Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Ekológiya XX yüzilliyin ikinci yarısında formalaşmış elmdir.
Yaranması səbəbləri
Onun yaranmasının obyektiv səbəbləri olmuşdur. Son yuzillik ərzində insan toplumlarının inkişafı bütün göstəricilər üzrə ən yüksək həddə gəlib çıxmışdır. Yer kürəsinin əhalisi kəskin olaraq artmış və indi 6 milliarddan çoxdur (1992-ci ildə – 5.4 mlrd, 1997-ci ildə – 5.8 mlrd). Bu qədər böyük insan kütləsini maddi cəhətdən təmin etmək üçün kənd təsərüfatı və sənayenin gücləri də kəskin olaraq artmışdır. Keçmişdə insanlar azla yetərlənmişdirlərsə, bu gün onların istəkləri çoxalmışdır. Yaşayışın ritmi də buna gətirib çıxartmışdır. Yaşayışın standartları da artmışdır. Çağdaş sənayesonrası (postindustrial) toplumu istehlak toplumu da adlandırmaq olar. Çağdaş sənaye insanın hər bir ehtiyacını ödəməyə yönəlmişdir.
İnsan toplumunun və sənaye güclərin bu kimi kəskin artımı zəruri olaraq yer kürəsinin və onun ehtiyatlarının məhdudluğu ilə üz-üzə gəlmişdir. İnsanın hər dəfə artan ehtiyaclarını ödəməyə yönələn istehsal, yavaş-yavaş insanın təbii ehtiyaclarını ödəmək üçün zəruri olan təbii ehtiyatları talamışdır. Artıq bu təbii ehtiyaclar ödənməsə insanların yaşayışı düşünülməz. Həmdə hər bir adam bütün bunlara bağlanmış, vərdiş etmişdir. Keçmiş sənaye çağlarda insanların görmədiyi şeylər sənayesonrası toplumda özlərini göstərməyə başlamışdır. İlk növbədə bu hər bir adamı bürüyən onun doğma evi olan təbiətə aiddir.
Öz evində düzənlik yaratmasan orada yaşaya bilməzsən. Bunu hamı bilir. Belə olmasa, xarici uğurlar olsa belə, bizim yaşamımız enişə uğrayacaqdır. Təbii evimizsə öz quruluşunda çox mürəkkəbdir. Öncə ətraf mühit haqqında elm olmamışdır. Buna görə də bəşəriyyət öz baxışlarını biologiyanın çox surətlə inkişaf edən ekologiya elminə yönəltmişdir. Bu elm artıq müstəqil predmetə çevrilmiş, hətta təbii elmdən humanitar elmə çevrilmişdir.
Ekologiya elminin tarixöncəsi
Hələ əski çağlarda insanlar bilirdilər ki, canlılar həm ətraf mühitdə dəyişiklərə reaksiya verirlər, həm də onunla əlaqəlidirlər.
Heraklit belə demişdir: "Bizim bədənlərimiz çay kimi axındadırlar, materiya isə daim onun içində yenilənir". Buradan görünür ki, Heraklit həyatın əsasını təşkil edən maddələr mübadiləsi haqqında bilirdi. Fəlsəfi baxımdan canlılar açıq sistemlərə aiddirlər. Onlar özlərini ətraf mühitdən alınan maddə və enerji sayəsində saxlayırlar.
Aristotel (e.ə. 384–322) bildiyi 500 növə yaxın heyvanlar haqqında yazmış, onların davranışları – yerdəyişmələri, fəaliyyətləri özünüqoruma üsulları — haqqında bilgi vermişdir. Onun öyrəncisi olan Ereziyalı Teofrast (e.ə. 371–280) bitkilərin boy atması və görkəminin iqlimdən, torpaqdan və başqa amillərdən asılı olduğunu göstərmişdir.
XVI–XIX yüzilliklərdə təbiət elmlərinin inkişafı
Dirçəliş çağının başlanması, yeni coğrafi açılışlar və yeni yerlərdə müstəmləçilik sistematikanın inkişafına gətirib çıxartmışdır. Alimlər çeşidli bitkilərlə heyvanlar haqqında bilgi əldə etmiş, onları sistemləşdirməyə çalışmışdırlar. Bu işə ilk dəfə Sezalpin (1519–1603), Rey (1623–1705), Turnefor (1656) qatılmışdırlar. Onlar bitkilərin yerdə bitmə şəraitindən ya da becərilməsi haqqında bilgi vermişdirlər. Bu kimi bilgilər heyvanlar haqqında əldə edilirdi.
18-ci yüzillikdə Büffon (1707–1788) 44 cildlik "Təbii tarix" adlı əsərini yayımlamışdır. Orada o, ilk dəfə olaraq demişdir ki, şəraitin təsiri növlərin dəyişməsinə gətirib cıxarda bilər. Bitki və heyvanlar haqqında bilgilər "orqanizmlərin təbii tarixi" adlandırılmışdır.
Alman alimi Humbolt (18–19-cu yüzilliklər) iqlimin yerdəki bitkilərə təsirinin ümumi qanunauyğunluqlarını açmağa çalışmışdır. O biocoğrafiya elminin yaradıcısı sayılır. Daha bir alman alimi Qloger (19-cu yüzillik) iqlimə uyğun olaraq iqlimin dəyişməsi ilə quşların boyanmalarının dəyişməsinin örnəklərini gətirmişdir.
