Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Xərçəngkimilər (lat. Crustacea) — heyvanlar aləminin buğumayaqlılar tipinə aid heyvan yarımtipi.
| Xərçəngkimilər | ||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
 | ||||||||||||
| Elmi təsnifat | ||||||||||||
| Domen: Ranqsız: Ranqsız: Ranqsız: Ranqsız: Ranqsız: Aləm: Yarımaləm: Klad: Klad: Ranqsız: Tipüstü: Ranqsız: Ranqsız: Tip: Klad: Yarımtip: Xərçəngkimilər | ||||||||||||
| Beynəlxalq elmi adı | ||||||||||||
| ||||||||||||
| ||||||||||||
Qəlsəməayaqlı xərçənkkimilər, sefalokaridlər, Çənəayaqlılar, çanaqlı xərçənglər, ali xərçənglər, daraqayaqlılar sinifləri var. 20 minədək növü var. Azərbaycan sularında xərçəngkimilərin 43 fəsiləyə mənsub 134 cinsi və 344 növü məlumdur. Bədəni 1 mm-dən 80 sm-dək uzunluğunda olur. Baş, döş və qarıncıqdan ibarətdir. Xitin kutikula ilə örtülüdür. Başında 2 cüt bığcığı, üst çənələri (üyüdücü çənələr) və 2 cüt alt çənəsi (maksillalar) var. Bığçıqlar hiss orqanı, bəzən də hərəkət orqanlarıdır. Ayrıcinsiyyətlidir, lakin oturaq həyat keçirən xərçəngkimilər . Bəzi xərçəngkimilərin yumurtasından formalaşmış xərçəng çıxır. Xərçəngkimilər dənizlərdə yaşayır, planktonun əsas hissəsini təşkil edir. Bir çox növləri quruda yaşamağa uyğunlaşmışdır. Plankton xərçəngkimilərinin əksəriyyəti bakteriyalarla, digərləri detritlə, su hövzəsi dibində yaşayanlar üzvi maddə hissəcikləri, bitki və heyvanlarla, yanüzənlər heyvan cəsədləri ilə qidalanır və su hövzəsinin təmizlənməsinə səbəb olur.
Xərçəngkimilərin mənşəyi aydın deyildir. Bir fərziyyəyə görə xərçəngkimilər qədim nəsli kəsilmiş buğumayaqlılardan, digər fərziyyəyə görə həlqəvi qurdlardan əmələ gəlmişlər. Qazıntı halında Kembridən başlayaraq məlumdur. Onayaqlı xərçəngkimilər insanların qidası olub ov obyektidir. Bir qismi bəzi vətəgə balıqlarının qidasıdır. Parazit kürəkayaqlılar balıqlara böyük zərər verirlər. Digər növləri dənizdə taxta qurğuların dağılmasına səbəb olurlar. Bəziləri parazit qurdların aralıq sahibləridirlər.
Planktonik ibtidai xərçəngkimilər
Xərçəngkimilər sinfinə aid olan 2 yarımsinifi (Ayağıqəlsəməlilər –Branchiopoda və Maksillopodları – Macsillopoda) birləşdirir. Ayağıqəlsəməlilər yarımsinfinə daxil olan xərçəngkimilərin fasetli və nauplilal gözləri vardır. Ayaqlarında pərlər vardır, pərlərin bir qismi qəlsəmələrə çevrilib, bir qismi su cərəyanı yaratmaqla qida hissəciklərini ağıza istiqamətləndirir, bir qismi isə hərəkətə xidmət edən kürəklərə çevrilmişdir. Bu yarımsinfin 2 dəstəsi vardır: Ayağı qəlsəməlilər (Anostraca) və yarpaqayaqlılar (Phillopoda). Ayağı qəlsəməlilərin ən məşhur nümayəndəsi duzlu sularda yaşayan Artemia salina növüdür. Duzlu suların səciyyəvi elementi olan bu xərçəng uzunsov bədən formasına malikdir. Mürəkkəb və nauplilal gözləri vardır. Mürəkkəb gözləri saplaq üzərində yerləşir. 2-ci cüt antenalar erkək fərdlərdə daha yaxşı inkişaf etmişdir, cinsiyyət dimorfizmi yaradır. Erkək fərdlərə çox az hallarda və az sayda təsadüf olunur. Bundan əlavə Branchinectella media, Branchinectra ferox, Chirocephalus skorikowi, Ch. weisigi kimi növlər də bu dəstəyə aiddir.
