Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Bronxospazm — müxtəlif ağciyər və tənəffüs yolu xəstəlikləri zamanı təcili tibbi müdaxilə tələb edən vəziyyətlərdən biri reaktivliyinin yüksəlməsinin nəticəsi kimi meydana çıxan haldır. Əksər tənəffüs yolu patologiyaları zamanı, bronxospazm, özünü mövcud xəstəliyin nəticəsi kimi meydana çıxan klinik əlamətlərdən biri kimi göstərsə də, bronxial astma xəstəliyində o çox vaxt yeganə və əsas klinik əlamət olur. Müşahidələr göstərir ki, bronxial astma digər tənəffüs sistemi xəstəliklərilə müqayisədə, yayılması, gedişi, müalicəyə yatımsızlığı, eləcə də proqnozuna münasibətdə, ən arzuolunmaz patologiyalardan biridir (bronx əzələlərinin birincili hiperreaktivliyinin nəticəsi kimi meydana çıxan bronxial astma ümumi tənəffüs sistemi xəstəliklərinin 5-7%-ni təşkil edir).
| Bronxospazm | |
|---|---|
| XBT-9 | 519.11 |
| DiseasesDB | 1715 |
| MeSH | D001986 |
Ümümi məlumat
İstər bronxial astma, istərsə də bronxların digər spastik vəziyyətlərində həlledici amil "bronxobstruktiv simptom" olduğuna görə, aparılacaq dərman müalicəsinin effektivliyi də ilk növbədə bu simptomun aradan qaldırılması dərəcəsindən asılıdır. Odur ki, bronxial astma və digər bronxospastik halların farmakoloji korreksiyasmda əsas müalicə vasitəsi ”bronx ağacını” genişləndirən bronxolitik təsirli dərman maddələri hesab olunur. Bronxolitiklər tənəffüs yollarında törənən spastik halı, əsasən, iki yolla ya birbaşa bronx saya əzələlərinə, ya da bu sistemin efferent sinir tənziminə təsir göstərməklə aradan qaldırırlar. Bronxial astmanm müalicə və profılaktikasında üstünlük daha çox hallarda bronxların efferent sinir tənziminə təsir göstərən maddələrə verilir. Məlumdur ki, bronx əzələlərinin tonusu adi halda parasimpatik innervasiya ilə tənzim olunur. Bronxlar praktik olaraq simpatik innervasiya almırlar. Odur ki, xolinergik innervasiyanın güclənməsi bronxospastik əlamətlərlə müşahidə olunur. Digər tərəfdən, bronxlarda innervasiya olunmayan- sinapsxarici 2 adrenoreseptorlar mövcuddur. Bu törəmələr qanda dövr edən və bronx-alveol sisteminin humoral tənzimində mühüm rol oynayan biogen aminlərə (epinefrin və s.), eləcə də ekzogen mənşəli simpatomimetik maddələrə qarşı yüksək həssaslıq göstərir. Odur ki, efferent innervasiya zəncirinin müvafiq həlqələrinə təsir göstərən farmakoloji vasitələr (xolinoblokatorlar, xüsusən, adrenomimetiklor) bronxospastik hallar zamanı ən yaxşı "korrektorlar" hesab olunurlar.
Növləri
Müşahidələr göstərir ki, astma zamanı uğurlu nəticələrin alınması xəstəliyin yalnız etioloji prinsipləri və təbiəti əsas götürülməklə aparılan müalicə fonunda mümkündür. Astma tutmalarının meydana çıxmasına zəmin yaradan faktorların etioloji təbiətinə görə xəstəliyin allergik (ekstrinsik) astma (tənəffüs yollarının spazmını törədən faktorlardan 1/3 allergik təbiətli olur) və qeyri allergik (idiyosinkralik və ya intrinsik) astma olmaqla iki tipi müəyyən edilir. Allergik astmada əvvəllər xəstələrin özündə və ya soykökündən olan şəxslərdə rinit, ekzema və s. allergik xəstəliklər, eləcə də allergik təbiətli digər patologiyaların olduğu müəyyən edilir. Xəstəliyin bu tipi, əsasən, uşaq yaşlarında başlayır. İdiyosinkratik astmada xəstələrin keçmişdə hansısa bir allergik ləbiətli xəstəliyə tutulduğu və ya ona meyilliliyi aşkar olunmur. Xəstəliyin bu forması, əsasən, orta yaşlarda başlayır. Astmalı xəstələrin bir qismində isə həm allergik, həm də qeyri-allergik komponent müşahidə edilir. Yəni xəstəlik qarışıq komponentlə keçir. Nəzərə almaq lazmıdır ki, bu cür xəstələrdə xəstəlik erkən yaşlarda başlayırsa, allergik komponent üstünlük təşkil edir. Hərgah astma sonrakı yaşlarda başlamışsa, qeyri- allergik komponent və ya bu iki komponentin qarışığı üstünlük təşkil edir. Bronxospastik vəziyyətlər və bronxial astma zamanı bronxospazm törədən ekzogen amillərə (müxtəlif mənşəli allergenlərə- toz, kimyəvi maddələr, o cümlədən, soyuq hava, stress və s.) qarşı bronxların hiperreaktivlik halı törənir. Bronxların hiperreaktivlik halına səbəb olan əsas endogen (qeyri allergen) faktor rolunu isə, ağciyər və tənəffüs yollarının iltihabi xəstəlikləri oynayır. İltihabi prosesin özünün formalaşmasına zəmin yaradan həlledici amil iltihab mediatorlarıdır (histamin, xemotaksik faktor, bradikinin və s.). Bronx epitel hüceyrələri, tosqun hüceyrələr, alveol makrofaqları, neytrofıllər və s. toxumalarda əmələ gələn bu maddələrin iltihab zamanı ifrazı sürətlənir. Eyni zamanda bronxospastik vəziyyətlərin baş verməsi və inkişafında mühüm rol oynayan iltihabi prosesin özü, digər iltihab mediatorlarının {makrofaqlar tərəfindən ifraz olunan lokal hormonlar-otakoidlər olan sitokinlər (Th-2), limfositlər tərəfindən ifraz olunan sitokinlər- İL (interleykin)-4, İL-5, İL-6, İL-9, İl-13, ximokinlər (ximoatraktan sitokinlər), aktivator protein-1 (AP-1), trombositləıi aktivləşdirən faktor və s. } induksiyası halını da törədir. Bu maddələr damarların keçiriciliyinin yüksəlməsinə, bronx selikli qişalarının ödeminə, selik ifrazının artmasına və bilavasitə bronxlann daralmasına səbəb olmaqla, bütünlükdə bronxospastik halı daha da dərinləşdirirlər. Bu səbəbdən, bronxospastik vəziyyətlər və bronxial astma zaman yüksək müalicəvi effektə təminat, yalnız patogenetik mexanizm əsas götürülməklə, bronxolitik preparatlarla yanaşı, hiposensibliiəedici vasitələr, iltihabəleyhinə, allergiyaəleyhinə, immunosupressiv və s. kimi dərman maddələrindən istifadə etməklə aparılan kompleks müalicə tədbirləri fonunda mümkündür.