Get-gedə ətraf mühitin təsiri altında növlərin dəyişməsi haqqında bilgilər genişlənirdi. Bunların təsiri altında 19-cu yüzillikdə Lamark heyvanlar aləminin təkamülü, onun iptidai formalardan mürəkkəb formalara qədər inkişafı ideyası ilə çıxış etmişdir. Lamarka görə bu formaların çeşidliliyi şəraitin təsiri və bütün canlıların mühitə uyğunlaşmasının zəruriliyindən irəli gəlir.
19-cu yüzilliyin sonunda Darvin növlərin təbii seçim yolu ilə yeni növlərin yaranması nəzəriyyəsi ilə çıxış etmişdir. Onun fikrincə, növlərin ətraf mühitlə bütün ziddiyətli əlaqələri təbii seçimə gətirib çıxarır və bu təkamülün aparıcı güçüdür. Var olmaq uğrunda mübarizə (canlıların bir-biri ilə münasibətləri və onların mühitin cansız komponentləri ilə bağlantısı) ayrıca araşdırma sahəsidir.
Darvin canlıların mövcudluq uğrunda mübarizədə üç əsas yönümü vurğulamışdır: fiziki mühitlə, öz növünün kəsləri ilə və başqa növlərin kəsləri ilə münasibətlər. Yalnız ətraf mühitin basğılarına dayanıqlı olan kəslər yaşayıb, artım verə bilirlər.
Ekologiya elminin başlanğıcı
Ernest Hekkel (1834–1919) – tanınmış alman təkamülçü-bioloq, Darvin nəzəriyyəsinin tərəfdarı olmuşdur. Darvinin təkamül faktoru olan təbii seçim haqqında baxışlarını dərinləşdirmiş, həyatın cansız maddələrdən təbii olaraq yaranması haqqında ideya ilə çıxış etmişdir. Çoxhüceyrəli orqanizmlərin yaranması ideyasını irəli sürmüşdür. İlk dəfə fərdin inkişafında onun əcdadlarının təkamül mərhələlərinin əks olunması haqqında biogenetik qanununu da irəli sürmüşdür. Ekologiyanı ayrıca bioloji elm kimi təklif etmişdir.
Ən tanınımış kitabları bunlardır: "Antropogeniya" və ya "İnsan inkişafının tarixi" (1874), "Dünya sirləri" (1899), "Həyatın möcüzələri" (1904).
Hekkelə görə, "ekologiya orqanizmlərin ətraf mühitə münasibətləri haqqında ortaq elmdir. Buna geniş anlamda mövcudluğun bütün şərtləri aiddir. Onlar qismən canlı, qismən isə cansız təbiətdəndirlər. Hər ikisi orqanizmlərin yaşaması üçün olduqca gərəklidirlər, çünki özlərinə uyğunlaşmağı məcbur edirlər".
Hekkelə görə ekologiya canlı orqanizmlərin "ev məişəti" haqqında elmdir. Onun vəzifəsi, Darvinin şərti olaraq ifadə etdiyi "müvcudluq uğrunda mübarizənin" mürəkkəb münasibətlərini araşdırmaqdır.
Alman hidrobioloq Möbius (1825–1908) biosenoz, və ya təbii toplum ideyası ilə çıxış etmişdir. Bu qurunun və hövzələrin bəlli yerində yaşayan və bir-biri ilə, eləcə də mühitlə bağlı olan heyvanların, bitkilərin, göbələklərin və mikroorqanizmlərin toplumudur. Biosenozlar bir-biri ilə və bənzər ekoloji şəraitə uyğunlaşma tarixi ilə səciyyələnirlər. Biosenozlardan qırağlarda orqanizmlər yaşaya bilməzlər, çünki bir-biri ilə bağlantıda olmağa ehtiyaclıdırlar. Beləliklə, ekologiyada özəl biosenoz istiqaməti yaranmışdır. Onun vəzifəsi təbii toplumların formalaşması və fəaliyyət göstərməsinin qanunauyğunluqlarının öyrənilməsi olmuşdur.
20-ci yüzillikdə ekologiya elminin yeni istiqaməti – populyasiyaların ekologiyası – yaranmışdır. Onun vəzifəsi populyasiya proseslərinin (doğum və ölüm surəti, yaş və cins strukturu, say dinamikası) öyrənilməsi olmuşdur. Bütün populyasiya dəyişiklikləri mühitin biotik və abiotik amillərinin təsiri ilə sıx bağlılıqda öyrənilir. Populyasiyaların ekologiyasısının mənşəyi demoqrafiyada, əhalinin çoxalmasının qarşısının alınmasındadır.
Ilk dəfə olaraq bu problemi öz əsərlərini ingilis pastoru Maltus 18-ci yüzillikdə açıqlamışdır. O, insan artımının həndəsi silsilə ilə artmasını göstərmiş və bunun fəlakətlərlə sonuclanmasını demişdir. Gələcəkdə və yeni çağda növlərin sayının artmasının qanunauyğunluqlarına maraq artmışdır. Buna həmdə kənd təsərüfatındakı ziyanvericilərlə mübarizə, eləcə də bəzi heyvanların sayının azalması təkan vermişdir. İngilis alimi Elton (1900–1991) populyasiyaya bir vahid kimi baxırdı. Onu ayrıca araşdırmaq gərəklidir, çunki bu səviyyədə ekoloji adaptasiyaların və requlyasiyaların özəllikləri özünü göstərir. Populyasiya ekologiyasının mərkəzi problemi növlərin içindəki təşkilat və onların saylarının dinamikası olmuşdur.
