Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Cahiliyyə (ərəb. جاهلية) - müsəlman ənənəsinə görə, islamaqədərki tarixdə insanların peyğəmbərsiz yaşadığı dövr.
Tarixdə ilk və son Cahiliyyə dövrləri fərqləndirilir. İslam dövründə meydana gələn Cahiliyyə termini islamdanəvvəlki ərəblərin yanlış inancları və həyat tərzini xarakterizə etmək üçün işlədilmiş və müəyyən zaman kəsiyinə şamil olunmuşdur. Məhəmməd peyğəmbər cahiliyyəni dövr kimi deyil, həyat tərzi kimi səciyyələndirmişdir. Əvvəllər bilgisizlik dövrü kimi anlaşılan cahiliyyəni müasir alimlər elmin deyil, helmin (mehribanlıq, səbir, kamal) əksi kimi xarakterizə edirlər.
Quranda 4 dəfə xatırlanan cahiliyyə termini İslamdan əvvəlki ərəblərin elmsizliyinə deyil, yalnız Allaha inanmamasına, təkəbbür, çılğınlıq və s. kimi mənfi xüsusiyyətlərinə işarədir. Peyğəmbər həmin dövrə xas müsbət adətlərin saxlanmasının tərəfdarı idi. Zəngin mifik düşüncəyə malik olmuş Cahiliyyə dövrü ərəbləri astronomiya, təbabət, qiyafət (fizioqnomika) elmlərdə uğurlar qazanmış, dövrün yüksək bədii-estetik xüsusiyyətləri ilə seçilən poeziyasını yaratmışdılar.
İslam tarixçiləri VII əsrdə Ərəbistanda qızların öldürülməsinin adi hal olduğunu bildirirlər. Quranda bu məsələyə işarə edən və pisləyən bir ayə var. Lakin həm dini zəmin, həm də başqa səbəblər üzündən Cahiliyyət dövrünü tənqid etmək üçün mənbələrdəki məlumatlar çox şişirdilmişdir.
Bu vəziyyəti alimlər bu cəmiyyətlərdə qadınların “mülk” kimi görülməsi ilə əlaqələndirirlər. Bəziləri anaların qızlarının səfalət içində yaşamasının qarşısını almaq üçün uşağı öldürdüyünü düşünür.
Cahiliyyət dövrü ərəbləri haqqında ümumi məlumat
Ərəblər iki dəstəyə bölünürdülər: Qəhtani və Ədnani. Qəhtani ərəbləri Sam qövmünə aid və daha qədim tarixə malik idilər. Onlar Ərəbistan yarımadasında və xüsusən də, onun cənub hissələrində yaşayırdılar. Ədnani ərəbləri isə Həzrət İsmailin (ə) nəslindən olan Ədnan adlı şəxsdən yaranmışdırlar.
Əsasən indiki dövrdə, bəzi insanların düşüncələrində cahillik anlayışı "Bax indi mən səni günahsız şəkildə vursam, cahil olaram" bu formadadır. Əlbəttə ki, bu absurddur.
İstər İslam dinindən öncəki cahiliyyət dövründə, istərsə də İslamdan sonra Ərəblərin ən məşhur və ən güclü qəbiləsi Qureyş qəbiləsi idi və bu qəbilə Ədnani Ərəblərindən sayılırdı. Allahın Rəsulu Həzrət Muhəmməd (s), onun xəlifələri və İslamın yarandığı illərdə böyük zəhmətləri olan insanlar bu qəbilədən idilər.
İslamdan öncə olan Ərəblər səhrada yaşayan, savadsız qövm idilər. İslam dini nöqteyi-nəzərindən bu mədəniyyətdən uzaq olan tarixi dönəm Cahiliyyət dövrü adlandırılır. Elə bu səbəbdən də, həmən zaman barədə əsaslı tarix yoxdur və əldə olunan bütün məlumatlar İslam mədəniyyətinin meydana çıxmasından sonra şifahi şəkildə nəql olunan məlumatların yazılı hala gətirilməsindən sonra yaranmışdır. Hal-hazırda alimlərin böyük əksəriyyəti bu tarixi məlumatları qəbul etmirlər. Qurani-Kərimdə və İslami hədislərdə bu barədə mövcud olan dəyərli məlumatlar cahiliyyət ərəblərinin etikasına və dini etiqadlarına aid ümumi məlumatlardır. Çünki, qeyd etdiyimiz mənbələrdəki əsas məqsəd qeyd olunan məlumatlar tarixi məsələləri bəyan etmək deyildi.
Misirin böyük alimlərindən olan Taha Hüseyn məşhur şərqşünasların yolunu davam etdirərək cahiliyyət ərəbləri barədə mövcud olan məlumatların böyük əksəriyyətini tənqid atəşinə tutdu və bu sahədə yeni əsərlər yaratdı. İraqlı alim Doktor Cəvad Əli də Ərəb dilində on cilddə “Əl Məfsəl fi tarixil Ərəb qəbləl İslam” ensklopediyasını qələmə aldı. O, bu dəyərli əsərdə cahiliyyət Ərəblərinin bütün mədəni və tarixi tərəflərini işıqlandırdı.
Cahiliyyət dövründə ərəblərin sitayiş etdiyi ən məşhur din Büt- pərəstlik idi və bu sitayiş növü Ədnani Ərərblərin arasında da geniş yayılmışdı. Bəzi Ərəblər isə yəhudiliyə və xristiyanlığa iman gətirmişdilər.
Cahiliyyət dövründə Ərəblərin Tanrıları
Ərəblər də digər bütpərəstlər kimi müxtəlif formalara malik çoxlu sayda Tanrılara inanırdılar. Bu Tanrıların bəziləri insan, bəzilər heyvan, bəziləri insanla heyvanın qarışığından yaranan məxluq formasında, yaxud xüsusi forması olan daş idi. Tarixçilər Ərəblər arasında bütpərəstliyin Əmr ibn Luhəy tərəfindən yaradılmasını bildirirlər. Onların nəzərincə Əmr Şama səfər edərkən ilk dəfə olaraq bütpərəstləri görmüşdür. Həmin insanlardan büt barədə soruşanda cavab vermişlər ki, bu büt bizə kömək edir və bizim diyarda yağışın yağmasının əsas səbəbkarı odur. Əmr bütə sahib olmaq fikrinə düşdü və Hubəli onlardan alaraq Məkkəyə gətirdi. Hubəl Məkkə əhalisinin ən sevimli və böyük bütü idi. Hal-hazırda alimlər bu hekayəyə heç bir dəyər vermirlər və bütpərəstliyin başlanğıcının məlum olmadığını bildirirlər. Onların nəzərincə Hicaz bütpərəstlərinin də digər bütpərəstlər kimi başqa yerlərdən idxal etdiyi bütləri olmuşdur. Məsələn; Zuşşəra (Duschara) əslində İordaniya Nəbətilərinin bütü olub. Ərəblər bəzən müxtəlif məfhumları büt halına gətirirdilər və ona sitayiş edirdilər. Məsələn; Mənat qəza və qədər Tanrısı idi. Heyvan formalarında olan bütlər də ərəblər arasında mövcud idi. Məsələn; Nəsr kərkəs formasında olan büt idi. Heyvan formasında olan bütlər Totemizmin qalıqları idi.