Qarşısı alınma üsulları
Praktik təbabətdə bronxial astma və bronxospastik vəziyyətlərin müalicə və profılaktikasında müxtəlif kimyəvi quruluş və təsir spektrli çoxlu adda dərman preparatlarından istifadə olunur. Bu maddələri aşağıdakı şərti qruplara bölmək olar:
- Adrenomimetik və xolinoblokadaedici aktivliyə malik maddələr
a) Adrenomimetik aktivliyə malik maddələr 1)Düz təsirli adrenomimetiklər 1a) və adrenomimetiklər-Epinefrin hidroxlorid 1b) 1 və 2 adrenomimetiklər- İzoprenalin hidroxlorid , Orsiprenalin sulfat 1c) 2 adrenomimetiklər -Fenoterol, Salbutamol, Terbutalin, İpradol (Heksoprenalin) 2)Dolayı təsirli adrenomimetiklər (simpatomimetiklər)-Efedrin hidroxlorid, Defedrin b) Xolinoblokadaedici aktivliyə malik maddələr (M-xolinoblokatorlar) Atropin sulfat, Platifıllin hidrotartrat, Metasin, İpratropium bromid
- Miotrop təsirli spazmolitiklər qrupundan olan preparatlar
Teofillin, Eufillin, Diprofillin
- İltihabəleyhinə və allergiyaəleyhinə maddələr
a)Steroid quruluşlu iltıhabəleyhinə maddələr (kortikosteroidlər) Hidrokortizon, Prednizolon, Metilprednizolon, Deksametazon, Triamsinolon, Beklometazon, Flutikazon, Budesonid, Mometazon b) Allergiyaəleyhinə maddələr Kromolin natrium, Nedokromil, Ketotifen c)Leykotrien sisteminə təsir göstərən maddələr 1)5-lipoksigenazamn inhibitorları Zileuton 2)Leykotrien reseptorlarım blokada edən maddələr Zafirlukast, Montelukast
- Bronxolitik aktivliyə malik kombinə olunmuş maddələr
Berodual, Teofedrin, Solutan, "Efatin"aerozolu, Seretid multidisk Ağciyər və (xüsusən, bronxlar) fızioloji funksiyalarının humoral tənzimində 2 subpopulyasiyadan olan adrenoreseptorlar mühüm rol oynayır. Bütün digər neyromediator və ya neyromodulyator sistemlərin reseptorlarından fərqli olaraq 2-adrenoreseptorların oyanması lokalizasiya olunduğu toxuma, üzv və sistemlərin (o cümlədən, bronxların) fizioloji funksiyalarının ləngiməsinə səbəb olur. Odur ki, müxtəlif mənşəli bronxospazmların aradan qaldırılması üçün praktik təbabətdə istifadə olunan dərman maddələri içərisində 2-adrenomimetiklər ən effektiv və perspektiv preparatlar hesab olunurlar. Bu maddələr bronxlarda yerləşən (sinapsxarici) 2-adrenoreseptorları oyatmaqla, G zülal kompleksinin vasitəçiliyilə adenilatsiklaza fermentinin modulyasiyasını törədirlər. Fermentin aktivliyinin dəyişməsi ardıcıl olaraq sAMF-in kəmiyyət tərkibi və hüceyrədaxili fosforlaşma proseslərində müvafıq dəyişikliklərə səbəb olduğundan, bronx saya əzələləri boşalır və bronxospazm əlamətlərini aradan qalxır.
Bu sıranın izoprenalin, salbutamol, fenoterol kimi nümayəndələri orqanizmə, əsasən, inhalyasion, epinefrin, efedrin isə parenteral yolla təyin olunurlar. Müəyyən edilmişdir ki, 2-adrenomimetik aktivliyə malik preparatlar paralel olaraq tosqun hüceyrə və bazofıllərdən endogen spazm törədici amillərin (histamin, bradikinin, SRS-A və s.) azad olunması prosesini də tormozlayırlar. Təbii ki, bu da bronxoobstruktiv simptomun aradan qaldırılmasında əhəmiyyətli rol oynayan faktorlardan biridir.
Bronxolitik təsir effektlərinin gücünə görə M-xolinoblokatorlar adrenomimetiklərdən nəzərəçarpacaq dərəcədə geri qalırlar. Buna baxmayaraq, parasimpatik sinir tonusunun yüksəlməsilə keçən qeyri-allergik mənşəli bronxospazmlar zamanı M-xolinoblokatorlar yüksək farmakoloji fəallıq göstərirlər. Bronxial astma zamanı bu qrupun atropin, platifıllin, metasin və atrovent (ipratropium bromid) kimi nümayəndələrindən istifadə olunur. Atrovent (inhalyasiya halında), xüsusilə, güclü bronxolitik effekt törədir. O, HEB-i keçmir, adrenomimetiklərlə müqayisədə təsiri tədricən başlayır və 6 saata qədər davam edir.
Parasimpatik innervasiyaya təsir göstərən dərman maddələri içərisində tiotropium daha perspektiv preparat hesab olunur. Tiotropium, əsasən, M3 yarımtipindən olan xolinoreseptorları blokada edir (M1 xolinoreseptorlarla müqayisədə 2,5 dəfə artıq). Bronxolitik təsiri ipratropiumdan güclü və daha uzunmüddətlidir. Preparatın ən yüksək effekti 1,5-2 saatdan sonra başlayır. Gündə 1 dəfə inhalyasiya şəklində (poroşok halında, xüsusi spinxaler inhalyatoru vasitəsilə) təyin olunur. Nəzərə almaq lazımdır ki, xolinoblokadaedici aklivliyə malik bronxolitiklərdən istifadə etdikdə bu maddələr bronxial, tüpürcək və digər vəzlərin sekretor fəaliyyətini zəiflədə, taxikardiya, akkomodasiyanın pozulması (bu təsir metasin, atrovent və tiotropiumda zəifdir) və s. kimi arzuolunmaz əlavə effektlər törədə bilərlər.
Bronxospastik halların aradan qaldırılmasında bilavasitə bronx saya əzələlərinə təsir göstərən miotrop təsirli spazmolitiklərdən də böyük müvəffəqiyyətlə istifadə olunur. Bu qrupa, əsasən, teofillin və tərkibində teofillin saxlayan preparatlar aid edilirlər.
Teofillin dimetilksantin törəməsidir. Bronxolitik kimi klinik effektivliyinə görə 2- adrenomimetiklərdən geri qalsa da, onlarla müqayisədə əsas üstünlüyü, bronxodilatator təsirinə qarşı, hətta, uzunmüadətli qəbulda belə tolerantlıq halının əmələ gəlməməsidir. Preparatın astmaəleyhinə təsirinin meydana çıxmasında bronxodilatator təsirilə yanaşı, iltihabəleyhinə təsir xüsusiyyətləri də mühüm rol oynayır (onun iltihabəleyhinə təsiri tosqun hüceyrələr, bazofil leykositlər, eozinofıllər və digər iltihab hüceyrələri tərəfindən sintez və ifraz olunan iltihab mediatorlarını azaltması ilə əlaqələndirilir); hətta, əksər tədqiqatçıların qənaətinə görə, preparatın astmaəleyhinə təsirinin meydana çıxmasında bronxolitik xüsusiyyətlərilə müqayisədə, iltihabəleyhinə təsirinin rolu daha önəmlidir.
Teofillinin bu iki komponentli antiasmatik təsirinin molekulyar mexanizmi bu günə qədər tam aydınlaşdırılmamışdır. Əvvəllər belə hesab edirdilər ki, preparatın antiasmatik təsiri bronx saya əzələləri və iltihab hüceyrələrində adenilatsiklaza və quanilatsiklaza fermentlərinin aktivləşməsi və müvafiq olaraq sAMF və sQMF-ın miqdarında törənən dəyişikliklərlə əlaqədardır. Siklik nukleotidlərin kəmiyyət tərkibində törənən dəyişikliklərdə, xüsusən, həlledici rolu onları hüceyrə daxilində parçalayan fosfodiesteraza (FDE) fermentlərini teofillinin blokada etməsində görürdülər. Siklik nukleotidlər hüceyrə fəaliyyətində mühüm rol oynayan kalium ionlarının hüceyrədaxili optimal konsentrasiyasını tənzimlədiyindən, teofıllinin təyini bronx saya əzələlərinin relaksasiyasına, eləcə də iltihab hüceyrələrində iltihab mediatorlarının sintezi və ifrazının süstləşməsinə səbəb olmalıdır. Başqa sözlə, teofillin bronxodilatasiya və iltihabəleyhinə təsirlər törətməlidir.