Daha bir ingilis alimi Tensli (1927–1939) ekosistem anlayışını səsləndirmişdir. Ekosistem canlı orqanizmlərin (biosenozların) toplumlarından, onların yaşayış mühitindən (biotoplardan), onların arasında enerji və maddələr mübadiləsi həyata keçirən əlaqələr sistemindən ibarət olan bir sistemdir. Ekosistemlər anlayışı ekologiyanın mərkəzi anlayışlarından biridir.
Həyatın ekosistem təşkilatını yalnız çeşidli elmlərin nümayəndələri ilə çözmək olar. Bura təkcə təbii elmlər deyil, həmdə humanitar elmlərin nümayəndələri daxildir. Bu ekoloji bölüm baxışları insan toplumunun təbiətlə qarşılıqlı bağlantısına yönəltmişdir.
Rus və sovet alimlərinin fəaliyyəti
Ekoloji elmin inkişafında böyük işləri rus və sovet alimləri görmüşdürlər. Lomonosova (1711–1765) görə, zaman içində görülən hər bir şey təbiətin tarixi inkişafının məhsuludur. Onun fikrincə, insan toplumunun bütün problemləri öz kökləri ilə təbiətin tarixi resurslarına gedib çıxır. Insanın təbiətdən götürdüyü hər bir şey onun tarixi inkişafının məhsuludur.
Lomonosov təbiət üzərində eksperimentlər etməkdən çəkindirmiş, onun bənzərsiz hərəkətini və sistemlərinin təkamüllərini öyrənməyə çağırmışdır. Bu bilgiləri yığıb yaymaq gərəklidir.
Lomonosovun düşüncələrini sürdürən Dokuçayev (1846–1903) təbiətin komplekslərinin araşdırmasında bütöv yanaşmanı irəli sürmüşdür. Dokuçayevə görə, elm çox böyük irəlləyiş etmişdir. Lomonosovun ardıcılı olan bu alim təbii komplekslərin öyrənilməsində tam yanaşma tətbiq etmişdir. Ona görə, elm çox böyük irəlləyiş əldə etmişdir. Ancaq bir çox durumlarda ayrıca olaraq cismlər – minerallar, dağ süxurları, bitkilər və heyvanlar; eləcə də ünsürlər – vulkanlar, sular, yer, hava və s. araşdarılmışdır. Onların bir-biri ilə bağlantıları, müsasibətləri; eləcə də onlarla insanın mənəvi və maddi əlaqələri və təsiri çox az araşdırılmışdır. Əslində isə elə bu əlaqələr, bağlantılar və müsasibətlər təbiət haqqında biliklərin və idrakın ən yüksək yüksəlişidir.
Ekologiyanın inkişafında çox böyük işləri Vernadski (1863–1945) görmüşdür. O, biosfera haqqında təlimi irəli sürmüşdür. Biosfera canlı orqanizmlərin yaşadığı və təsir etdiyi, eləcə də onların həyat fəaliyyətinin məhsulları ilə əhatə olan yer səthidir.
Vernadskiyə görə, biosfera kosmik və planetar prosesləri təşkil edən özəl təbiət mərkəzidir. O biosfera haqqındakı təlimini bütün təbii biliklərin əsası kimi təqdim etmişdir və onu hərtərəfli əsaslandırmışdır. Vernadski həm də keçmişdə və bu gündə fəaliyyətlətrini gözdən keçirərək, canlıları yerin ən başlıca dəyişiklərə gətirən gücü kimi görmüşdür. Biosferanı yerin tam inteqlal səthi kimi ayıran Vernadski sübut etmişdir ki, biosferanın fəaliyyəti və inkişafı daha çox biogeokimyavi qanunauyğunluqlarla və maddələr dövriyəsi ilə bəlliləşdirilir. Elə biosferanın canlı ünsürləri mexaniki, fiziki, kimyavi, termodinamik, bioloji, geoloji kimi çeşidli təbii prosesləri birliyə gətitib çıxaran amilləridir.
Biosferanın fəaliyyətinin çox mürəkkəb və nəhəng ekosistem prinsipi əsasında guruluğuna görə, onun içində yerləşən bəşəriyyət ekoloji qanunların təsirindən asılıdır. İnsanın təbiət üzərində bəyliyi kimi əski baxışlara elmi baxımdan yenidən baxılmışdır, düşüncə süzgəcindən keçirilmişdir.
Daha bir rus-sovet alimi Suxaçev (1880–1967) biogeosenoz haqqında təlimi irəli sürmüşdür. Biogeosenoz özündə bir ərazidə olan canlılar cəmiyyətini və onlarla sıx bağlı olan mühitin abiotik faktorlarının toplusunu içəriləyir. Onlar bir-biri ilə maddələr dövriyyəsi və enerji axını ilə bağlıdırlar. Bu da təbii ekosistemdir. Biogeoenozlar dayanıqlı, özünü tənzimləyən ekosistemlərdir. Orada canlı komponentlər (heyvanlarla bitkilər) cansız komponentlərlə ayrılmaz bağlarla bağlıdırlar. Örnək kimi meşələri, çölləri göstərmək olar.
Suxaçeva görə, insanlar biosferada maddələr və enerji dövriyəsindən alınmış "faizlə" yaşamalıdırlar. Bunu edərkən onları bu gün olduğu kimi tükəndirməməli, tərsinə, biosferanın təbii ehtiyatlarını və istehsal güclərini çoxaltmalıdırlar.Biosfera ilə onun sistemlərinin təşkil olunması, canlıların sıxlığı və çeşidliliyi bizim başlıca zənginliyimizdir.