Cahiliyyət dövrü ərəbləri arasında Allaha iman
Qurani-Kərimin ayələrindən də məlum olduğu kimi cahiliyyət ərəbləri Allahı dünyanın yaradıcısı və bütü onun siması kimi qəbul edirdilər. İbadət və and içmə zamanı həm Allahın adında and içirdilər, həm də bütlərin adından istifadə edirdilər. Məsələn; İşlərini başlayanda “Bismikə Allahummə” deyirdilər, amma ibadət və hacətlərini dillərinə gətirdikləri zaman bütlərin adlarını çəkirdilər. Onlarla islam Peyğəmbəri Həzrət Muhəmməd (s) arasında ən əsas ixtilaf O Həzrətin onların bütlərə sitayiş etmələri, onlardan hacət istəmələri və şirkdən əl çəkmələri sahəsində idi.
Cahiliyyət dövrü ərəblərində əzabverici ruhlar
Ucsuz-bucaqsız çöllərdə və səhralarda həyat üçün vacib olan anlayışlardan biri də bəzi gözə görünməyən məxluqların mövcudluğuna inam idi. Səhrada yaşayan Ərəblər də ziyan və əziyyət verən ruhlara böyük əhəmiyyət verirdilər və həyatlarını elə qururdular ki, onların pis işlərindən qoruna bilsinlər, eləcə də onların güclərindən, bacarıqlarından istifadə edə bilsinlər. Bu məsələ Qurani-Kərimdə də (Cin surəsi, 6) qeyd olunmuşdur. Onların təsəvvürünə görə cinlər müxtəlif formalara girə və onların bəziləri insanlara ziyan və əziyyət verə bilirlər.
Cindarların xidmətlərindən istifadə və həmin məxluqatların ürəklərini ələ almaq üçün müxtəlif mərasimlərin keçirilməsi mövcud olmuşdur. Divlər də cinlərin bir növü idilər və onlar səhralarda yaşayırdılar. Divlər səhralarda səfərə çıxan müsafirlərlə yol yoldaşı olurdular və fürsət tapan kimi onları öldürürdülər.
İfrit cinlərin ən qorxulu növüdür. İslam dininin məqsədlərindən biri də insanlara bu məxluqların insan üçün xeyiri və ziyanı olmamasını başa salmaqdan ibarət idi.
Sabiilər
Belə nəzərə çarpır ki, Sabiilərin əvvəlcə heç bir müəyyən dini olmayıb və bu ad müxtəlif dinlərə aid edilib. Maraqlısı budur ki, İslam Peyğəmbəri Həzrət Muhəmmədin (s) zamanındakı müşrik ərəblər O Həzrəti və davamçılarını “Sabii” adlandırırdılar. Bəzən də İslam dinini izhar etmək üçün “Sabii olduq” sözünü istifadə edirdilər.
İslam dininin yaranmasından sonra mövcud olan Sabiilər iki dəstəyə bölünürlər və əslində onların heç birisi Ərəb deyillər: İslam dünyasında elmin yayılmasına köməklik etməklə tanınan dəstə Hər- ran Sabiiləridir. Bu dəstə Sabii adını üçüncü əsrin əvvəllərində özlərinə götürmüşlər və sonralar bu adla tanınmağa başlamışlar. İbn Nədim “Əl Fihrist” kitabının doqquzuncu məqaləsində belə yazır: “Abbasi xəlifəsi olan Məmun Hərrandan keçərkən bir dəstə insan gördü və onlardan soruşdu: “Hansı dinə qulluq edirsiniz?” Onlar bu suala düzgün cavab verə bilmədilər. Məmun dedi: “Əgər kitab əhlisinizsə hansı kitab əhli tayfasından olduğunuzu müəyyənləşdirin və əgər kitab əhli deyilsinizsə onda vəziyyətinizi müəyyənləşdirin.” Belə qərara alındı ki, Məmun səfərdən geri qayıdana qədər onlar öz vəziyyətlərini müəyyənləşdirsinlər. Bu müdddət ərzində həmən insanların bir dəstəsi müsəlman və digər dəstəsi xristian oldu. Üçüncü dəstə isə Qurani Kərimdə olan “Sabiin” adını seçdilər və beləliklə özlərini İslam hökumətinin nəzarəti altına saldılar.
Sabiilərin ikinci dəstəsi Subtə, Sabiətul Bətaih, Məndayi, Muğtəsələ və Nasuri adları ilə də məşhur idilər. Onlar dəyişilmiş və yeni formaya düşmüş qədim bir dinin davamçıları idilər. Bu dinin bəzi formaları Yaxın Şərqdə də yaranmışdı və həmin dinin davamçılarından sağ qalan insanlar İranın Xuzistan əyalətində və İraqın cənub bölgələrində mövcuddurlar.
Qədim Sabiilərin hər yeddi ulduz və planet üçün məbədləri var idi və maraqlıdır ki, onların nəzərincə Kəbə Saturn planetinin məbədi idi. Onlara Aya sitayişə də böyük əhəmiyyət verirdilər. Bizim dövrü- müzdə olan Sabiilər özlərini həzrət Yəhyanın (ə) davamçıları kimi qələmə verirlər. Onların məbədləri həmişə axar çayın kənarında olur və onların yalnız rahibləri bu məbədə girmək haqqına malikdirlər.
Sabiilərin təxminən yetmiş min nəfəri İraqda Dəclə çayının sahilində və təxminən iyirmi beş min nəfəri isə İranın Xuzistan əyalətin- dəki Karun çayının sahilində yaşayırlar. Onlar müxtəlif peşə sahibləri, o cümlədən zərgər, əkinçi, maldar, qayıq istehsalçısı, dəmirçi və son zamanlar həkim, tacir və mühəndis olurlar. Onların nəzərincə Həzrət Yəhyanın (ə) qiyamından sonra Urşəlim Yəhudilərinin qəzəbinə tuş gəldilər və məcburi şəkildə həmən şəhərdən mühacirət edərək Hərran şəhərində yerləşdilər. Bir müddətdən sonra onların bir dəstəsi İraqın cənubuna və digər dəstəsi İranın Xuzsitan əyalətinə köçdülər.
Sabiilər gündə üç dəfə səhər, günorta və axşam namaz qılırlar və ildə otuz altı gün oruc tuturlar. Onların müqəddəs kitablarının adı “Gənza Rəbba” (Böyük xəzinə)-dır. Onlar Qadir Allahı Həy, yəni Həyat adlandırırlar və onu nurun xaliqi sayırlar. Qaranlıq və zülmətin xaliqi isə Ruha adlandırılır. Bu iki Tanrı bir-birilə döyüşürlər və qələbə həmişə nur Tanrısına nəsib olur.