FDE fermentləri çox saylı izoferment formaları olan böyük bir fermentlər sistemidir. Bunlardan hüceyrə funksiyalarının tənzimində ən əsas rolu FDEl-dən FDE6-ya qədər ardıcıl nömrələnən altı izoferment forması oynayır. Teofillin bronx saya əzələlərində əsas fermentlər olan FDE3 və FDE4-ü, eləcə də iltihab hüceyrələrinin əsas fermentləri- FDE4 və FDE6-nı blokada edir. Sonrakı tədqiqatlar göstərdi ki, teofillin fosfodiesteraza fermentlərini ancaq çox yüksək (terapevtik dozadan artıq) dozalarda blokada edə bilir. Odur ki, preparatın antiasmatik təsirinin molekulyar mexanizmi hazırda daha çox onun purinergik sistemə göstərdiyi təsirlə (adenozin reseptorlarını blokada etməsilə) izah olunur. Məlumdur ki, endogen purin nukleozidi olan adenozin, adeninin törəməsi olub, bronx, ürək əzələsi, periferik orqanlar və MSS-də lokalizasiya olunan müxtəlif subpopulyasiyalı (A1, A2a, A2b və s.) adenozin reseptorlarının endogen liqandıdır. O, toxumalarda lokal hormon (otakoid), purinergik sinir liflərində isə mediator funksiyası yerinə yetirir . Bronxlarda lokalizasiya olunan adenozin reseptorlarının stimulyasiyası kəskin bronxospazm halı törədir. Müəyyən olunmuşdur ki, bronxial astma zamanı adenozin və onun analoqları güclü bronxokonstruktiv effektlər törədən endogen amillərdən sayılırlar. Adenozin eyni zamanda iltihab hüceyrələri membranında lokalizasiya olunan A2b yarımtipindən olan reseptorları oyatmaqla iltihab mediatorlarının sintez və ifrazını da artırır. Teofillin (eləcə də, digər metilksantinlər) adenozinə oxşar kimyəvi quruluşa malik olmaqla, onun konkurent antaqonistidir. Odur ki, müvafiq patologiyalar zamanı adenozin reseptorlarınm ekzogen liqandı rolunu yerinə yetirərək, purin reseptorlarını blokada edir və endogen adenozinin törətdiyi effektləri, o cümlədən, bronxokonstruktiv əlamətləri aradan qaldırır, iltihab mediatorlarının sintez və ifrazını süstləşdirir. Bəzi müəlliflərin fikrincə teofillin, həmçinin, endogen adenozinin azad olunması prosesini də tormozlayır (maraqlıdır ki, son vaxtlar aparılan bəzi eksperimental və klinik tədqiqatlar teofıllinin təsir mexanizmi haqqındakı bu mülahizələri də şübhə altına alır: adenozinin orqanizmdə bronxospastik deyil, əks- bronxolitik effektlər törətməsi haqqında məlumatlar verilir).
Göründüyü kimi, teofıllin daha geniş tədqiqatların aparılmasına ehtiyacı olan çox mürəkkəb və incə təsir mexanizminə malik olan bir maddədir. Bununla belə, preparatın antiasmatik təsir mexanizmi haqqında mövcud mülahizə və elmi fikirləri ümumiləşdirərək aşağıdakı nəticəyə gəlmək olar: preparatın təsir mexanizmində həlledici rolu, endogen adenozinlə antaqonist təsir xüsusiyyəti və bu antaqonizmin nəticəsi kimi hüceyrə və subhüceyrəvi strukturlarda pre- və postsinaptik törəmələr səviyyəsində müvafiq molekulyar mexanizmlərin işə düşməsi, eləcə də neyromediator və immun sistemlərdə gedən ciddi kəmiyyət və keyfiyyət dəyişiklikləri oynayır. Bəzi müəllifiərin aldığı əks elmi nəticələrə (məs. adenozinin bronxolitik təsiri) gəlincə isə, bunların səbəbini çox güman ki, yalnız metilksantin qrupu preparatlarına xas olan fərdi təsir xüsusiyyətlərində axtarmaq lazımdır. Bu mülahizələr (metilksantin törəmələrinə xas olan fərdi təsir xüsusiyyətləri) bizim psixomotor stimulyatorların molekulyar təsir mexanizminin öyrənilməsinə həsr edilmiş çoxillik tədqiqatlarımızın nəticəsi olaraq, elmi cəhətdən əsaslandırılmışdır
Teofıllin MSS-ni stimulə edir, beyin damarlarını tonuslandırır. Digər melilksantinlər kimi bronx saya əzələlərilə yanaşı, başqa saya əzələli orqanlara da spazmolitik təsir göstərir. Ürəkdə pozitiv inotrop və pozitiv xronotrop effektlər törədir. Bu təsirləri endogen adenozinə antaqonistlik göstərməsi və bunun nəticəsi kimi kardiomiositlərdə sAMF-in miqdarını və Ca2+ ionlarının hüceyrəyə daxil olmasını artırması ilə izah olunur.
Teofillini inhalyasiya şəklində daxilə təyin etdikdə ən mənfı cəhəti tənəffüs yolları selikli qişasına qıcıqlandırıcı təsir göstərməsidir. Odur ki, astma xəstəliyi zamanı ondan inhalyasiya şəklində istifadə olunmur. Orqanizmə oral yolla təyin edilir. Daxilə təyin edildikdə sürətlə absorbsiyaya məruz qaldığından daha çox arzuolunmaz əlavə effektlər törədir. Odur ki, preparatın tablet və kapsul formalarından deyil, ancaq, tədricən sorulan oral dərman formalarından istifadə olunur. Suda həll olmadığı üçün preparatın inyeksiya forması etilendiamin məhlulunda hazırlanır. Bu yolla hazırlanan preparat aminofılin adlanır. 1960-cı illərdən başlayaraq, astmanın müalicəsində inhalyasiya şəklində təyin olunan -adrenomimetiklərin və kortikosteroidlərin klinik istifadəyə vəsiqə qazanması ilə əlaqədar olaraq, teofıllindən istifadə xeyli dərəcədə azalmışdır. Hazırda astma xəstəliyi zamanı yalnız yardımçı dərman vasitəsi kimi təyin olunur. Teofıllinin daha uzunmüddətli təsir göstərən preparatları alınmışdır. Bunlara «Teobiolonq» tabletləri, teodur, teotard, durofillin retard aid edilirlər.
Teofillin tərkibli preparatlar içərisində astma xəstəliyi və bronxospastik halların farmakoloji korreksiyasında ən çox istifadə olunanı eufillin preparatıdır. Kimyəvi quruluşuna görə tərkibi teofıllin və 1,2 etilendiaminin (80%-in 20%-ə nisbətində) qarışığından ibarətdir. Belə hesab edirlər ki, preparatın bronxolitik təsir effekti bilavasitə onun tərkibinə daxil olan teofıllin komponentindən asılıdır. Etilendiamin isə, spazmolitik təsir effektinin qüvvətlənməsi və preparatın suda həll olmasını təmin edir. Eufillin orqanizmə həm enteral (ağızdan, rektal), həm də parenteral (əzələdaxili və venadaxili) yollarla təyin edilir. Parenteral yeridilmə zamam ürəkdöyünmə, AT enməsi, başgicəllənmə və s. kimi əlavə effektlər meydana çıxa bilər. Preparatın əzələdaxili yeridilməsi ağrılıdır.
Metilksantin törəmələri qrupunun demək olar ki, bütün nümayəndələri böyrək yumaqcıqlarında fıltrasiya prosesini gücləndirmək, böyrək kanalcıqlarda reabsorbsiya prosesini (Na+, Cl- ionları və suyun) süstləşdirmək və böyrəklərin qan təminatını artırmaqla sidikqovucu təsir törədirlər; lakin diuretiklərlə müqayisədə sidikqovucu təsirləri çox zəif olduğu üçün, tibbi praktikada bu məqsədlə onlardan çox nadir hallarda istifadə olunur.
Diprofıllin kimyəvi quruluş və farmakoloji xüsusiyyətlərinə görə teofillin və eufillinə oxşar maddədir.Teofillinlə müqayisədə toksiki təsiri az, eufillinlə müqayisədə toksikliyi çox, aktivliyi isə az preparat hesab olunur. Toxumalara qıcıqlandırıcı təsir göstərmir. İstifadəsinə göstərişlər eufillində olduğu kimidir. 200-500 mq dozalarda gündə 3-4 dəfə olmaqla oral yolla təyin edilir. Kurs müalicəsi 10-20 gündür. Lazım gələrsə 3-5 günlük fasilə ilə müalicə kursu təkrarlana bilər. Preparat, həmçinin, parenteral {ə/d- 10%-li məhlulu 3 ml (300 mq) dozada} və (v/d- 2,5%-li məhlulu 5-10 ml (125-250 mq) dozalarda) yolla da təyin edilir.
Qeyd etdiyimiz kimi, bronxospastik halların (xüsusən, bronxial astmanın) patogenetik mexanizmində mühüm rol oynayan amillərə iltihab və allergiya faktorları aid edilir. Əksər hallarda allergenin tipinin (bitkilərin tozu, müəyyən qida maddələri, dərman preparatları və s.) müəyyən edilməsi və onun aradan qaldırılması istiqamətində görülən tədbirlər (allergenlərlə təmasın aradan qaldırılması və ya spesifik hiposensiblizasiya), bronxial astma tutmalarının müalicə və profılaktikası baxımından yüksək nəticələr əldə etməyə imkan verir. Bəzən allergenin təbiətini müəyyən etmək ("gizli” allergen) və ya onu aradan qaldırmaq mümkün olmur. Odur ki, bronxial astma və digər bronxospastik halların kompleks müalicəsində iltihabəleyhinə və allergiyaəleyhinə dərman maddələrindən də geniş istifadə olunur.