Çağdaş zamanımızda ekologiya elmi
Yeni çağımızda dünyada ekoloji problemlərə maraq artmışdır. Keçən yüzilliyin 50–60-cı illərində ekosistem baxışlara dönüş o illərdə (2-ci dünya savaşından sonra) texniki irəlləyişlə üst-üstə düşmüşdür. O zaman təbiətə texnokratik basqı güclənmiş emal sənayesi, inşaat, nəqliyyat saysız artmışdır. Bununla birlikdə toppaqların tükənməsi, meşələrin məhv olunması, təbiətin çirklənməsi kimi böyük miqyaslı fəlakətlər də baş vermişdir.
Eləcə də yer kürəsində əhalinin kəskin surətdə artması yeyinti ehtiyatlarının tükənməsi problemini gündəmə çıxartmışdır. Bu problemlərin çözülməsi üçün Beynalxalq Bioloji Proqram (BBP) qəbul olunmuşdur. Planetimizin maksimal bioloji məhsuldarlığı (bəşəriyyətin əlində olan ehtiyatlar) və getdikcə çoxalan əhalinin tələbatları hesablanmışdır. BBP-nin son məqsədi insan tərəfindən bu ehtiyatlardan səmərəli istifadə edilməsi üçün onların alınma formalarının üsulları olmuşdur.
Keçən yüzilliyin 70-ci illərində insan fəaliyyətinin biosferaya təsirinin miqyasını dəyərləndirmək üçün yeni "İnsan və biosfera" beynalxalq proqramı qəbul olunmuşdur. Bunun nəticəsində insanın yerdə rifahına və yaşayışına təhlükə törədən ən başlıca ekoloji problemlər açıqlanmışdır. Qlobal ekoloji araşdırmalar üzrə beynalxalq əməkdaşlıq davam etməkdədir. "İqlimin dəyişməsi", "Bioçeşidlilik" kimi bir neçə elmi layihələr fəaliyyət göstərir. Təbiətin qorunması, onun ekoloji qanunlar əsasında düşünülmüş tərzdə istifadəsi ən başlıca problemə çevrilmişdir. Ekologiya elmi bu problemlərin çözülməsi üçün başlıca nəzəri təməldir.
Ekosistem ekologiyasının əsas praktiki nəticəsi ondan ibarət olmuşdur ki, insan toplumu planetimizdə təbiətin durumundan asılıdır, iqtisadiyyat ekoloji qanunlara uyğun qurulmalıdır. Beləliklə öncə ekologiya növlərin təbii tarixi kimi yaranmışdır. Onun predmeti "orqanizm-mühit" müstəvisində olmuşdur. Sonra bu elm bir neçə inkişaf mərhələlərini keçmiş, canlı aləmin mürəkkəb bağlantılar sistemi olduğu haqqında yeni baxışlar formalaşdırmış, sonra isə həyatın təşkilinin bütün başlıca səviyyələrini bürümüşdür.
Ekoloji düşüncə həyatın ən başlıca problemlərinin çözülməsi üçün zərurətə çevrilməkdədir. Buna görə çağdaş ekologiya akademik tədris fənni çərçivəsini aşmış, iqtisadiyyətə, siyasətə humanitar sahələrə yayılmışdır. Gələgək soyların ekoloji tədrisinin vacibliyi danılmazdır. Beynalxalq səviyyələrdə UNESKO, UTEP və başqa gurumların özəl komissiyaları fəaliyyət göstərirlər. Onların vəzifəsi insanın praktiki fəaliyyətində ekoloji yanaşmaların tətbiqi və təbliğatından ibarətdir. Beynalxalq qurumların başlıca məqsədi — dünyada baş verə biləcək ekoloji fəlakətin qabağının alınması və ekoloji qanunları tətbiq etməklə toplumların gələcək inkişafını təmin etməkdir.
21-ci yüzilliyin ilk illərində ekologiya bir elm səviyyəsini aşmış, bir növ çağdaş irəliləmiş sənayesonrası toplumun ideologiyasına çevrilmişdir. Bu da bəzən ekoloji elmə xələl gətirir çeşidli siyasi və iqtisadi oyunlara yol açır.
Mənbə
- Aydın Əlizadə. "Ekologiya" kursu üzrə mühazirələr 2016-03-05 at the Wayback Machine // Fəlsəfə elmləri doktoru Aydın Əlizadənin səhifələri
Ədəbiyyat
- Egerton, Frank N. 1977. History of American Ecology. New York: Arno Press.
- Simberloff, Daniel 1980. A succession of paradigms in ecology: Essentialism to materialism and probabilism. Synthese, 43 (1): 3–39. [2]
- Egerton, Frank N. 1983. The history of ecology: achievements and opportunities; Part one. Journal of the History of Biology, 16 (2): 259–310.[3]
- Hagen, Joel B. 1992. An Entangled Bank: The Origins of Ecosystem Ecology. New Brunswick: Rutgers University Press.
- Kingsland, Sharon E. 1995. Modeling Nature: Episodes in the History of Population Ecology, 2nd ed. Chicago: University of Chicago Press.
- McIntosh, Robert P. 1985. The Background of Ecology: Concept and Theory. Cambridge: Cambridge University Press.
- Mitman, Gregg. 1992. The State of Nature: Ecology, Community, and American Social Thought, 1900–1950.