Sabiilərin ruhanisi Gəncur adlandırılır. Ruhanilərin vəzifəsi Sabiiləri hər həftənin bazar günü müqəddəs suya salmaqdan və onlara qüsl verməkdən ibarətdir. Müqəddəs suya salınan zaman və qüsl alan, həmdə qüsl verən şəxsin üzərində beş bölümdən ibarət paltar olmalıdır. Qüsl verənin əsası və digər ləvazimatları olmalıdır. O, müqəddəs suya salma işinə başlamamışdan öncə yasəmən ağacının bir budağını götürür müxtəlif dini mərasimlər keçir və dualar oxuyur. Müxtəlif münasibətlərlə və günahların kəffarəsini çıxartmaq üçün də xüsusi qüsllər mövcuddur. Qeyd etmək lazımdır ki, Sabiilər də kitab əhli kimi qəbul edilirlər.
Cahiliyyət dövründə Ərəbistan yarımadasında dini vəziyyət
Yahudilik
Həzrət İbrahimin peyğəmbəri olduğu dindir. Yayılması baxımından dünya dini özəlliyinə sahib olsa da, həm milli, həm dünyəvi ünsürlər daşımaqda və inanc sistemi mənasında bir din olmanın daxilində bir həyat tərzini, dini etnik mənsubiyyəti ifadə etməkdədir.
Yəhudiliyin etnik menbeyi ilk İbrani peyğəmbər qəbul edilən Hz. İbrahimə və ondan sonra gələn İbrani peyğəmbərlərə: Hz. İshaq ilə Hz. Yaquba dayanmaqdadır. Dini nəzərdən başlanğıc nöqtəsini Yaqubun on iki oğlundan törəyən İsrailoğullarının Musa peyğəmbər tərəfindən Misirdəki köləlikdən azad olunub Sinay yarımadasına götürülmələri və bundan sonra Tövratı almaları qəbul edilir.
Yəhudilik həm dini, həm mədəniyyəti və eyni zamanda da milləti təmsil edir>.
Bu din mənsubları Ərəbistan yarımadasına Fələstindən buraya köçən yəhudilər vasitəsiylə gəlmiş və Mədinəyə qədər yayılmışdır. Roma şahzadəsi Titusun Qüdsü işğal etməsi və sonra da romalılar tərəfindən təqib edilməsi, onlardan isə bəzilərinin Hicazdakı din qardaşlarının yanına sığınması ilə nəticələndi. Övs və Xəzvəc ilə yəhudilər arasında döyüşlərin baş verməsi, yəhudilərin özlərini seçilmiş xalq kimi görmələri bu dinin ərəblər tərəfindən qəbul edilməsinə ciddi təsir etmişdir. Çünki ərəblər onları təbliğatçılardan aşağı sayan dini asanlıqla qəbul etməzdilər. Amma bununla belə ərəblərdən bu dini qəbul edənlərin olduğu da bildirilmişdir.
Xristianlıq
Həzrət İsanın peyğəmbəri olduğu dindir. İslami qaynaqlarda xristianlar üçün Nəsrani və İsavi, Xristianlıq üçün də Nəsraniyyə, Məsihiyyə adları istifadə olunmaqdadır. İncillərdəki yazılan fikirlər əsas alınarsa ilk Xristianlıq adını ala biləcək insanın Fələstinli bir yəhudi olan Hz. İsa olduğu görünür. Burada Hz. İsanın tarixiliyini vurğulamaq önəmlidir, çünki bir çox xristian qrupunu İsanın tanrı olması fikrinə gətirən yol onun tarixiliyi məsələsi ilə bağlı olmuşdur.
Xristianlıq Ərəbistan yarımadasına Bizans və Həbəşistan vasitəsilə gəlmişdir. Ərəbistanın şimalı Bizans torpaqlarına yaxın olduğundan burada ərəb qəbilələr arasında yayılmışdır.
Ərəbistanda xristianlıq qəssanilər və hirəlilər arasında yayılmışdır. İraqda isə xristianların əksəriyyəti Nəsturi məzhəbini qəbul etmiş və Hirədə xristian-ərəb birliyi meydana gəlmişdir. Hirəlilər Sasani imperiyasına bağlı kiçik dövlət olsalar da, Sasanilərin rəsmi dini olan Məcusiliyi qəbul etməmişlər. Xristianlıq Tənux, İyad, Ləxm, Cüzam və Bəkir kimi ərəb qəbilələri arasında geniş yayılmışdır. Xristianlığın Yəmən və Cənubi Ərəbistandakı mənsubları Nəcranda daha çox nüfuza sahib idi. Burada Xristianlıq Həbəş hakimiyyəti dövründə yayılmışdı. Bizans imperatorlarının da burada iqtisadi maraqları olduğu ücün Xristianlıqdan istifadə etmiş, bu məqsədlə Nəcrana keşiş göndərib, hətta orada Nəcran Kəbəsi adlı monastır da inşa etdirmişdilər.
Həbəş hakimiyyəti dövründə başda Əbrəhə olmaqla Həbəş valiləri Xristianlığı yaymaq üçün hərəkətə keçmişdilər. Fil hadisəsi bunun açıq nümunəsi idi. Bu din Hicaz bölgəsində Məkkə, Mədinə və Taifdə yayılmamışdı, amma tanınırdı. Bu bölgələrdə qullardan və zadəganlardan da Xristianlığı qəbul edən insanlara rast gəlmək olardı. Bununla yanaşı, Yəsribdə Əbu Amir adlı bir ərəb Xristianlığı qəbul etmiş və Övs qəbiləsindən bir sıra insanı da ətrafına toplamışdır. Lakin Xristianlıq Orta Ərəbistandakı bütpərəst qəbilələrə güclü təsir göstərə bilməmişdir.
Bütpərəstlik
Qurani-Kərim ayələrindən də məlum olduğu kimi Cahiliyyət dövrünün ərəbləri Allaha inanırdılar və bütləri onun vasitəçisi kimi qəbul edirdilər. İbatət və and içmə zamanı həm Allahın adına and içirdilər, həm də bütlərin adından istifadə edirdilər. Məsələn: İşə başlayanda : “Bismikə Allahummə”deyir, amma ibadətlərini dillərinə gətirəndə bütlərin adlarını çəkirdilər.
Ərəblər müxtəlif formalara malik çoxlu Tanrılara inanırdılar. Bu Tanrıların bəziləri insan, heyvan, bəziləri insanla heyvanın qarışığından yaranan məxluq şəklində və yaxud xüsusi formaya malik daşdan idi. Tarixçilər ərəblər arasına Bütpərəstliyin Əmr ibn Luhəy tərəfindən gətirildiyini bildirirlər. Onların nəzərincə Əmr Şama gedərkən orada bütpərəstləri görmüş, sonra da həmin insanlardan büt haqqında soruşanda bütpərəstlər də bildirmişlər ki, bu büt bizə yardım edir, bizim diyarda yağış yağdırır. Bundan sonra da Əmr bütə sahib olmaq fikrinə düşdü və Hubəli pulla alaraq Məkkə şəhərinə gətirdi. Hubəl Məkkə əhalisinin ən sevimli, böyük bütü idi. İndi isə alimlər bu hekayəyə dəyər vermirlər və Bütpərəstliyin başlanğıcının naməlum olduğunu deyirlər. Alimlərin nəzərincə Hicaz bütpərəstlərinin də başqaları kimi kənar yerlərdən gəlmə bütləri olmuşdur. Məsələn: Zuşərra İordaniyadakı Nəbatilərin bütü idi.