Kortikosteroidlər (qlikokortikoidlər) astmanın müalicə və profilaktikasında bu qrupun ən geniş istifadə olunan nümayəndələridir. Onların astmaəleyhinə əsas təsir mexanizmi, bu xəstəlik zamam tənəffüs yollarının müxtəlif bronxokonstruktiv təsirlərə qarşı hiperaktivliyinə yol açan və bəzi tədqiqatçılara görə xəstəliyin patogenezində birincili sabəb rolunu oynayan bronx selikli qişalarındakı iltahabi prosesləri aradan qaldırmasıdır. Başqa sözlə desək, qlikokortikoidlərin iltihabəleyhinə təsiridir. Qlikokortikoidlərin bu təsirinin əsasında aşağıdakı mexanizmlər durur: iltihabla əlaqəli hüceyrələrin gen transkripsiyasının blokada olunması, iltihab mediatorları- sitokinlərin və xemokinlərin sintezini təmin edən fermentlərin, eləcə də iltihab prostaqlandinlərin, tromboksan A2-nin və leykotrienlərin əmələ gəlməsində rol oynayan siklooksigenaza-2 (SOG-2) və lipooksigenaza fermentləri sintezinin süstləşməsi. Məlumdur ki, iltihabi proses zamam proiltihabi sitokinlər iltihab hüceyrələrində AP-1 (protein 1-in aktivatoru) və digər transkripsiya faktorlarını aktivləşdirərək, iltihab mediatorlarının sintezini (ekspresyasını) artırırlar. Qlikokortikoidlərin təyini fonunda aktivləşən qlikokortikoid reseptor (QR) proteini isə, AP-1 və digər transkripsiya faktoru olan proteinlər ilə inaktiv protein-protein kompleksi əmələ gətirərək iltihab mediatorlarının sintezini blokada edirlər. Qlikokortikoidlərin iltihabəleyhinə təsirinin meydana çıxmasında hədəf rolunu, əsasən, AP-1 oynadığına görə, toxumalarda onun miqdarının həddən artıq çox olması da kortikosteroidlərə rezistentlik (steroid rezistentliyi) halının yaranmasına səbəb ola bilir. Digər tərəfdən, qlikokortikoidlər selikli qişalardakı ödemi azaldır, bronx saya əzələlərindəki 2-adrenoreseptorların katexolaminlərə qarşı həssaslığını artırır. Onlar bu reseptorların -adrenomimetik dərman maddələrinə qarşı törənə biləcək tolerantlıq halının da qarşısını alır və paralel olaraq epinefrin və norepinefrinin ekstraneyronal udulmasını blokada edirlər. Qlikokortikoidlərin təsir spektrinə xas olan bu xüsusiyyətlərin məcmui son nəticədə tənəffüs yolları saya əzələlərinin hiperaktivliyini azaldır və astmaəleyhinə təsirin meydana çıxmasına səbəb olur. Bu preparatların bronxodilatator təsiri yoxdur və antiasmatik təsirləri müalicə müddə- tində tədricən meydana çıxır. Qlikokortikoidlərin bəziləri (məs. beklometazon, budesonid, flutikazon və mometazon) orqanizmə aerozol halında inhalyasiya şəklində, bəziləri (məs. prednizolon, metilprednizolon və s.) isə oral və parenteral yolla təyin olunurlar. Beklometazon dipropionat güclü təsirli kortikosteroid olan və sistem təsirli maddə kimi istifadə olunan betametazonun xlorlu analoqunun dipropionat efiridir. Kimyəvi quruluşunda olan bu struktur dəyişikliyi onun lipofılliyini və təsir gücünü artırır, inhalyasiya şəklində təyin olunduqda bronx selikli qişasına yaxşı nüfuz etməsinə şərait yaradır. Orqanizmə inhalyasiya şəklində aerozol və ya poroşok halında təyin olunur. Preparatın istifadəsi zamanı ağızda quruluq, boğaz ağrısı, disfoniya və oral kandidioz kimi əlavə effektlər baş verə bilər (inhalyasiyadan dərhal sonra qarqara etməklə ağız boşluğunun təmizlənməsi, bu əlavə effektlərin xeyli dərəcədə qarşısını alır).
Flutikazon, budesonid və mometazon preparatları da yüksək lipofıllik xüsusiyyətinə malik olduqları üçün bronx selikli qişalarına aktiv şəkildə nüfuz etmək qabiliyyətinə malikdirlər. Hər üç preparat orqanizmə inhalyasiya şəklində təyin olunur. Bu məqsədlə flutikazon və budesonidin aerozol və poroşokundan, mometazonun isə yalnız poroşok dərman formasından istifadə olunur.
Müalicəsi
Astma xəstəliyi zamanı allergiyaəleyhinə dərman maddələri içərisində üstünlüyü, daha çox hallarda histamin və digər allergiya və iltihab mediatorlarınm azad olmasım blokada edən preparatlara (kromolin natrium, nedokromil natrium və ketotifen kimi) verirlər. Kromolin natrium sintetik maddədir. Suda yaxşı həll olur, lakin mədə-bağırsaq traktından pis sorulur. Preparatın bronxların selikli qişasma tropluğu yüksəkdir. Bronx selikli qişasına yaxşı nüfuz edir və buradan absorbsiya edilir. Orqanizmdə metabolizmə məruz qalmır, mədə-bağırsaq traktı və böyrəklərdən dəyişilməmiş şəkildə xaric olur. Astmaəleyhinə təsiri teofillindən zəif olsa da, onunla müqayisədə əlavə effektləri və toksikliyinin az olması preparatın əsas üstünlüyü sayılır. Allergik mənşəli astma zamanı, xüsusən, uşaqlarda, tutmaların qarşısını çox effektiv şəkildə alır. İdiyosinkratik (qeyri-allergik) astmada təsiri zəifdir. İlin fəsillərilə bağlı meydana çıxan mövsimi astma zamanı və ya xəstəliyin bronxitlə müşahidə olunduğu hallarda təsir göstərmir. Təsiri zəif olduğuna görə astmanın profilaktikası istiqamətində 2- adrenomimetiklər və ya qlikokortikoidlərlə aparılan müalicə zamanı ondan yardımçı dərman maddəsi kimi istifadə olunur. Bu halda kompleks müalicəyə kromolinin əlavə olunması, 2-adrenomimetiklər və ya qlikokortikoidlərin istifadə dozasını azaltmağa imkan verir.
Astma tutmalarının profilaktikasında daxilə inhalyasiya şəklində aerozol (10 mq dozada gündə 4 dəfə) və ya poroşok (20 mq glındo 4-8 dəfə) halında təyin olunur. Onun məhlul şəklində inhalyasiya yolu ilə (nebulayzerlo) təyin olunan preparatı da vardır. Astmaəleyhinə təsiri bir neçə həftə qəbul etdikdon sonra meydana çıxır. Odur ki, preparatın effektivliyi 3-4 həftəlik müalicədən sonra qiymətləndirilməlidir. Digər antiasmatik maddələrlə müqayisədə ciddi əlavə effektləri yoxdur. Bəzən lokal və ya yayılmış deramatit, miozit və onun nəticəsi kimi ayaqlarda ağrı törədə bilər. İnhalyasiyası bronxospazma səbəb ola bilər. Odur ki, kromolinin inhalyasiyasından bir neçə dəqiqə əvvəl salbutamol və ya terbutalin kimi bronxodilatatorların inhalyasiyası tövsiyə edilir.
Nedokromil bu qrupun yeni nümayəndəsidir. Preparatın allergiya- əleyhinə təsirilə yanaşı, iltihabəleyhinə təsiri də vardır. Tosqun hüceyrələrin həm allergik, həm də qeyri-allergik stimullara qarşı reaksiyasını süstləşdirir. Kromolindən fərqli olaraq, yaşlı astmatiklərdə və qeyri-allergik təbiətli astma zamanı da terapevtik effekt törədir. Daxilə inhalyasiya şəklində (aerozol halında) təyin edilir (astma tutmalarınm profılaktikası üçün 2-4 mq dozada gündə 2-4 dəfə). Onun nazal sprey və oftalmik məhlulundan müvafıq olaraq allergik rinit və allergik konyuktivit zamanı da istifadə olunur. Ən çox müşahidə olunan əlavə effekti ağızda xoşa gəlməyən dad hissi törətməsidir.