- Real, Leslie A. and James H. Brown, editors. 1991. Foundations of Ecology: Classic Papers with Commentary. Chicago: University of Chicago Press.
- Tobey, Ronald C. 1981. Saving the Prairies: The Life Cycle of the Founding School of American Plant Ecology, 1895–1955. Berkeley: University of California Press.
- Weiner, Doug. 2000. Models of Nature: Ecology, Conservation, and Cultural Revolution in Soviet Russia. Pittsburgh: University of Pittsburgh Press.
- Worster, Donald. 1994. Nature's Economy: A History of Ecological Ideas, 2nd ed. Cambridge and New York: Cambridge University Press.
- Acot, Pascal. 1998. The European Origins of Scientific Ecology (1800–1901). Editions des Archives Contemporaines; Gordon and Breach Publishers, . google books
- Wilkinson, David M. 2002. Ecology before ecology: biogeography and ecology in Lyell's 'Principles' . Journal of Biogeography, 29 (9): 1109–1115.
- Чернова Н. М. Былова А. М. Общая экология. М.: Дрофа, 2007.
Həmdə bax
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Ekologiya XX yuzilliyin ikinci yarisinda formalasmis elmdir Yaranmasi sebebleriOnun yaranmasinin obyektiv sebebleri olmusdur Son yuzillik erzinde insan toplumlarinin inkisafi butun gostericiler uzre en yuksek hedde gelib cixmisdir Yer kuresinin ehalisi keskin olaraq artmis ve indi 6 milliarddan coxdur 1992 ci ilde 5 4 mlrd 1997 ci ilde 5 8 mlrd Bu qeder boyuk insan kutlesini maddi cehetden temin etmek ucun kend teserufati ve senayenin gucleri de keskin olaraq artmisdir Kecmisde insanlar azla yeterlenmisdirlerse bu gun onlarin istekleri coxalmisdir Yasayisin ritmi de buna getirib cixartmisdir Yasayisin standartlari da artmisdir Cagdas senayesonrasi postindustrial toplumu istehlak toplumu da adlandirmaq olar Cagdas senaye insanin her bir ehtiyacini odemeye yonelmisdir Insan toplumunun ve senaye guclerin bu kimi keskin artimi zeruri olaraq yer kuresinin ve onun ehtiyatlarinin mehdudlugu ile uz uze gelmisdir Insanin her defe artan ehtiyaclarini odemeye yonelen istehsal yavas yavas insanin tebii ehtiyaclarini odemek ucun zeruri olan tebii ehtiyatlari talamisdir Artiq bu tebii ehtiyaclar odenmese insanlarin yasayisi dusunulmez Hemde her bir adam butun bunlara baglanmis verdis etmisdir Kecmis senaye caglarda insanlarin gormediyi seyler senayesonrasi toplumda ozlerini gostermeye baslamisdir Ilk novbede bu her bir adami buruyen onun dogma evi olan tebiete aiddir Oz evinde duzenlik yaratmasan orada yasaya bilmezsen Bunu hami bilir Bele olmasa xarici ugurlar olsa bele bizim yasamimiz enise ugrayacaqdir Tebii evimizse oz qurulusunda cox murekkebdir Once etraf muhit haqqinda elm olmamisdir Buna gore de beseriyyet oz baxislarini biologiyanin cox suretle inkisaf eden ekologiya elmine yoneltmisdir Bu elm artiq musteqil predmete cevrilmis hetta tebii elmden humanitar elme cevrilmisdir Ekologiya elminin tarixoncesiHele eski caglarda insanlar bilirdiler ki canlilar hem etraf muhitde deyisiklere reaksiya verirler hem de onunla elaqelidirler Heraklit bele demisdir Bizim bedenlerimiz cay kimi axindadirlar materiya ise daim onun icinde yenilenir Buradan gorunur ki Heraklit heyatin esasini teskil eden maddeler mubadilesi haqqinda bilirdi Felsefi baximdan canlilar aciq sistemlere aiddirler Onlar ozlerini etraf muhitden alinan madde ve enerji sayesinde saxlayirlar Aristotel e e 384 322 bildiyi 500 nove yaxin heyvanlar haqqinda yazmis onlarin davranislari yerdeyismeleri fealiyyetleri ozunuqoruma usullari haqqinda bilgi vermisdir Onun oyrencisi olan Ereziyali Teofrast e e 371 280 bitkilerin boy atmasi ve gorkeminin iqlimden torpaqdan ve basqa amillerden asili oldugunu gostermisdir XVI XIX yuzilliklerde tebiet elmlerinin inkisafiDircelis caginin baslanmasi yeni cografi acilislar ve yeni yerlerde mustemlecilik sistematikanin inkisafina getirib cixartmisdir Alimler cesidli bitkilerle heyvanlar haqqinda bilgi elde etmis onlari sistemlesdirmeye calismisdirlar Bu ise ilk defe Sezalpin 1519 1603 Rey 1623 1705 Turnefor 1656 qatilmisdirlar Onlar bitkilerin yerde bitme seraitinden ya da becerilmesi haqqinda bilgi vermisdirler Bu kimi bilgiler heyvanlar haqqinda elde edilirdi 18 ci yuzillikde Buffon 1707 1788 44 cildlik Tebii tarix adli eserini yayimlamisdir Orada o ilk defe olaraq demisdir ki seraitin tesiri novlerin deyismesine getirib cixarda biler Bitki ve heyvanlar haqqinda bilgiler orqanizmlerin tebii tarixi