Ərəblər bəzən müxtəlif məfhumları büt formasına salıb, ona sitayiş edirdilər. Məsələn: Mənat adlı büt qəza və qədər Tanrısı idi. Heyvan şəklində olan bütlər də olmuşdur. Məsələn: Nəsr adlı büt də kərkəs formasında idi.
Məcusilik
Sasani imperiyasının rəsmi dini olan Məcusilik ərəblər arasında rəğbət qazanmamışdır. Ərəbistan yarımadasında məcusilərin böyük icmaları Bəhreyn, Yəmən və Ümmanda yaşayan iranlılardan ibarət idi. Bəhreyndəki məcusilər Ümmandakı məcusilərlə müqayisədə sayca çox idilər və onlara nisbətən böyük nüfuza malik olmuşlar. Bu Bəhreynin İran torpaqlarına yaxın olması ilə bağlı idi. Məcusilər Bəhreyn ərazisinə Bəsrə körfəzinin şərq sahillərindən köçüb gəlmişdilər. Yəməndə isə Məcusilik İran ordusunun bu torpaqları tutandan sonra gəlib yerləşən əsgərlər tərəfindən yayılmışdı.
Məcusiliyin ərəblər arasında güclü rəğbət görməməsi ilə bərabər, iranlılara bağlı olan bir qrupun bu dini qəbul etməsi qaynaqlarda yazılmışdır. Lakin onların sayı az olmuşdur. Bu ona görədir ki, Sasani imperiyasına bağlı olan Hirəlilər belə Məcusiliyi yox, Xristianlığı qəbul etmişdilər. Buna səbəb sasanilərin Məcusiliyi yaymamasıdır. Həmdə sasanilər dini yox, əksinə siyasi hakimiyyətə önəm vermişlər.
Sabiilik
Sabiilik dini köhnə Babillilərə, İranlılara, Yahudilərə və Xristianlara aid dini düşüncələrin qarışığıdır. Qurani-Kərimdə Sabii deyilən bu məzhəbin mənsublarına Mandailər deyilmişdir. Bu ad ilim (elm) mənasına gələn və Yunanca qnosis sözünün sinonomi olan manda kəlməsindən yaranmışdır. Demək ki, Sabiilər qnostiklərdir.
Sabiilər haqqında İslam qaynaqlarında geniş məlumatlar vardır. İslamın ilk vaxtlarında sabiilərin əsas mərkəzləri Urfanın otuz beş kilometr cənubunda və Cilab çayı yaxınlığında köhnə Harran şəhəri olmuşdur. Bu gün Bağdadın cənubunda, Kərbəlada Sabii məzhəbinə aid insanlar vardır. Bunların müqəddəs kitabları da mövcuddur. Bu kitabların təməli Sasani dövrünə qədər gedib çıxır.
Mandailərin başlıca ibadəti babtistçilikdir. Bu üzdən onlara babtistçi sabiilər deyilir.
Sabiiliyin ərəblər arasına nə vaxt gəldiyini demək mümkün deyil. Hər halda bu din yarmadanın kənarından gələn dinlərin ən qədimidir. Cənub ərəblərinin günəşə sitayiş etmələri haqqında olan rəvəyət bu dinin Ərəbistana gəlişinin çox əvvəl olduğunu deməyimizə imkan verir. Cənub ərəblərinin Əlcəzairdən Yəmənə gəldiyini göstərən sənədlər bu insanlardakı günəşə sitayişin mənşəyini yazmaqdadır.
Cənub ərəblərinin Sabii olduğu məlumat verilən qəbilələr Bəni-ləhm, Bəni-tay, Bəni-qeys, Bəni-misəm, Bəni-əsəd kimi qəbilələrdən ibarət olmuşdur. Lakin bu qəbilələrin Sabiiliyi tam qəbul etdiyini desək gerçəklikdən uzaqlaşarıq. Bu məsələdə bizə gəlib çatan biliklər, ancaq bunlardan Bəni-ləhm qəbiləsinin Müştəri ulduzuna, Bəni-tay qəbiləsinin Süheyl ulduzuna, Bəni-əsədin Utarid ulduzuna, Bəni-misəmin Diranə ulduzuna inandıqlarından ibarətdir.
Amma şimal ərəblərinin ulduzlara sitayiş etməsini qədim zamana çıxarmaq üçün heç bir sənəd tapılmamışdır. Əksinə onların ulduzlara inamının Hz. İsa pey- ğəmbərin dünyaya gəlişindən sonraya aid olduğunu göstərən sübutlar vardır.
Həniflik
Ərəblər arasında dini vəziyyətlərinin yaxşı olmadığını anlayıb bütpərəstlikdən uca bir inanclara inanan bəzi insanlar ortaya çıxdı. Bu vəziyyət yəhudilər və xristianlar arasında yaşamaqdan irəli gəlmişdir. Bu insanlardan bəziləri camaatı Xristianlığa yaxın olan bir tövhid inancına dəvət edərək bütlərə ibadəti, qumarı, içki və qız uşaqlarının diri-diri torpağa basdırılmağına qarşı çıxırdılar. Bunlar insanları hesaba çəkən bir ilahın olduğunu qəbul edib, ölümdən sonrakı dirilməyə inanırlardı. Bu formada bütlərə ibadəti tərk etməyə “Hənifilik”, buna inanan adamlara da “həniflər” və ya “etiraf edərək günahdan imtima edənlər” adı verildi. Hənif sözü Qurani-Kərimdə Ali-imran surəsində belə verilib: “İbrahim nə yəhudi, nə də xristiandı. Doğrusu bu hənif müsəlmandır. O müşriklərdən də deyildi”.
Bu həniflərdən biri məşhur şair Üməyyə ibn Əbus-səlt olmuşdur. O gözlənilən peyğəmbərin özü olmasını istəmişdir. Peyğəmbərlik Məhəmmədə veriləndə ona qarşı oldu. Rəsulullahın həyat yoldaşı Hz. Xədicə əmisinin oğlu Vərəqə ibn Növfəl hənif olmuşdur. İncili əzbərləyən yaşlı kişi idi. Ərəblərin ən məşhur xətiblərindən biri olan Qus ibn Saidə də həniflərdən olub. Ukaz yarmarkasında ərəbləri pis adətlərdən uzaqlaşmağa çağırıb, bir peyğəmbərin gələcəyini deyərkən Rəsulullah onun dediklərini eşidib, onun haqqında belə demişdir: “ Qusa Allah rəhmət eləsin. Qiyamət günü tək bir ümmət olaraq dirildiləcəyini ümid edirəm”.