Ketotifenin allergiyaəleyhinə effektilə yanaşı, antihistaminergik təsir xüsusiyyətləri də vardır. 1-2 mq dozada gündə 2 dəfə olmaqla daxilə təyin edilir. Güclü sedativ effekt törətdiyi hallarda, istifadə dozasının böyük hissəsi axşam saatlarında verilməlidir. Ağızda quruluq, sedativ effekt və süstlük kimi əlavə effektlər törədə bilər. Preparatın uzunmüddətli qəbulu bədən çəkisini artıra bilir.
Bronxial astma və bronxospastik komponentlə keçən digər ağciyər və tənəffüs yolu xəstəliklərinin müalicə və profılaktikasında istifadə olunan dərman maddələri içərisində, son illər, leykotrien sisteminə təsir göstərən preparatlara qarşı maraq, xüsusilə, artmaqdadır. İltihabi və allergik proseslərin əmələ gəlməsi və inkişafında çox mühüm rol oynayan leykotrienlər orqanizmdə araxidon turşusundan sintez olunur. 5- lipoksigenaza bu prosesdə mühüm rol oynayan fermentlərdən biridir. Odur ki, 5-lipoksigenaza fermentinin inhibitorları (zileuton), eləcə də leykotrien reseptorlarını blokada edon maddələr (zafırlukast, montelukast) yüksək iltihabəleyhinə və bronxolitik preparatlar hesab olunurlar.
Zileııtonun təsir mexanizmi 5-lipoksigenaza fermentinin blokadasının nəticəsi kimi toxumalarda otakoid (lokal hormon) funksiyası yerinə yetirən leykotrienlərin (LT)- müvafıq olaraq LTB4, LTC4, LTD4 və LTE4-ün sintezinin azalması ilə izah olunur. Zafırlukast və montelukast LTD4 və LTE4-ün bronx saya əzələləri və kapilyar endotelində lokalizasiya olunan reseptorlarmı konkurent antaqonizm prinsipilə blokada edirlər. Bu reseptorlar sisLTı (digər adıyla LTD4 / LTE4 reseptorlar) reseptorlar adlandırılırlar. Onların blokadası müvafiq leykotrienlərin bu reseptorlara təsirini aradan qaldırdığı üçün, bronx divarındakı iltihabi proses və bronxokonstruksiya əlamətləri süstləşir, iltihabəleyhinə və bronxodilatator təsir meydana çıxır. Leykotrien sisleminə təsir göstərən preparatların astmaəleyhinə təsiri inhalyasiya şəklində təyin olunan kortikosteroidlər və 2-adrenomimetiklərdən zəifdir. Kəskin astma tutmaları zamanı onlardan istifadə olunmur, əsasən, xəstəliyin yüngül formalarında təyin olunurlar. Astmanın ağır formalarında kortikosteroidlər və 2-adrenomimetiklərlə birlikdə istifadə olunurlar. Bu iki qrup preparatların (zileuton + zafirlukast və ya montelukast) kombinə olunması aditiv təsir prinsipilə bir-birinin astmaəleyhinə təsirini qüvvətləndirir.
Zileuton gündə 4 dəfə, 600 mq dozada daxilə təyin olunur (6-14 yaşlar arasındakı uşaqlara bu dozanın yarısı verilməlidir). 1,8-2,5 saat- dan sonra qan plazmasında ən yüksək qatılıqda toplanır. Orqanizmdən metabolitlər şəklində, əsasən, böyrəklər vasitəsilə (90-95%-i) xaric olur. Dispeptik pozğunluqlar, temperaturun yüksəlməsi, mialgiya, baş ağrısı, başgicəllənmə, yuxululuq və s. kimi əlavə effektlər törədə bilir.
Monteluksat gündə 1 dəfə yatmazdan əvvəl 10 mq dozada daxilə təyin olunur. Qəbul olunan preparatın 75%-i bağırsaqlarda absorbsiya prosesinə məruz qalır. Zafırlukast preparatından fərqli olaraq qida kütləsi onun sorulması prosesinə təsir göstərmir.
Berodual kombinə olunmuş preparat olub,tərkibinə 2-adrenomimetik-fenoterol və xolinoblokator-atrovent daxildir. Aerozol halında buraxılır.Bronxial astma xəstəliyinin müalicə və profilaktikasında geniş istifadə olunur.
Teofedrin, Solutan və “Efatin” aerozolu da mürəkkəb tərkibli kombinə olunmuş dərman maddələri olub, boğulma və tənəffüsün çətinləşməsilə keçən bronxospastik sindromlu ağciyər və tənəffüs yolu xəstəliklərində istifadə olunurlar.Bu qrupun digər nümayəndəsi Seretid multidisk-adrenomimetik salmeterol ilə seçici yerli təsirə malik olan qlikokortikoid flutikazon propionatın kombinə olunmuş preparatıdır.Bronxial astmanın müalicəsində poroşok halında istifadə olunur.
Mənbə
- Qəniyev Musa “Farmakologiya” ,Bakı,Azərbaycan Tibb Universiteti nəşriyyatı 2008
- Qəniyev Musa “Farmakologiya” ,Bakı,Azərbaycan Tibb Universiteti nəşriyyatı 2012
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Bronxospazm muxtelif agciyer ve teneffus yolu xestelikleri zamani tecili tibbi mudaxile teleb eden veziyyetlerden biri reaktivliyinin yukselmesinin neticesi kimi meydana cixan haldir Ekser teneffus yolu patologiyalari zamani bronxospazm ozunu movcud xesteliyin neticesi kimi meydana cixan klinik elametlerden biri kimi gosterse de bronxial astma xesteliyinde o cox vaxt yegane ve esas klinik elamet olur Musahideler gosterir ki bronxial astma diger teneffus sistemi xesteliklerile muqayisede yayilmasi gedisi mualiceye yatimsizligi elece de proqnozuna munasibetde en arzuolunmaz patologiyalardan biridir bronx ezelelerinin birincili hiperreaktivliyinin neticesi kimi meydana cixan bronxial astma umumi teneffus sistemi xesteliklerinin 5 7 ni teskil edir BronxospazmXBT 9 519 11DiseasesDB 1715MeSH D001986Umumi melumatIster bronxial astma isterse de bronxlarin diger spastik veziyyetlerinde helledici amil bronxobstruktiv simptom olduguna gore aparilacaq derman mualicesinin effektivliyi de ilk novbede bu simptomun aradan qaldirilmasi derecesinden asilidir Odur ki bronxial astma ve diger bronxospastik hallarin farmakoloji korreksiyasmda esas mualice vasitesi bronx agacini genislendiren bronxolitik tesirli derman maddeleri hesab olunur Bronxolitikler teneffus yollarinda torenen spastik hali esasen iki yolla ya birbasa bronx saya ezelelerine ya da bu sistemin efferent sinir tenzimine tesir gostermekle aradan qaldirirlar Bronxial astmanm mualice ve profilaktikasinda ustunluk daha cox hallarda bronxlarin efferent sinir tenzimine tesir gosteren maddelere verilir Melumdur ki bronx ezelelerinin tonusu adi halda parasimpatik innervasiya ile tenzim olunur Bronxlar praktik olaraq simpatik innervasiya almirlar Odur ki xolinergik innervasiyanin guclenmesi bronxospastik elametlerle musahide olunur Diger terefden bronxlarda innervasiya olunmayan sinapsxarici 2 adrenoreseptorlar movcuddur Bu toremeler qanda dovr eden ve bronx alveol sisteminin humoral tenziminde muhum rol oynayan biogen aminlere epinefrin ve s elece de ekzogen menseli simpatomimetik maddelere qarsi yuksek hessasliq gosterir Odur ki efferent innervasiya zencirinin muvafiq helqelerine tesir gosteren farmakoloji vasiteler xolinoblokatorlar xususen adrenomimetiklor bronxospastik hallar zamani en yaxsi korrektorlar hesab olunurlar NovleriMusahideler gosterir ki astma zamani ugurlu neticelerin alinmasi xesteliyin yalniz etioloji prinsipleri ve tebieti esas goturulmekle aparilan mualice fonunda mumkundur Astma tutmalarinin meydana cixmasina zemin yaradan faktorlarin etioloji tebietine gore xesteliyin allergik ekstrinsik astma teneffus yollarinin spazmini toreden faktorlardan 1 3 allergik tebietli olur ve qeyri allergik idiyosinkralik ve ya intrinsik astma olmaqla iki tipi mueyyen edilir Allergik astmada evveller xestelerin ozunde ve ya soykokunden olan sexslerde rinit ekzema ve s allergik xestelikler elece de allergik tebietli diger patologiyalarin oldugu mueyyen edilir Xesteliyin bu tipi esasen usaq yaslarinda baslayir Idiyosinkratik astmada