adlandirilmisdir Alman alimi Humbolt 18 19 cu yuzillikler iqlimin yerdeki bitkilere tesirinin umumi qanunauygunluqlarini acmaga calismisdir O biocografiya elminin yaradicisi sayilir Daha bir alman alimi Qloger 19 cu yuzillik iqlime uygun olaraq iqlimin deyismesi ile quslarin boyanmalarinin deyismesinin orneklerini getirmisdir Get gede etraf muhitin tesiri altinda novlerin deyismesi haqqinda bilgiler genislenirdi Bunlarin tesiri altinda 19 cu yuzillikde Lamark heyvanlar aleminin tekamulu onun iptidai formalardan murekkeb formalara qeder inkisafi ideyasi ile cixis etmisdir Lamarka gore bu formalarin cesidliliyi seraitin tesiri ve butun canlilarin muhite uygunlasmasinin zeruriliyinden ireli gelir 19 cu yuzilliyin sonunda Darvin novlerin tebii secim yolu ile yeni novlerin yaranmasi nezeriyyesi ile cixis etmisdir Onun fikrince novlerin etraf muhitle butun ziddiyetli elaqeleri tebii secime getirib cixarir ve bu tekamulun aparici gucudur Var olmaq ugrunda mubarize canlilarin bir biri ile munasibetleri ve onlarin muhitin cansiz komponentleri ile baglantisi ayrica arasdirma sahesidir Darvin canlilarin movcudluq ugrunda mubarizede uc esas yonumu vurgulamisdir fiziki muhitle oz novunun kesleri ile ve basqa novlerin kesleri ile munasibetler Yalniz etraf muhitin basgilarina dayaniqli olan kesler yasayib artim vere bilirler Culiya Marqaret Kemeronun Darvinin portreti Ekologiya elminin baslangiciErnest Hekkel 1834 1919 taninmis alman tekamulcu bioloq Darvin nezeriyyesinin terefdari olmusdur Darvinin tekamul faktoru olan tebii secim haqqinda baxislarini derinlesdirmis heyatin cansiz maddelerden tebii olaraq yaranmasi haqqinda ideya ile cixis etmisdir Coxhuceyreli orqanizmlerin yaranmasi ideyasini ireli surmusdur Ilk defe ferdin inkisafinda onun ecdadlarinin tekamul merhelelerinin eks olunmasi haqqinda biogenetik qanununu da ireli surmusdur Ekologiyani ayrica bioloji elm kimi teklif etmisdir En taninimis kitablari bunlardir Antropogeniya ve ya Insan inkisafinin tarixi 1874 Dunya sirleri 1899 Heyatin mocuzeleri 1904 Hekkele gore ekologiya orqanizmlerin etraf muhite munasibetleri haqqinda ortaq elmdir Buna genis anlamda movcudlugun butun sertleri aiddir Onlar qismen canli qismen ise cansiz tebietdendirler Her ikisi orqanizmlerin yasamasi ucun olduqca gereklidirler cunki ozlerine uygunlasmagi mecbur edirler Hekkele gore ekologiya canli orqanizmlerin ev meiseti haqqinda elmdir Onun vezifesi Darvinin serti olaraq ifade etdiyi muvcudluq ugrunda mubarizenin murekkeb munasibetlerini arasdirmaqdir Alman hidrobioloq Mobius 1825 1908 biosenoz ve ya tebii toplum ideyasi ile cixis etmisdir Bu qurunun ve hovzelerin belli yerinde yasayan ve bir biri ile elece de muhitle bagli olan heyvanlarin bitkilerin gobeleklerin ve mikroorqanizmlerin toplumudur Biosenozlar bir biri ile ve benzer ekoloji seraite uygunlasma tarixi ile seciyyelenirler Biosenozlardan qiraglarda orqanizmler yasaya bilmezler cunki bir biri ile baglantida olmaga ehtiyaclidirlar Belelikle ekologiyada ozel biosenoz istiqameti yaranmisdir Onun vezifesi tebii toplumlarin formalasmasi ve fealiyyet gostermesinin qanunauygunluqlarinin oyrenilmesi olmusdur 20 ci yuzillikde ekologiya elminin yeni istiqameti populyasiyalarin ekologiyasi yaranmisdir Onun vezifesi populyasiya proseslerinin dogum ve olum sureti yas ve cins strukturu say dinamikasi oyrenilmesi olmusdur Butun populyasiya deyisiklikleri muhitin biotik ve abiotik amillerinin tesiri ile six bagliliqda oyrenilir Populyasiyalarin ekologiyasisinin menseyi demoqrafiyada ehalinin coxalmasinin qarsisinin alinmasindadir Ilk defe olaraq bu problemi oz eserlerini ingilis pastoru Maltus 18 ci yuzillikde aciqlamisdir O insan artiminin hendesi silsile ile artmasini gostermis ve bunun felaketlerle sonuclanmasini demisdir Gelecekde ve yeni cagda novlerin sayinin artmasinin qanunauygunluqlarina maraq artmisdir Buna hemde kend teserufatindaki ziyanvericilerle mubarize elece de bezi heyvanlarin sayinin azalmasi tekan vermisdir Ingilis alimi Elton 1900 1991 populyasiyaya bir vahid kimi baxirdi Onu ayrica arasdirmaq gereklidir cunki bu seviyyede ekoloji adaptasiyalarin ve requlyasiyalarin ozellikleri ozunu gosterir Populyasiya ekologiyasinin merkezi problemi novlerin icindeki teskilat ve onlarin saylarinin dinamikasi olmusdur Daha bir ingilis alimi Tensli 1927 1939 ekosistem anlayisini seslendirmisdir Ekosistem canli