Yarpaqayaqlılar dəstəsinin nümayəndələrində baş-döş, çanaq və bel qalxanının olması onları ayağıqəlsəməlilərdən fərqləndirir. qalxanı Bir başa başın səthində yerləşən 1 cüt mürəkkəb və tək nauplilal gözləri vardır. Bu dəstənin 3 yarımdəstəsi vardır. Qalxancıqlar (Notostraca), canaqlı yarpaqayaqlılar (Conchostraca), şaxəbığcıqlılar (Cladocera). Bu yarımdəstələr içərisində şaxəbığcıqlı xərçənglərin bir çox nümayəndələri planktonda yaşayırlar.
Şaxəbığcıqlı xərçənglərin bədəni baş, gövdə və postabdomendən ibarətdir. 1 ədəd mürəkkəb, 1 ədəd nauplilal gözləri vardır. İkinci cüt antenalar yaxşı inkişaf etmişdir, 2 şaxəlidir, üzməyə xidmət edir. Dəstənin ən geniş yayılmış nümayəndələri Daphnia pulex, D. magna, Simocephalus vetilus, Moina macrocopa, Ceriodaphnia reticulata və s. növləridir. Maksillopodlar yarımsinfinin xarakterik xüsusiyyəti onlarda fasetli gözlərin olmaması, tək nauplial gözə malik olmalarıdır. Bu yarımsinifin 3 dəstəsi vardır: Kürəkayaqlılar (Copepoda), Bığayaqlılar (Cirripedia), Quyruqqəlsəməlilər (Branchiura). Göstərilən yarımdəstələr içərisində kürəkayaqlı xərçənglərin əksər nümayəndələri pelegialda məskunlaşırlar. Kürəkayaqlı xərçənglərdə birinci cüt antenalar yaxşı inkişaf etmişdir, bəzən bədənin ümümi ölçüsündən 2 dəfə uzun olur, üzmə prosesində iştrak edirlər. Baş döşün ön seqmentləri ilə birləşmiş, lakin baş-döş əmələ gətirməmişdir. Kürəkayaqlılar dəstəsinin 3 yarımdəstəsi vardır: Colonoida, Cyclopoida, Harpacticoida.
Colonoida yarımdəstəsinin nümayəndələrində bədən başdan və abdomendən ibarətdir. Bu yarımdəstənin ən geniş yayılmış nümayəndələri Calanipeda aquae dulcis, Arctodioptomus salinus, Sianodiaptomus sarsi, Metadioptomus asiaticus və s. növləridir.
Cyclopoida yarımdəstəsinin xarakterik əlıaməti furka şaxələrində olan kiçik tükcüklərin yerləşməsidir. Bu növlərin təyinində istifadə olunan təyinat əlamətlərindən biridir. Geniş növ tərkibinə malik olan yarımdəstədir. Ən geniş yayılmış nümayəndələri Macrocyclops fuscus, M. albidus, Eucyclops serrulatus, Paracyclops fimbriatus, Cyclops strennus, Acanthocyclops viridis, A. gigas, Mesocyclops leuckarti və s. növləridir.
Təsnifatı
- Ayaqqəlsəməlilər (Branchiopoda) sinfi
- Sefalokaridlər (Cephalocarida) sinfi
- Ali xərçənglər (Malacostraca) sinfi
- Çənəayaqlılar (Maxillopoda) sinfi
- Çanaqlı xərçənglər (Ostracoda) sinfi
- Daraqayaqlılar (Remipedia) sinfi
| Kükəkayaqlılar | Bərabərayaqlılar | Yanüzənlər | Onayaqlılar | Onayaqlılar | Daraqayaqlılar | Bığayaqlılar |
|---|---|---|---|---|---|---|
 |  |  |  |  |  |  |
 |  |  |  |  |  |
İstinadlar
- Integrated Taxonomic Information System (ing.). 2004.