Peyğəmbərin doğulduğu vaxtlarda Bütpərəstlik zəifləmişdir. İçərilərindən axirət həyatına inananlar da çıxmışdır.
İstinadlar
- "Arxivlənmiş surət". 2020-10-03 tarixində . İstifadə tarixi: 2022-01-31.
- "Cahiliyyət dövründə ərəblər" (Azərbaycan dili). kayzen.az. (#archive_missing_date) tarixində . İstifadə tarixi: 13 fevral 2018.
- Salime Leyla Gürkan. DİA. XLIII. səh. 187.
- İbrahim Sarıçam. Həzrət Muhəmməd və Ümumbəşəri Dəvəti. 59–60.
- Kürşat Demirci. DİA. XVII. 328–330.
- İbrahim Sarıçam. Həzrət Muhəmməd və Ümumbəşəri Dəvəti. 60–61.
- Hüseyn Tövfiqi. Böyük dinlərlə tanışlıq. səh. 101.
- Hüseyn Tövfiqi. Böyük dinlərlə tanışlıq. 100–101.
- İbrahim Sarıçam. Həzrət Muhəmməd və Ümumbəşəri Dəvəti. 61–62.
- Şemseddin Günaltay. İslam öncəsi araplar ve dinleri. 83–86.
- İbrahim Hasan. Siyasi-dini-kültürel-sosyal İslam tarixi. I. 92–98.
Mənbə
- Azərbaycan Milli Ensiklopediyası (25 cilddə). 5-ci cild: Brüssel – Çimli-podzol torpaqlar (25 000 nüs.). Bakı: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi. 2014. səh. 167. ISBN .
İstinadlar
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Cahiliyye ereb جاهلية muselman enenesine gore islamaqederki tarixde insanlarin peygembersiz yasadigi dovr Tarixde ilk ve son Cahiliyye dovrleri ferqlendirilir Islam dovrunde meydana gelen Cahiliyye termini islamdanevvelki ereblerin yanlis inanclari ve heyat terzini xarakterize etmek ucun isledilmis ve mueyyen zaman kesiyine samil olunmusdur Mehemmed peygember cahiliyyeni dovr kimi deyil heyat terzi kimi seciyyelendirmisdir Evveller bilgisizlik dovru kimi anlasilan cahiliyyeni muasir alimler elmin deyil helmin mehribanliq sebir kamal eksi kimi xarakterize edirler Quranda 4 defe xatirlanan cahiliyye termini Islamdan evvelki ereblerin elmsizliyine deyil yalniz Allaha inanmamasina tekebbur cilginliq ve s kimi menfi xususiyyetlerine isaredir Peygember hemin dovre xas musbet adetlerin saxlanmasinin terefdari idi Zengin mifik dusunceye malik olmus Cahiliyye dovru erebleri astronomiya tebabet qiyafet fizioqnomika elmlerde ugurlar qazanmis dovrun yuksek bedii estetik xususiyyetleri ile secilen poeziyasini yaratmisdilar Islam tarixcileri VII esrde Erebistanda qizlarin oldurulmesinin adi hal oldugunu bildirirler Quranda bu meseleye isare eden ve pisleyen bir aye var Lakin hem dini zemin hem de basqa sebebler uzunden Cahiliyyet dovrunu tenqid etmek ucun menbelerdeki melumatlar cox sisirdilmisdir Bu veziyyeti alimler bu cemiyyetlerde qadinlarin mulk kimi gorulmesi ile elaqelendirirler Bezileri analarin qizlarinin sefalet icinde yasamasinin qarsisini almaq ucun usagi oldurduyunu dusunur Cahiliyyet dovru erebleri haqqinda umumi melumatErebler iki desteye bolunurduler Qehtani ve Ednani Qehtani erebleri Sam qovmune aid ve daha qedim tarixe malik idiler Onlar Erebistan yarimadasinda ve xususen de onun cenub hisselerinde yasayirdilar Ednani erebleri ise Hezret Ismailin e neslinden olan Ednan adli sexsden yaranmisdirlar Esasen indiki dovrde bezi insanlarin dusuncelerinde cahillik anlayisi Bax indi men seni gunahsiz sekilde vursam cahil olaram bu formadadir Elbette ki bu absurddur Ister Islam dininden onceki cahiliyyet dovrunde isterse de Islamdan sonra Ereblerin en meshur ve en guclu qebilesi Qureys qebilesi idi ve bu qebile Ednani Ereblerinden sayilirdi Allahin Resulu Hezret Muhemmed s onun xelifeleri ve Islamin yarandigi illerde boyuk zehmetleri olan insanlar bu qebileden idiler Islamdan once olan Erebler sehrada yasayan savadsiz qovm idiler Islam dini noqteyi nezerinden bu medeniyyetden uzaq olan tarixi donem Cahiliyyet dovru adlandirilir Ele bu sebebden de hemen zaman barede esasli tarix yoxdur ve elde olunan butun melumatlar Islam medeniyyetinin meydana cixmasindan sonra sifahi sekilde neql olunan melumatlarin yazili hala getirilmesinden sonra yaranmisdir Hal hazirda alimlerin boyuk ekseriyyeti bu tarixi melumatlari qebul etmirler Qurani Kerimde ve Islami hedislerde bu barede movcud olan deyerli melumatlar cahiliyyet ereblerinin etikasina ve dini etiqadlarina aid umumi melumatlardir Cunki qeyd etdiyimiz menbelerdeki esas meqsed qeyd olunan melumatlar tarixi meseleleri beyan etmek deyildi Misirin boyuk alimlerinden olan Taha Huseyn meshur serqsunaslarin yolunu davam etdirerek cahiliyyet erebleri barede movcud olan melumatlarin boyuk ekseriyyetini tenqid atesine tutdu ve bu sahede yeni eserler yaratdi Iraqli alim Doktor Cevad Eli de Ereb dilinde on cildde El Mefsel fi tarixil Ereb qeblel Islam ensklopediyasini qeleme aldi O bu deyerli eserde cahiliyyet Ereblerinin butun medeni ve tarixi tereflerini isiqlandirdi Cahiliyyet dovrunde ereblerin sitayis etdiyi en meshur din But perestlik idi ve bu sitayis novu Ednani Ererblerin arasinda da genis yayilmisdi Bezi Erebler ise yehudiliye ve xristiyanliga iman getirmisdiler Cahiliyyet dovrunde Ereblerin TanrilariErebler de diger butperestler kimi muxtelif formalara malik coxlu sayda Tanrilara inanirdilar Bu Tanrilarin bezileri insan beziler heyvan bezileri insanla heyvanin qarisigindan yaranan mexluq formasinda yaxud xususi formasi olan das idi Tarixciler Erebler arasinda butperestliyin Emr ibn Luhey terefinden yaradilmasini bildirirler Onlarin nezerince Emr Sama sefer ederken ilk defe olaraq butperestleri gormusdur Hemin insanlardan but barede sorusanda cavab vermisler ki bu but bize komek edir ve bizim diyarda yagisin yagmasinin