orqanizmlerin biosenozlarin toplumlarindan onlarin yasayis muhitinden biotoplardan onlarin arasinda enerji ve maddeler mubadilesi heyata keciren elaqeler sisteminden ibaret olan bir sistemdir Ekosistemler anlayisi ekologiyanin merkezi anlayislarindan biridir Heyatin ekosistem teskilatini yalniz cesidli elmlerin numayendeleri ile cozmek olar Bura tekce tebii elmler deyil hemde humanitar elmlerin numayendeleri daxildir Bu ekoloji bolum baxislari insan toplumunun tebietle qarsiliqli baglantisina yoneltmisdir Rus ve sovet alimlerinin fealiyyetiEkoloji elmin inkisafinda boyuk isleri rus ve sovet alimleri gormusdurler Lomonosova 1711 1765 gore zaman icinde gorulen her bir sey tebietin tarixi inkisafinin mehsuludur Onun fikrince insan toplumunun butun problemleri oz kokleri ile tebietin tarixi resurslarina gedib cixir Insanin tebietden goturduyu her bir sey onun tarixi inkisafinin mehsuludur Lomonosov tebiet uzerinde eksperimentler etmekden cekindirmis onun benzersiz hereketini ve sistemlerinin tekamullerini oyrenmeye cagirmisdir Bu bilgileri yigib yaymaq gereklidir Lomonosovun dusuncelerini surduren Dokucayev 1846 1903 tebietin komplekslerinin arasdirmasinda butov yanasmani ireli surmusdur Dokucayeve gore elm cox boyuk irelleyis etmisdir Lomonosovun ardicili olan bu alim tebii komplekslerin oyrenilmesinde tam yanasma tetbiq etmisdir Ona gore elm cox boyuk irelleyis elde etmisdir Ancaq bir cox durumlarda ayrica olaraq cismler minerallar dag suxurlari bitkiler ve heyvanlar elece de unsurler vulkanlar sular yer hava ve s arasdarilmisdir Onlarin bir biri ile baglantilari musasibetleri elece de onlarla insanin menevi ve maddi elaqeleri ve tesiri cox az arasdirilmisdir Eslinde ise ele bu elaqeler baglantilar ve musasibetler tebiet haqqinda biliklerin ve idrakin en yuksek yukselisidir Ekologiyanin inkisafinda cox boyuk isleri Vernadski 1863 1945 gormusdur O biosfera haqqinda telimi ireli surmusdur Biosfera canli orqanizmlerin yasadigi ve tesir etdiyi elece de onlarin heyat fealiyyetinin mehsullari ile ehate olan yer sethidir Vernadskiye gore biosfera kosmik ve planetar prosesleri teskil eden ozel tebiet merkezidir O biosfera haqqindaki telimini butun tebii biliklerin esasi kimi teqdim etmisdir ve onu herterefli esaslandirmisdir Vernadski hem de kecmisde ve bu gunde fealiyyetletrini gozden kecirerek canlilari yerin en baslica deyisiklere getiren gucu kimi gormusdur Biosferani yerin tam inteqlal sethi kimi ayiran Vernadski subut etmisdir ki biosferanin fealiyyeti ve inkisafi daha cox biogeokimyavi qanunauygunluqlarla ve maddeler dovriyesi ile bellilesdirilir Ele biosferanin canli unsurleri mexaniki fiziki kimyavi termodinamik bioloji geoloji kimi cesidli tebii prosesleri birliye getitib cixaran amilleridir Biosferanin fealiyyetinin cox murekkeb ve neheng ekosistem prinsipi esasinda guruluguna gore onun icinde yerlesen beseriyyet ekoloji qanunlarin tesirinden asilidir Insanin tebiet uzerinde beyliyi kimi eski baxislara elmi baximdan yeniden baxilmisdir dusunce suzgecinden kecirilmisdir Daha bir rus sovet alimi Suxacev 1880 1967 biogeosenoz haqqinda telimi ireli surmusdur Biogeosenoz ozunde bir erazide olan canlilar cemiyyetini ve onlarla six bagli olan muhitin abiotik faktorlarinin toplusunu icerileyir Onlar bir biri ile maddeler dovriyyesi ve enerji axini ile baglidirlar Bu da tebii ekosistemdir Biogeoenozlar dayaniqli ozunu tenzimleyen ekosistemlerdir Orada canli komponentler heyvanlarla bitkiler cansiz komponentlerle ayrilmaz baglarla baglidirlar Ornek kimi meseleri colleri gostermek olar Suxaceva gore insanlar biosferada maddeler ve enerji dovriyesinden alinmis faizle yasamalidirlar Bunu ederken onlari bu gun oldugu kimi tukendirmemeli tersine biosferanin tebii ehtiyatlarini ve istehsal guclerini coxaltmalidirlar Biosfera ile onun sistemlerinin teskil olunmasi canlilarin sixligi ve cesidliliyi bizim baslica zenginliyimizdir Cagdas zamanimizda ekologiya elmiYeni cagimizda dunyada ekoloji problemlere maraq artmisdir Kecen yuzilliyin 50 60 ci illerinde ekosistem baxislara donus o illerde 2 ci dunya savasindan sonra texniki irelleyisle ust uste dusmusdur O zaman tebiete texnokratik basqi guclenmis emal senayesi insaat neqliyyat saysiz artmisdir Bununla birlikde toppaqlarin tukenmesi meselerin mehv olunmasi tebietin cirklenmesi kimi boyuk miqyasli felaketler de bas vermisdir Elece de yer kuresinde ehalinin