Ədəbiyyat
- Qasımov Ə.H. Azərbaycan faunası IV. Xərçənglər (Crustacea)// Bakı, "Elm" 1976, s. 3–160.
Həmçinin bax
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Bu adin diger istifade formalari ucun bax Xerceng deqiqlesdirme Xercengkimiler lat Crustacea heyvanlar aleminin bugumayaqlilar tipine aid heyvan yarimtipi XercengkimilerElmi tesnifatDomen EukariotlarRanqsiz AmorpheaRanqsiz Ranqsiz Ranqsiz Ranqsiz FilozoaAlem HeyvanlarYarimalem EumetazoylarKlad Klad IkitereflisimmetriyalilarKlad Ranqsiz IlkagizlilarTipustu TuleyenlerRanqsiz PanarthropodaRanqsiz Tip BugumayaqlilarKlad Yarimtip XercengkimilerBeynelxalq elmi adiCrustacea Morten Trane Brunnix 1772Sekil axtarisiITIS 83677NCBI 6657EOL 55714582FW 82629 Qelsemeayaqli xercenkkimiler sefalokaridler Ceneayaqlilar canaqli xercengler ali xercengler daraqayaqlilar sinifleri var 20 minedek novu var Azerbaycan sularinda xercengkimilerin 43 fesileye mensub 134 cinsi ve 344 novu melumdur Bedeni 1 mm den 80 sm dek uzunlugunda olur Bas dos ve qarinciqdan ibaretdir Xitin kutikula ile ortuludur Basinda 2 cut bigcigi ust ceneleri uyuducu ceneler ve 2 cut alt cenesi maksillalar var Bigciqlar hiss orqani bezen de hereket orqanlaridir Ayricinsiyyetlidir lakin oturaq heyat keciren xercengkimiler Bezi xercengkimilerin yumurtasindan formalasmis xerceng cixir Xercengkimiler denizlerde yasayir planktonun esas hissesini teskil edir Bir cox novleri quruda yasamaga uygunlasmisdir Plankton xercengkimilerinin ekseriyyeti bakteriyalarla digerleri detritle su hovzesi dibinde yasayanlar uzvi madde hissecikleri bitki ve heyvanlarla yanuzenler heyvan cesedleri ile qidalanir ve su hovzesinin temizlenmesine sebeb olur Xercengkimilerin menseyi aydin deyildir Bir ferziyyeye gore xercengkimiler qedim nesli kesilmis bugumayaqlilardan diger ferziyyeye gore helqevi qurdlardan emele gelmisler Qazinti halinda Kembriden baslayaraq melumdur Onayaqli xercengkimiler insanlarin qidasi olub ov obyektidir Bir qismi bezi vetege baliqlarinin qidasidir Parazit kurekayaqlilar baliqlara boyuk zerer verirler Diger novleri denizde taxta qurgularin dagilmasina sebeb olurlar Bezileri parazit qurdlarin araliq sahibleridirler Planktonik ibtidai xercengkimilerXercengkimiler sinfine aid olan 2 yarimsinifi Ayagiqelsemeliler Branchiopoda ve Maksillopodlari Macsillopoda birlesdirir Ayagiqelsemeliler yarimsinfine daxil olan xercengkimilerin fasetli ve nauplilal gozleri vardir Ayaqlarinda perler vardir perlerin bir qismi qelsemelere cevrilib bir qismi su cereyani yaratmaqla qida hisseciklerini agiza istiqametlendirir bir qismi ise herekete xidmet eden kureklere cevrilmisdir Bu yarimsinfin 2 destesi vardir Ayagi qelsemeliler Anostraca ve yarpaqayaqlilar Phillopoda Ayagi qelsemelilerin en meshur numayendesi duzlu sularda yasayan Artemia salina novudur Duzlu sularin seciyyevi elementi olan bu xerceng uzunsov beden formasina malikdir Murekkeb ve nauplilal gozleri vardir