esas sebebkari odur Emr bute sahib olmaq fikrine dusdu ve Hubeli onlardan alaraq Mekkeye getirdi Hubel Mekke ehalisinin en sevimli ve boyuk butu idi Hal hazirda alimler bu hekayeye hec bir deyer vermirler ve butperestliyin baslangicinin melum olmadigini bildirirler Onlarin nezerince Hicaz butperestlerinin de diger butperestler kimi basqa yerlerden idxal etdiyi butleri olmusdur Meselen Zussera Duschara eslinde Iordaniya Nebetilerinin butu olub Erebler bezen muxtelif mefhumlari but halina getirirdiler ve ona sitayis edirdiler Meselen Menat qeza ve qeder Tanrisi idi Heyvan formalarinda olan butler de erebler arasinda movcud idi Meselen Nesr kerkes formasinda olan but idi Heyvan formasinda olan butler Totemizmin qaliqlari idi Cahiliyyet dovru erebleri arasinda Allaha imanQurani Kerimin ayelerinden de melum oldugu kimi cahiliyyet erebleri Allahi dunyanin yaradicisi ve butu onun simasi kimi qebul edirdiler Ibadet ve and icme zamani hem Allahin adinda and icirdiler hem de butlerin adindan istifade edirdiler Meselen Islerini baslayanda Bismike Allahumme deyirdiler amma ibadet ve hacetlerini dillerine getirdikleri zaman butlerin adlarini cekirdiler Onlarla islam Peygemberi Hezret Muhemmed s arasinda en esas ixtilaf O Hezretin onlarin butlere sitayis etmeleri onlardan hacet istemeleri ve sirkden el cekmeleri sahesinde idi Cahiliyyet dovru ereblerinde ezabverici ruhlarUcsuz bucaqsiz collerde ve sehralarda heyat ucun vacib olan anlayislardan biri de bezi goze gorunmeyen mexluqlarin movcudluguna inam idi Sehrada yasayan Erebler de ziyan ve eziyyet veren ruhlara boyuk ehemiyyet verirdiler ve heyatlarini ele qururdular ki onlarin pis islerinden qoruna bilsinler elece de onlarin guclerinden bacariqlarindan istifade ede bilsinler Bu mesele Qurani Kerimde de Cin suresi 6 qeyd olunmusdur Onlarin tesevvurune gore cinler muxtelif formalara gire ve onlarin bezileri insanlara ziyan ve eziyyet vere bilirler Cindarlarin xidmetlerinden istifade ve hemin mexluqatlarin ureklerini ele almaq ucun muxtelif merasimlerin kecirilmesi movcud olmusdur Divler de cinlerin bir novu idiler ve onlar sehralarda yasayirdilar Divler sehralarda sefere cixan musafirlerle yol yoldasi olurdular ve furset tapan kimi onlari oldururduler Ifrit cinlerin en qorxulu novudur Islam dininin meqsedlerinden biri de insanlara bu mexluqlarin insan ucun xeyiri ve ziyani olmamasini basa salmaqdan ibaret idi SabiilerEsas meqale Sabiiler Bele nezere carpir ki Sabiilerin evvelce hec bir mueyyen dini olmayib ve bu ad muxtelif dinlere aid edilib Maraqlisi budur ki Islam Peygemberi Hezret Muhemmedin s zamanindaki musrik erebler O Hezreti ve davamcilarini Sabii adlandirirdilar Bezen de Islam dinini izhar etmek ucun Sabii olduq sozunu istifade edirdiler Islam dininin yaranmasindan sonra movcud olan Sabiiler iki desteye bolunurler ve eslinde onlarin hec birisi Ereb deyiller Islam dunyasinda elmin yayilmasina komeklik etmekle taninan deste Her ran Sabiileridir Bu deste Sabii adini ucuncu esrin evvellerinde ozlerine goturmusler ve sonralar bu adla taninmaga baslamislar Ibn Nedim El Fihrist kitabinin doqquzuncu meqalesinde bele yazir Abbasi xelifesi olan Memun Herrandan kecerken bir deste insan gordu ve onlardan sorusdu Hansi dine qulluq edirsiniz Onlar bu suala duzgun cavab vere bilmediler Memun dedi Eger kitab ehlisinizse hansi kitab ehli tayfasindan oldugunuzu mueyyenlesdirin ve eger kitab ehli deyilsinizse onda veziyyetinizi mueyyenlesdirin Bele qerara alindi ki Memun seferden geri qayidana qeder onlar oz veziyyetlerini mueyyenlesdirsinler Bu mudddet erzinde hemen insanlarin bir destesi muselman ve diger destesi xristian oldu Ucuncu deste ise Qurani Kerimde olan Sabiin adini secdiler ve belelikle ozlerini Islam hokumetinin nezareti altina saldilar Sabiilerin ikinci destesi Subte Sabietul Betaih Mendayi Mugtesele ve Nasuri adlari ile de meshur idiler Onlar deyisilmis ve yeni formaya dusmus qedim bir dinin davamcilari idiler Bu dinin bezi formalari Yaxin Serqde de yaranmisdi ve hemin dinin davamcilarindan sag qalan insanlar Iranin Xuzistan eyaletinde ve Iraqin cenub bolgelerinde movcuddurlar Qedim Sabiilerin her yeddi ulduz ve planet ucun mebedleri var idi ve maraqlidir ki onlarin nezerince Kebe Saturn planetinin mebedi idi Onlara Aya sitayise de boyuk ehemiyyet verirdiler Bizim dovru muzde olan Sabiiler ozlerini hezret Yehyanin e davamcilari kimi qeleme verirler Onlarin mebedleri hemise axar cayin kenarinda olur ve onlarin yalniz rahibleri bu mebede girmek haqqina malikdirler Sabiilerin texminen yetmis min neferi Iraqda Decle cayinin sahilinde ve texminen iyirmi bes min neferi ise Iranin Xuzistan eyaletin deki Karun cayinin sahilinde yasayirlar Onlar muxtelif pese sahibleri o cumleden zerger ekinci maldar qayiq istehsalcisi demirci ve son zamanlar hekim tacir ve muhendis olurlar Onlarin nezerince Hezret Yehyanin e qiyamindan sonra Urselim Yehudilerinin qezebine tus geldiler ve mecburi sekilde hemen seherden muhaciret ederek Herran seherinde yerlesdiler Bir muddetden sonra onlarin bir destesi Iraqin cenubuna ve diger destesi Iranin Xuzsitan eyaletine kocduler Sabiiler gunde uc defe seher gunorta ve axsam namaz qilirlar ve ilde otuz alti gun oruc tuturlar Onlarin muqeddes kitablarinin adi Genza Rebba Boyuk xezine dir Onlar Qadir Allahi Hey yeni Heyat adlandirirlar ve onu nurun xaliqi sayirlar Qaranliq ve