keskin suretde artmasi yeyinti ehtiyatlarinin tukenmesi problemini gundeme cixartmisdir Bu problemlerin cozulmesi ucun Beynalxalq Bioloji Proqram BBP qebul olunmusdur Planetimizin maksimal bioloji mehsuldarligi beseriyyetin elinde olan ehtiyatlar ve getdikce coxalan ehalinin telebatlari hesablanmisdir BBP nin son meqsedi insan terefinden bu ehtiyatlardan semereli istifade edilmesi ucun onlarin alinma formalarinin usullari olmusdur Kecen yuzilliyin 70 ci illerinde insan fealiyyetinin biosferaya tesirinin miqyasini deyerlendirmek ucun yeni Insan ve biosfera beynalxalq proqrami qebul olunmusdur Bunun neticesinde insanin yerde rifahina ve yasayisina tehluke toreden en baslica ekoloji problemler aciqlanmisdir Qlobal ekoloji arasdirmalar uzre beynalxalq emekdasliq davam etmekdedir Iqlimin deyismesi Biocesidlilik kimi bir nece elmi layiheler fealiyyet gosterir Tebietin qorunmasi onun ekoloji qanunlar esasinda dusunulmus terzde istifadesi en baslica probleme cevrilmisdir Ekologiya elmi bu problemlerin cozulmesi ucun baslica nezeri temeldir Ekosistem ekologiyasinin esas praktiki neticesi ondan ibaret olmusdur ki insan toplumu planetimizde tebietin durumundan asilidir iqtisadiyyat ekoloji qanunlara uygun qurulmalidir Belelikle once ekologiya novlerin tebii tarixi kimi yaranmisdir Onun predmeti orqanizm muhit mustevisinde olmusdur Sonra bu elm bir nece inkisaf merhelelerini kecmis canli alemin murekkeb baglantilar sistemi oldugu haqqinda yeni baxislar formalasdirmis sonra ise heyatin teskilinin butun baslica seviyyelerini burumusdur Ekoloji dusunce heyatin en baslica problemlerinin cozulmesi ucun zerurete cevrilmekdedir Buna gore cagdas ekologiya akademik tedris fenni cercivesini asmis iqtisadiyyete siyasete humanitar sahelere yayilmisdir Gelegek soylarin ekoloji tedrisinin vacibliyi danilmazdir Beynalxalq seviyyelerde UNESKO UTEP ve basqa gurumlarin ozel komissiyalari fealiyyet gosterirler Onlarin vezifesi insanin praktiki fealiyyetinde ekoloji yanasmalarin tetbiqi ve tebligatindan ibaretdir Beynalxalq qurumlarin baslica meqsedi dunyada bas vere bilecek ekoloji felaketin qabaginin alinmasi ve ekoloji qanunlari tetbiq etmekle toplumlarin gelecek inkisafini temin etmekdir 21 ci yuzilliyin ilk illerinde ekologiya bir elm seviyyesini asmis bir nov cagdas irelilemis senayesonrasi toplumun ideologiyasina cevrilmisdir Bu da bezen ekoloji elme xelel getirir cesidli siyasi ve iqtisadi oyunlara yol acir MenbeAydin Elizade Ekologiya kursu uzre muhazireler 2016 03 05 at the Wayback Machine Felsefe elmleri doktoru Aydin Elizadenin sehifeleriEdebiyyatEgerton Frank N 1977 History of American Ecology New York Arno Press Simberloff Daniel 1980 A succession of paradigms in ecology Essentialism to materialism and probabilism Synthese 43 1 3 39 2 Egerton Frank N 1983 The history of ecology achievements and opportunities Part one Journal of the History of Biology 16 2 259 310 3 Hagen Joel B 1992 An Entangled Bank The Origins of Ecosystem Ecology New Brunswick Rutgers University Press Kingsland Sharon E 1995 Modeling Nature Episodes in the History of Population Ecology 2nd ed Chicago University of Chicago Press McIntosh Robert P 1985 The Background of Ecology Concept and Theory Cambridge Cambridge University Press Mitman Gregg 1992 The State of Nature Ecology Community and American Social Thought 1900 1950 Real Leslie A and James H Brown editors 1991 Foundations of Ecology Classic Papers with Commentary Chicago University of Chicago Press Tobey Ronald C 1981 Saving the Prairies The Life Cycle of the Founding School of American Plant Ecology 1895 1955 Berkeley University of California Press Weiner Doug 2000 Models of Nature Ecology Conservation and Cultural Revolution in Soviet Russia Pittsburgh University of Pittsburgh Press Worster Donald 1994 Nature s Economy A History of Ecological Ideas 2nd ed Cambridge and New York Cambridge University Press Acot Pascal 1998 The European Origins of Scientific Ecology 1800 1901 Editions des Archives Contemporaines Gordon and Breach Publishers ISBN 90 5699 103 5 google books Wilkinson David M 2002 Ecology before ecology biogeography and ecology in Lyell s Principles Journal of Biogeography 29 9 1109 1115 Chernova N M Bylova A M Obshaya ekologiya M Drofa 2007 Hemde baxEkologiya Envayromentalizm Alternativ enerji Tebietin qorunmasi Texnogen qezalar Kirlenme Ekoloji monitorinq Noosfer