xestelerin kecmisde hansisa bir allergik lebietli xesteliye tutuldugu ve ya ona meyilliliyi askar olunmur Xesteliyin bu formasi esasen orta yaslarda baslayir Astmali xestelerin bir qisminde ise hem allergik hem de qeyri allergik komponent musahide edilir Yeni xestelik qarisiq komponentle kecir Nezere almaq lazmidir ki bu cur xestelerde xestelik erken yaslarda baslayirsa allergik komponent ustunluk teskil edir Hergah astma sonraki yaslarda baslamissa qeyri allergik komponent ve ya bu iki komponentin qarisigi ustunluk teskil edir Bronxospastik veziyyetler ve bronxial astma zamani bronxospazm toreden ekzogen amillere muxtelif menseli allergenlere toz kimyevi maddeler o cumleden soyuq hava stress ve s qarsi bronxlarin hiperreaktivlik hali torenir Bronxlarin hiperreaktivlik halina sebeb olan esas endogen qeyri allergen faktor rolunu ise agciyer ve teneffus yollarinin iltihabi xestelikleri oynayir Iltihabi prosesin ozunun formalasmasina zemin yaradan helledici amil iltihab mediatorlaridir histamin xemotaksik faktor bradikinin ve s Bronx epitel huceyreleri tosqun huceyreler alveol makrofaqlari neytrofiller ve s toxumalarda emele gelen bu maddelerin iltihab zamani ifrazi suretlenir Eyni zamanda bronxospastik veziyyetlerin bas vermesi ve inkisafinda muhum rol oynayan iltihabi prosesin ozu diger iltihab mediatorlarinin makrofaqlar terefinden ifraz olunan lokal hormonlar otakoidler olan sitokinler Th 2 limfositler terefinden ifraz olunan sitokinler IL interleykin 4 IL 5 IL 6 IL 9 Il 13 ximokinler ximoatraktan sitokinler aktivator protein 1 AP 1 trombositleii aktivlesdiren faktor ve s induksiyasi halini da toredir Bu maddeler damarlarin keciriciliyinin yukselmesine bronx selikli qisalarinin odemine selik ifrazinin artmasina ve bilavasite bronxlann daralmasina sebeb olmaqla butunlukde bronxospastik hali daha da derinlesdirirler Bu sebebden bronxospastik veziyyetler ve bronxial astma zaman yuksek mualicevi effekte teminat yalniz patogenetik mexanizm esas goturulmekle bronxolitik preparatlarla yanasi hiposensibliieedici vasiteler iltihabeleyhine allergiyaeleyhine immunosupressiv ve s kimi derman maddelerinden istifade etmekle aparilan kompleks mualice tedbirleri fonunda mumkundur Qarsisi alinma usullariPraktik tebabetde bronxial astma ve bronxospastik veziyyetlerin mualice ve profilaktikasinda muxtelif kimyevi qurulus ve tesir spektrli coxlu adda derman preparatlarindan istifade olunur Bu maddeleri asagidaki serti qruplara bolmek olar Adrenomimetik ve xolinoblokadaedici aktivliye malik maddeler a Adrenomimetik aktivliye malik maddeler 1 Duz tesirli adrenomimetikler 1a ve adrenomimetikler Epinefrin hidroxlorid 1b 1 ve 2 adrenomimetikler Izoprenalin hidroxlorid Orsiprenalin sulfat 1c 2 adrenomimetikler Fenoterol Salbutamol Terbutalin Ipradol Heksoprenalin 2 Dolayi tesirli adrenomimetikler simpatomimetikler Efedrin hidroxlorid Defedrin b Xolinoblokadaedici aktivliye malik maddeler M xolinoblokatorlar Atropin sulfat Platifillin hidrotartrat Metasin Ipratropium bromid Miotrop tesirli spazmolitikler qrupundan olan preparatlar Teofillin Eufillin Diprofillin Iltihabeleyhine ve allergiyaeleyhine maddeler a Steroid quruluslu iltihabeleyhine maddeler kortikosteroidler Hidrokortizon Prednizolon Metilprednizolon Deksametazon Triamsinolon Beklometazon Flutikazon Budesonid Mometazon b Allergiyaeleyhine maddeler Kromolin natrium Nedokromil Ketotifen c Leykotrien sistemine tesir gosteren maddeler 1 5 lipoksigenazamn inhibitorlari Zileuton 2 Leykotrien reseptorlarim blokada eden maddeler Zafirlukast Montelukast Bronxolitik aktivliye malik kombine olunmus maddeler Berodual Teofedrin Solutan Efatin aerozolu Seretid multidisk Agciyer ve xususen bronxlar fizioloji funksiyalarinin humoral tenziminde 2 subpopulyasiyadan olan adrenoreseptorlar muhum rol oynayir Butun diger neyromediator ve ya neyromodulyator sistemlerin reseptorlarindan ferqli olaraq 2 adrenoreseptorlarin oyanmasi lokalizasiya olundugu toxuma uzv ve sistemlerin o cumleden bronxlarin fizioloji funksiyalarinin lengimesine sebeb olur Odur ki muxtelif menseli bronxospazmlarin aradan qaldirilmasi ucun praktik tebabetde istifade olunan derman maddeleri icerisinde 2 adrenomimetikler en effektiv ve perspektiv preparatlar hesab olunurlar Bu maddeler bronxlarda yerlesen sinapsxarici 2 adrenoreseptorlari oyatmaqla G zulal kompleksinin vasiteciliyile adenilatsiklaza fermentinin modulyasiyasini toredirler Fermentin aktivliyinin deyismesi ardicil olaraq sAMF in kemiyyet terkibi ve huceyredaxili fosforlasma proseslerinde muvafiq deyisikliklere sebeb oldugundan bronx saya ezeleleri bosalir ve bronxospazm elametlerini aradan qalxir Bu siranin izoprenalin salbutamol fenoterol kimi numayendeleri orqanizme esasen inhalyasion epinefrin efedrin ise parenteral yolla teyin olunurlar Mueyyen edilmisdir ki 2 adrenomimetik aktivliye malik preparatlar paralel olaraq tosqun huceyre ve bazofillerden endogen spazm toredici amillerin histamin bradikinin SRS A ve s azad olunmasi prosesini de tormozlayirlar Tebii ki bu da bronxoobstruktiv simptomun aradan qaldirilmasinda ehemiyyetli rol oynayan faktorlardan biridir Bronxolitik tesir effektlerinin gucune gore M xolinoblokatorlar adrenomimetiklerden nezerecarpacaq derecede geri qalirlar Buna baxmayaraq parasimpatik sinir tonusunun yukselmesile kecen qeyri allergik menseli bronxospazmlar zamani M xolinoblokatorlar yuksek farmakoloji fealliq gosterirler Bronxial astma zamani bu qrupun atropin platifillin metasin ve atrovent ipratropium bromid kimi numayendelerinden istifade olunur Atrovent inhalyasiya halinda xususile guclu bronxolitik effekt toredir O HEB i kecmir adrenomimetiklerle muqayisede tesiri tedricen baslayir ve 6 saata qeder davam edir Parasimpatik innervasiyaya tesir gosteren derman maddeleri icerisinde tiotropium daha perspektiv preparat hesab olunur Tiotropium esasen M3 yarimtipinden olan xolinoreseptorlari blokada edir M1 xolinoreseptorlarla muqayisede 2 5 defe artiq Bronxolitik tesiri ipratropiumdan guclu ve daha uzunmuddetlidir Preparatin en yuksek effekti 1 5 2 saatdan sonra baslayir Gunde 1 defe inhalyasiya seklinde porosok halinda xususi spinxaler inhalyatoru vasitesile teyin olunur Nezere almaq lazimdir ki xolinoblokadaedici aklivliye malik bronxolitiklerden istifade etdikde bu maddeler bronxial tupurcek ve diger vezlerin sekretor fealiyyetini zeiflede taxikardiya akkomodasiyanin pozulmasi bu tesir metasin atrovent ve tiotropiumda zeifdir ve s kimi arzuolunmaz elave effektler torede bilerler Bronxospastik hallarin aradan qaldirilmasinda bilavasite bronx saya ezelelerine tesir gosteren miotrop tesirli spazmolitiklerden de boyuk muveffeqiyyetle istifade olunur Bu qrupa esasen teofillin ve terkibinde teofillin saxlayan preparatlar aid edilirler Teofillin dimetilksantin toremesidir Bronxolitik kimi klinik effektivliyine gore 2 adrenomimetiklerden geri qalsa da onlarla muqayisede esas ustunluyu bronxodilatator tesirine qarsi hetta uzunmuadetli qebulda bele