zulmetin xaliqi ise Ruha adlandirilir Bu iki Tanri bir birile doyusurler ve qelebe hemise nur Tanrisina nesib olur Sabiilerin ruhanisi Gencur adlandirilir Ruhanilerin vezifesi Sabiileri her heftenin bazar gunu muqeddes suya salmaqdan ve onlara qusl vermekden ibaretdir Muqeddes suya salinan zaman ve qusl alan hemde qusl veren sexsin uzerinde bes bolumden ibaret paltar olmalidir Qusl verenin esasi ve diger levazimatlari olmalidir O muqeddes suya salma isine baslamamisdan once yasemen agacinin bir budagini goturur muxtelif dini merasimler kecir ve dualar oxuyur Muxtelif munasibetlerle ve gunahlarin keffaresini cixartmaq ucun de xususi qusller movcuddur Qeyd etmek lazimdir ki Sabiiler de kitab ehli kimi qebul edilirler Cahiliyyet dovrunde Erebistan yarimadasinda dini veziyyetYahudilik Hezret Ibrahimin peygemberi oldugu dindir Yayilmasi baximindan dunya dini ozelliyine sahib olsa da hem milli hem dunyevi unsurler dasimaqda ve inanc sistemi menasinda bir din olmanin daxilinde bir heyat terzini dini etnik mensubiyyeti ifade etmekdedir Yehudiliyin etnik menbeyi ilk Ibrani peygember qebul edilen Hz Ibrahime ve ondan sonra gelen Ibrani peygemberlere Hz Ishaq ile Hz Yaquba dayanmaqdadir Dini nezerden baslangic noqtesini Yaqubun on iki oglundan toreyen Israilogullarinin Musa peygember terefinden Misirdeki kolelikden azad olunub Sinay yarimadasina goturulmeleri ve bundan sonra Tovrati almalari qebul edilir Yehudilik hem dini hem medeniyyeti ve eyni zamanda da milleti temsil edir gt Bu din mensublari Erebistan yarimadasina Felestinden buraya kocen yehudiler vasitesiyle gelmis ve Medineye qeder yayilmisdir Roma sahzadesi Titusun Qudsu isgal etmesi ve sonra da romalilar terefinden teqib edilmesi onlardan ise bezilerinin Hicazdaki din qardaslarinin yanina siginmasi ile neticelendi Ovs ve Xezvec ile yehudiler arasinda doyuslerin bas vermesi yehudilerin ozlerini secilmis xalq kimi gormeleri bu dinin erebler terefinden qebul edilmesine ciddi tesir etmisdir Cunki erebler onlari tebligatcilardan asagi sayan dini asanliqla qebul etmezdiler Amma bununla bele ereblerden bu dini qebul edenlerin oldugu da bildirilmisdir Xristianliq Hezret Isanin peygemberi oldugu dindir Islami qaynaqlarda xristianlar ucun Nesrani ve Isavi Xristianliq ucun de Nesraniyye Mesihiyye adlari istifade olunmaqdadir Incillerdeki yazilan fikirler esas alinarsa ilk Xristianliq adini ala bilecek insanin Felestinli bir yehudi olan Hz Isa oldugu gorunur Burada Hz Isanin tarixiliyini vurgulamaq onemlidir cunki bir cox xristian qrupunu Isanin tanri olmasi fikrine getiren yol onun tarixiliyi meselesi ile bagli olmusdur Xristianliq Erebistan yarimadasina Bizans ve Hebesistan vasitesile gelmisdir Erebistanin simali Bizans torpaqlarina yaxin oldugundan burada ereb qebileler arasinda yayilmisdir Erebistanda xristianliq qessaniler ve hireliler arasinda yayilmisdir Iraqda ise xristianlarin ekseriyyeti Nesturi mezhebini qebul etmis ve Hirede xristian ereb birliyi meydana gelmisdir Hireliler Sasani imperiyasina bagli kicik dovlet olsalar da Sasanilerin resmi dini olan Mecusiliyi qebul etmemisler Xristianliq Tenux Iyad Lexm Cuzam ve Bekir kimi ereb qebileleri arasinda genis yayilmisdir Xristianligin Yemen ve Cenubi Erebistandaki mensublari Necranda daha cox nufuza sahib idi Burada Xristianliq Hebes hakimiyyeti dovrunde yayilmisdi Bizans imperatorlarinin da burada iqtisadi maraqlari oldugu ucun Xristianliqdan istifade etmis bu meqsedle Necrana kesis gonderib hetta orada Necran Kebesi adli monastir da insa etdirmisdiler Hebes hakimiyyeti dovrunde basda Ebrehe olmaqla Hebes valileri Xristianligi yaymaq ucun herekete kecmisdiler Fil hadisesi bunun aciq numunesi idi Bu din Hicaz bolgesinde Mekke Medine ve Taifde yayilmamisdi amma taninirdi Bu bolgelerde qullardan ve zadeganlardan da Xristianligi qebul eden insanlara rast gelmek olardi Bununla yanasi Yesribde Ebu Amir adli bir ereb Xristianligi qebul etmis ve Ovs qebilesinden bir sira insani da etrafina toplamisdir Lakin Xristianliq Orta Erebistandaki butperest qebilelere guclu tesir gostere bilmemisdir Butperestlik Qurani Kerim ayelerinden de melum oldugu kimi Cahiliyyet dovrunun erebleri Allaha inanirdilar ve butleri onun vasitecisi kimi qebul edirdiler Ibatet ve and icme zamani hem Allahin adina and icirdiler hem de butlerin adindan istifade edirdiler Meselen Ise baslayanda Bismike Allahumme deyir amma ibadetlerini dillerine getirende butlerin adlarini cekirdiler Erebler muxtelif formalara malik coxlu Tanrilara inanirdilar Bu Tanrilarin bezileri insan heyvan bezileri insanla heyvanin qarisigindan yaranan mexluq seklinde ve yaxud xususi formaya malik dasdan idi Tarixciler erebler arasina Butperestliyin Emr ibn Luhey terefinden getirildiyini bildirirler Onlarin nezerince Emr Sama gederken orada butperestleri gormus sonra da hemin insanlardan but haqqinda sorusanda butperestler de bildirmisler ki bu but bize yardim edir bizim diyarda yagis yagdirir Bundan sonra da Emr bute sahib olmaq fikrine dusdu ve Hubeli pulla alaraq Mekke seherine getirdi Hubel Mekke ehalisinin en sevimli boyuk butu idi Indi ise alimler bu hekayeye deyer vermirler ve Butperestliyin baslangicinin namelum oldugunu deyirler Alimlerin nezerince Hicaz butperestlerinin de basqalari kimi kenar yerlerden gelme butleri olmusdur Meselen Zuserra Iordaniyadaki Nebatilerin butu idi Erebler bezen muxtelif