Murekkeb gozleri saplaq uzerinde yerlesir 2 ci cut antenalar erkek ferdlerde daha yaxsi inkisaf etmisdir cinsiyyet dimorfizmi yaradir Erkek ferdlere cox az hallarda ve az sayda tesaduf olunur Bundan elave Branchinectella media Branchinectra ferox Chirocephalus skorikowi Ch weisigi kimi novler de bu desteye aiddir Yarpaqayaqlilar destesinin numayendelerinde bas dos canaq ve bel qalxaninin olmasi onlari ayagiqelsemelilerden ferqlendirir qalxani Bir basa basin sethinde yerlesen 1 cut murekkeb ve tek nauplilal gozleri vardir Bu destenin 3 yarimdestesi vardir Qalxanciqlar Notostraca canaqli yarpaqayaqlilar Conchostraca saxebigciqlilar Cladocera Bu yarimdesteler icerisinde saxebigciqli xercenglerin bir cox numayendeleri planktonda yasayirlar Planktonik ibtidai xercengkimiler Saxebigciqli xercenglerin bedeni bas govde ve postabdomenden ibaretdir 1 eded murekkeb 1 eded nauplilal gozleri vardir Ikinci cut antenalar yaxsi inkisaf etmisdir 2 saxelidir uzmeye xidmet edir Destenin en genis yayilmis numayendeleri Daphnia pulex D magna Simocephalus vetilus Moina macrocopa Ceriodaphnia reticulata ve s novleridir Maksillopodlar yarimsinfinin xarakterik xususiyyeti onlarda fasetli gozlerin olmamasi tek nauplial goze malik olmalaridir Bu yarimsinifin 3 destesi vardir Kurekayaqlilar Copepoda Bigayaqlilar Cirripedia Quyruqqelsemeliler Branchiura Gosterilen yarimdesteler icerisinde kurekayaqli xercenglerin ekser numayendeleri pelegialda meskunlasirlar Kurekayaqli xercenglerde birinci cut antenalar yaxsi inkisaf etmisdir bezen bedenin umumi olcusunden 2 defe uzun olur uzme prosesinde istrak edirler Bas dosun on seqmentleri ile birlesmis lakin bas dos emele getirmemisdir Kurekayaqlilar destesinin 3 yarimdestesi vardir Colonoida Cyclopoida Harpacticoida Colonoida yarimdestesinin numayendelerinde beden basdan ve abdomenden ibaretdir Bu yarimdestenin en genis yayilmis numayendeleri Calanipeda aquae dulcis Arctodioptomus salinus Sianodiaptomus sarsi Metadioptomus asiaticus ve s novleridir Cyclopoida yarimdestesinin xarakterik eliameti furka saxelerinde olan kicik tukcuklerin yerlesmesidir Bu novlerin teyininde istifade olunan teyinat elametlerinden biridir Genis nov terkibine malik olan yarimdestedir En genis yayilmis numayendeleri Macrocyclops fuscus M albidus Eucyclops serrulatus Paracyclops fimbriatus Cyclops strennus Acanthocyclops viridis A gigas Mesocyclops leuckarti ve s novleridir TesnifatiAyaqqelsemeliler Branchiopoda sinfi Sefalokaridler Cephalocarida sinfi Ali xercengler Malacostraca sinfi Ceneayaqlilar Maxillopoda sinfi Canaqli xercengler Ostracoda sinfi Daraqayaqlilar Remipedia sinfi Xercengkimilerin bigciqlarinin numuneleri Kukekayaqlilar Beraberayaqlilar Yanuzenler Onayaqlilar Onayaqlilar Daraqayaqlilar BigayaqlilarIstinadlarIntegrated Taxonomic Information System ing 2004 EdebiyyatQasimov E H Azerbaycan faunasi IV Xercengler Crustacea Baki Elm 1976 s 3 160 Hemcinin bax