tolerantliq halinin emele gelmemesidir Preparatin astmaeleyhine tesirinin meydana cixmasinda bronxodilatator tesirile yanasi iltihabeleyhine tesir xususiyyetleri de muhum rol oynayir onun iltihabeleyhine tesiri tosqun huceyreler bazofil leykositler eozinofiller ve diger iltihab huceyreleri terefinden sintez ve ifraz olunan iltihab mediatorlarini azaltmasi ile elaqelendirilir hetta ekser tedqiqatcilarin qenaetine gore preparatin astmaeleyhine tesirinin meydana cixmasinda bronxolitik xususiyyetlerile muqayisede iltihabeleyhine tesirinin rolu daha onemlidir Teofillinin bu iki komponentli antiasmatik tesirinin molekulyar mexanizmi bu gune qeder tam aydinlasdirilmamisdir Evveller bele hesab edirdiler ki preparatin antiasmatik tesiri bronx saya ezeleleri ve iltihab huceyrelerinde adenilatsiklaza ve quanilatsiklaza fermentlerinin aktivlesmesi ve muvafiq olaraq sAMF ve sQMF in miqdarinda torenen deyisikliklerle elaqedardir Siklik nukleotidlerin kemiyyet terkibinde torenen deyisikliklerde xususen helledici rolu onlari huceyre daxilinde parcalayan fosfodiesteraza FDE fermentlerini teofillinin blokada etmesinde gorurduler Siklik nukleotidler huceyre fealiyyetinde muhum rol oynayan kalium ionlarinin huceyredaxili optimal konsentrasiyasini tenzimlediyinden teofillinin teyini bronx saya ezelelerinin relaksasiyasina elece de iltihab huceyrelerinde iltihab mediatorlarinin sintezi ve ifrazinin sustlesmesine sebeb olmalidir Basqa sozle teofillin bronxodilatasiya ve iltihabeleyhine tesirler toretmelidir FDE fermentleri cox sayli izoferment formalari olan boyuk bir fermentler sistemidir Bunlardan huceyre funksiyalarinin tenziminde en esas rolu FDEl den FDE6 ya qeder ardicil nomrelenen alti izoferment formasi oynayir Teofillin bronx saya ezelelerinde esas fermentler olan FDE3 ve FDE4 u elece de iltihab huceyrelerinin esas fermentleri FDE4 ve FDE6 ni blokada edir Sonraki tedqiqatlar gosterdi ki teofillin fosfodiesteraza fermentlerini ancaq cox yuksek terapevtik dozadan artiq dozalarda blokada ede bilir Odur ki preparatin antiasmatik tesirinin molekulyar mexanizmi hazirda daha cox onun purinergik sisteme gosterdiyi tesirle adenozin reseptorlarini blokada etmesile izah olunur Melumdur ki endogen purin nukleozidi olan adenozin adeninin toremesi olub bronx urek ezelesi periferik orqanlar ve MSS de lokalizasiya olunan muxtelif subpopulyasiyali A1 A2a A2b ve s adenozin reseptorlarinin endogen liqandidir O toxumalarda lokal hormon otakoid purinergik sinir liflerinde ise mediator funksiyasi yerine yetirir Bronxlarda lokalizasiya olunan adenozin reseptorlarinin stimulyasiyasi keskin bronxospazm hali toredir Mueyyen olunmusdur ki bronxial astma zamani adenozin ve onun analoqlari guclu bronxokonstruktiv effektler toreden endogen amillerden sayilirlar Adenozin eyni zamanda iltihab huceyreleri membraninda lokalizasiya olunan A2b yarimtipinden olan reseptorlari oyatmaqla iltihab mediatorlarinin sintez ve ifrazini da artirir Teofillin elece de diger metilksantinler adenozine oxsar kimyevi qurulusa malik olmaqla onun konkurent antaqonistidir Odur ki muvafiq patologiyalar zamani adenozin reseptorlarinm ekzogen liqandi rolunu yerine yetirerek purin reseptorlarini blokada edir ve endogen adenozinin toretdiyi effektleri o cumleden bronxokonstruktiv elametleri aradan qaldirir iltihab mediatorlarinin sintez ve ifrazini sustlesdirir Bezi muelliflerin fikrince teofillin hemcinin endogen adenozinin azad olunmasi prosesini de tormozlayir maraqlidir ki son vaxtlar aparilan bezi eksperimental ve klinik tedqiqatlar teofillinin tesir mexanizmi haqqindaki bu mulahizeleri de subhe altina alir adenozinin orqanizmde bronxospastik deyil eks bronxolitik effektler toretmesi haqqinda melumatlar verilir Gorunduyu kimi teofillin daha genis tedqiqatlarin aparilmasina ehtiyaci olan cox murekkeb ve ince tesir mexanizmine malik olan bir maddedir Bununla bele preparatin antiasmatik tesir mexanizmi haqqinda movcud mulahize ve elmi fikirleri umumilesdirerek asagidaki neticeye gelmek olar preparatin tesir mexanizminde helledici rolu endogen adenozinle antaqonist tesir xususiyyeti ve bu antaqonizmin neticesi kimi huceyre ve subhuceyrevi strukturlarda pre ve postsinaptik toremeler seviyyesinde muvafiq molekulyar mexanizmlerin ise dusmesi elece de neyromediator ve immun sistemlerde geden ciddi kemiyyet ve keyfiyyet deyisiklikleri oynayir Bezi muellifierin aldigi eks elmi neticelere mes adenozinin bronxolitik tesiri gelince ise bunlarin sebebini cox guman ki yalniz metilksantin qrupu preparatlarina xas olan ferdi tesir xususiyyetlerinde axtarmaq lazimdir Bu mulahizeler metilksantin toremelerine xas olan ferdi tesir xususiyyetleri bizim psixomotor stimulyatorlarin molekulyar tesir mexanizminin oyrenilmesine hesr edilmis coxillik tedqiqatlarimizin neticesi olaraq elmi cehetden esaslandirilmisdir Teofillin MSS ni stimule edir beyin damarlarini tonuslandirir Diger melilksantinler kimi bronx saya ezelelerile yanasi basqa saya ezeleli orqanlara da spazmolitik tesir gosterir Urekde pozitiv inotrop ve pozitiv xronotrop effektler toredir Bu tesirleri endogen adenozine antaqonistlik gostermesi ve bunun neticesi kimi kardiomiositlerde sAMF in miqdarini ve Ca2 ionlarinin huceyreye daxil olmasini artirmasi ile izah olunur Teofillini inhalyasiya seklinde daxile teyin etdikde en menfi ceheti teneffus yollari selikli qisasina qiciqlandirici tesir gostermesidir Odur ki astma xesteliyi zamani ondan inhalyasiya seklinde istifade olunmur Orqanizme oral yolla teyin edilir Daxile teyin edildikde suretle absorbsiyaya meruz qaldigindan daha cox arzuolunmaz elave effektler toredir Odur ki preparatin tablet ve kapsul formalarindan deyil ancaq tedricen sorulan oral derman formalarindan istifade olunur Suda hell olmadigi ucun preparatin inyeksiya formasi etilendiamin mehlulunda hazirlanir Bu yolla hazirlanan preparat aminofilin adlanir 1960 ci illerden baslayaraq astmanin mualicesinde inhalyasiya seklinde teyin olunan adrenomimetiklerin ve kortikosteroidlerin klinik istifadeye vesiqe qazanmasi ile elaqedar olaraq teofillinden istifade xeyli derecede azalmisdir Hazirda astma xesteliyi zamani yalniz yardimci derman vasitesi kimi teyin olunur Teofillinin daha uzunmuddetli tesir gosteren preparatlari alinmisdir Bunlara Teobiolonq tabletleri teodur teotard durofillin retard aid edilirler Teofillin terkibli preparatlar icerisinde astma xesteliyi ve bronxospastik hallarin farmakoloji korreksiyasinda en cox istifade olunani eufillin preparatidir Kimyevi qurulusuna gore terkibi teofillin ve 1 2 etilendiaminin 80 in 20 e nisbetinde qarisigindan ibaretdir Bele hesab edirler ki preparatin bronxolitik tesir effekti bilavasite onun terkibine daxil olan teofillin komponentinden asilidir Etilendiamin ise spazmolitik tesir effektinin quvvetlenmesi ve preparatin suda hell olmasini temin edir Eufillin orqanizme hem enteral agizdan rektal hem de parenteral ezeledaxili ve venadaxili yollarla teyin edilir Parenteral yeridilme zamam urekdoyunme AT