mefhumlari but formasina salib ona sitayis edirdiler Meselen Menat adli but qeza ve qeder Tanrisi idi Heyvan seklinde olan butler de olmusdur Meselen Nesr adli but de kerkes formasinda idi Mecusilik Sasani imperiyasinin resmi dini olan Mecusilik erebler arasinda regbet qazanmamisdir Erebistan yarimadasinda mecusilerin boyuk icmalari Behreyn Yemen ve Ummanda yasayan iranlilardan ibaret idi Behreyndeki mecusiler Ummandaki mecusilerle muqayisede sayca cox idiler ve onlara nisbeten boyuk nufuza malik olmuslar Bu Behreynin Iran torpaqlarina yaxin olmasi ile bagli idi Mecusiler Behreyn erazisine Besre korfezinin serq sahillerinden kocub gelmisdiler Yemende ise Mecusilik Iran ordusunun bu torpaqlari tutandan sonra gelib yerlesen esgerler terefinden yayilmisdi Mecusiliyin erebler arasinda guclu regbet gormemesi ile beraber iranlilara bagli olan bir qrupun bu dini qebul etmesi qaynaqlarda yazilmisdir Lakin onlarin sayi az olmusdur Bu ona goredir ki Sasani imperiyasina bagli olan Hireliler bele Mecusiliyi yox Xristianligi qebul etmisdiler Buna sebeb sasanilerin Mecusiliyi yaymamasidir Hemde sasaniler dini yox eksine siyasi hakimiyyete onem vermisler Sabiilik Sabiilik dini kohne Babillilere Iranlilara Yahudilere ve Xristianlara aid dini dusuncelerin qarisigidir Qurani Kerimde Sabii deyilen bu mezhebin mensublarina Mandailer deyilmisdir Bu ad ilim elm menasina gelen ve Yunanca qnosis sozunun sinonomi olan manda kelmesinden yaranmisdir Demek ki Sabiiler qnostiklerdir Sabiiler haqqinda Islam qaynaqlarinda genis melumatlar vardir Islamin ilk vaxtlarinda sabiilerin esas merkezleri Urfanin otuz bes kilometr cenubunda ve Cilab cayi yaxinliginda kohne Harran seheri olmusdur Bu gun Bagdadin cenubunda Kerbelada Sabii mezhebine aid insanlar vardir Bunlarin muqeddes kitablari da movcuddur Bu kitablarin temeli Sasani dovrune qeder gedib cixir Mandailerin baslica ibadeti babtistcilikdir Bu uzden onlara babtistci sabiiler deyilir Sabiiliyin erebler arasina ne vaxt geldiyini demek mumkun deyil Her halda bu din yarmadanin kenarindan gelen dinlerin en qedimidir Cenub ereblerinin gunese sitayis etmeleri haqqinda olan reveyet bu dinin Erebistana gelisinin cox evvel oldugunu demeyimize imkan verir Cenub ereblerinin Elcezairden Yemene geldiyini gosteren senedler bu insanlardaki gunese sitayisin menseyini yazmaqdadir Cenub ereblerinin Sabii oldugu melumat verilen qebileler Beni lehm Beni tay Beni qeys Beni misem Beni esed kimi qebilelerden ibaret olmusdur Lakin bu qebilelerin Sabiiliyi tam qebul etdiyini desek gerceklikden uzaqlasariq Bu meselede bize gelib catan bilikler ancaq bunlardan Beni lehm qebilesinin Musteri ulduzuna Beni tay qebilesinin Suheyl ulduzuna Beni esedin Utarid ulduzuna Beni misemin Dirane ulduzuna inandiqlarindan ibaretdir Amma simal ereblerinin ulduzlara sitayis etmesini qedim zamana cixarmaq ucun hec bir sened tapilmamisdir Eksine onlarin ulduzlara inaminin Hz Isa pey gemberin dunyaya gelisinden sonraya aid oldugunu gosteren subutlar vardir Heniflik Erebler arasinda dini veziyyetlerinin yaxsi olmadigini anlayib butperestlikden uca bir inanclara inanan bezi insanlar ortaya cixdi Bu veziyyet yehudiler ve xristianlar arasinda yasamaqdan ireli gelmisdir Bu insanlardan bezileri camaati Xristianliga yaxin olan bir tovhid inancina devet ederek butlere ibadeti qumari icki ve qiz usaqlarinin diri diri torpaga basdirilmagina qarsi cixirdilar Bunlar insanlari hesaba ceken bir ilahin oldugunu qebul edib olumden sonraki dirilmeye inanirlardi Bu formada butlere ibadeti terk etmeye Henifilik buna inanan adamlara da henifler ve ya etiraf ederek gunahdan imtima edenler adi verildi Henif sozu Qurani Kerimde Ali imran suresinde bele verilib Ibrahim ne yehudi ne de xristiandi Dogrusu bu henif muselmandir O musriklerden de deyildi Bu heniflerden biri meshur sair Umeyye ibn Ebus selt olmusdur O gozlenilen peygemberin ozu olmasini istemisdir Peygemberlik Mehemmede verilende ona qarsi oldu Resulullahin heyat yoldasi Hz Xedice emisinin oglu Vereqe ibn Novfel henif olmusdur Incili ezberleyen yasli kisi idi Ereblerin en meshur xetiblerinden biri olan Qus ibn Saide de heniflerden olub Ukaz yarmarkasinda erebleri pis adetlerden uzaqlasmaga cagirib bir peygemberin geleceyini deyerken Resulullah onun dediklerini esidib onun haqqinda bele demisdir Qusa Allah rehmet elesin Qiyamet gunu tek bir ummet olaraq dirildileceyini umid edirem Peygemberin doguldugu vaxtlarda Butperestlik zeiflemisdir Icerilerinden axiret heyatina inananlar da cixmisdir Istinadlar Arxivlenmis suret 2020 10 03 tarixinde Istifade tarixi 2022 01 31 Cahiliyyet dovrunde erebler Azerbaycan dili kayzen az archive missing date tarixinde Istifade tarixi 13 fevral 2018 Salime Leyla Gurkan DIA XLIII seh 187 Ibrahim Saricam Hezret Muhemmed ve Umumbeseri Deveti 59 60 Kursat Demirci DIA XVII 328 330 Ibrahim Saricam Hezret Muhemmed ve Umumbeseri Deveti 60 61 Huseyn Tovfiqi Boyuk dinlerle tanisliq seh 101 Huseyn Tovfiqi Boyuk dinlerle tanisliq 100 101 Ibrahim Saricam Hezret Muhemmed ve Umumbeseri Deveti 61 62 Semseddin Gunaltay Islam oncesi araplar ve dinleri 83 86 Ibrahim Hasan Siyasi dini kulturel sosyal Islam tarixi I 92 98 MenbeAzerbaycan Milli Ensiklopediyasi 25 cildde 5 ci cild Brussel Cimli podzol torpaqlar 25 000 nus Baki Azerbaycan Milli Ensiklopediyasi Elmi Merkezi 2014 seh 167 ISBN 978 9952 441 10 9 Istinadlar