enmesi basgicellenme ve s kimi elave effektler meydana cixa biler Preparatin ezeledaxili yeridilmesi agrilidir Metilksantin toremeleri qrupunun demek olar ki butun numayendeleri boyrek yumaqciqlarinda filtrasiya prosesini guclendirmek boyrek kanalciqlarda reabsorbsiya prosesini Na Cl ionlari ve suyun sustlesdirmek ve boyreklerin qan teminatini artirmaqla sidikqovucu tesir toredirler lakin diuretiklerle muqayisede sidikqovucu tesirleri cox zeif oldugu ucun tibbi praktikada bu meqsedle onlardan cox nadir hallarda istifade olunur Diprofillin kimyevi qurulus ve farmakoloji xususiyyetlerine gore teofillin ve eufilline oxsar maddedir Teofillinle muqayisede toksiki tesiri az eufillinle muqayisede toksikliyi cox aktivliyi ise az preparat hesab olunur Toxumalara qiciqlandirici tesir gostermir Istifadesine gosterisler eufillinde oldugu kimidir 200 500 mq dozalarda gunde 3 4 defe olmaqla oral yolla teyin edilir Kurs mualicesi 10 20 gundur Lazim gelerse 3 5 gunluk fasile ile mualice kursu tekrarlana biler Preparat hemcinin parenteral e d 10 li mehlulu 3 ml 300 mq dozada ve v d 2 5 li mehlulu 5 10 ml 125 250 mq dozalarda yolla da teyin edilir Qeyd etdiyimiz kimi bronxospastik hallarin xususen bronxial astmanin patogenetik mexanizminde muhum rol oynayan amillere iltihab ve allergiya faktorlari aid edilir Ekser hallarda allergenin tipinin bitkilerin tozu mueyyen qida maddeleri derman preparatlari ve s mueyyen edilmesi ve onun aradan qaldirilmasi istiqametinde gorulen tedbirler allergenlerle temasin aradan qaldirilmasi ve ya spesifik hiposensiblizasiya bronxial astma tutmalarinin mualice ve profilaktikasi baximindan yuksek neticeler elde etmeye imkan verir Bezen allergenin tebietini mueyyen etmek gizli allergen ve ya onu aradan qaldirmaq mumkun olmur Odur ki bronxial astma ve diger bronxospastik hallarin kompleks mualicesinde iltihabeleyhine ve allergiyaeleyhine derman maddelerinden de genis istifade olunur Kortikosteroidler qlikokortikoidler astmanin mualice ve profilaktikasinda bu qrupun en genis istifade olunan numayendeleridir Onlarin astmaeleyhine esas tesir mexanizmi bu xestelik zamam teneffus yollarinin muxtelif bronxokonstruktiv tesirlere qarsi hiperaktivliyine yol acan ve bezi tedqiqatcilara gore xesteliyin patogenezinde birincili sabeb rolunu oynayan bronx selikli qisalarindaki iltahabi prosesleri aradan qaldirmasidir Basqa sozle desek qlikokortikoidlerin iltihabeleyhine tesiridir Qlikokortikoidlerin bu tesirinin esasinda asagidaki mexanizmler durur iltihabla elaqeli huceyrelerin gen transkripsiyasinin blokada olunmasi iltihab mediatorlari sitokinlerin ve xemokinlerin sintezini temin eden fermentlerin elece de iltihab prostaqlandinlerin tromboksan A2 nin ve leykotrienlerin emele gelmesinde rol oynayan siklooksigenaza 2 SOG 2 ve lipooksigenaza fermentleri sintezinin sustlesmesi Melumdur ki iltihabi proses zamam proiltihabi sitokinler iltihab huceyrelerinde AP 1 protein 1 in aktivatoru ve diger transkripsiya faktorlarini aktivlesdirerek iltihab mediatorlarinin sintezini ekspresyasini artirirlar Qlikokortikoidlerin teyini fonunda aktivlesen qlikokortikoid reseptor QR proteini ise AP 1 ve diger transkripsiya faktoru olan proteinler ile inaktiv protein protein kompleksi emele getirerek iltihab mediatorlarinin sintezini blokada edirler Qlikokortikoidlerin iltihabeleyhine tesirinin meydana cixmasinda hedef rolunu esasen AP 1 oynadigina gore toxumalarda onun miqdarinin hedden artiq cox olmasi da kortikosteroidlere rezistentlik steroid rezistentliyi halinin yaranmasina sebeb ola bilir Diger terefden qlikokortikoidler selikli qisalardaki odemi azaldir bronx saya ezelelerindeki 2 adrenoreseptorlarin katexolaminlere qarsi hessasligini artirir Onlar bu reseptorlarin adrenomimetik derman maddelerine qarsi torene bilecek tolerantliq halinin da qarsisini alir ve paralel olaraq epinefrin ve norepinefrinin ekstraneyronal udulmasini blokada edirler Qlikokortikoidlerin tesir spektrine xas olan bu xususiyyetlerin mecmui son neticede teneffus yollari saya ezelelerinin hiperaktivliyini azaldir ve astmaeleyhine tesirin meydana cixmasina sebeb olur Bu preparatlarin bronxodilatator tesiri yoxdur ve antiasmatik tesirleri mualice mudde tinde tedricen meydana cixir Qlikokortikoidlerin bezileri mes beklometazon budesonid flutikazon ve mometazon orqanizme aerozol halinda inhalyasiya seklinde bezileri mes prednizolon metilprednizolon ve s ise oral ve parenteral yolla teyin olunurlar Beklometazon dipropionat guclu tesirli kortikosteroid olan ve sistem tesirli madde kimi istifade olunan betametazonun xlorlu analoqunun dipropionat efiridir Kimyevi qurulusunda olan bu struktur deyisikliyi onun lipofilliyini ve tesir gucunu artirir inhalyasiya seklinde teyin olunduqda bronx selikli qisasina yaxsi nufuz etmesine serait yaradir Orqanizme inhalyasiya seklinde aerozol ve ya porosok halinda teyin olunur Preparatin istifadesi zamani agizda quruluq bogaz agrisi disfoniya ve oral kandidioz kimi elave effektler bas vere biler inhalyasiyadan derhal sonra qarqara etmekle agiz boslugunun temizlenmesi bu elave effektlerin xeyli derecede qarsisini alir Flutikazon budesonid ve mometazon preparatlari da yuksek lipofillik xususiyyetine malik olduqlari ucun bronx selikli qisalarina aktiv sekilde nufuz etmek qabiliyyetine malikdirler Her uc preparat orqanizme inhalyasiya seklinde teyin olunur Bu meqsedle flutikazon ve budesonidin aerozol ve porosokundan mometazonun ise yalniz porosok derman formasindan istifade olunur MualicesiAstma xesteliyi zamani allergiyaeleyhine derman maddeleri icerisinde ustunluyu daha cox hallarda histamin ve diger allergiya ve iltihab mediatorlarinm azad olmasim blokada eden preparatlara kromolin natrium nedokromil natrium ve ketotifen kimi verirler Kromolin natrium sintetik maddedir Suda yaxsi hell olur lakin mede bagirsaq traktindan pis sorulur Preparatin bronxlarin selikli qisasma troplugu yuksekdir Bronx selikli qisasina yaxsi nufuz edir ve buradan absorbsiya edilir Orqanizmde metabolizme meruz qalmir mede bagirsaq trakti ve boyreklerden deyisilmemis sekilde xaric olur Astmaeleyhine tesiri teofillinden zeif olsa da onunla muqayisede elave effektleri ve toksikliyinin az olmasi preparatin esas ustunluyu sayilir Allergik menseli astma zamani xususen usaqlarda tutmalarin qarsisini cox effektiv sekilde alir Idiyosinkratik qeyri allergik astmada tesiri zeifdir Ilin fesillerile bagli meydana cixan movsimi astma zamani ve ya xesteliyin bronxitle musahide olundugu hallarda tesir gostermir Tesiri zeif olduguna gore astmanin profilaktikasi istiqametinde 2 adrenomimetikler ve ya qlikokortikoidlerle aparilan mualice zamani ondan yardimci derman maddesi kimi istifade olunur Bu halda kompleks mualiceye kromolinin elave olunmasi 2 adrenomimetikler ve ya qlikokortikoidlerin istifade dozasini azaltmaga imkan verir Astma tutmalarinin profilaktikasinda daxile inhalyasiya seklinde aerozol 10 mq dozada gunde 4 defe ve ya porosok 20 mq glindo 4 8 defe halinda teyin olunur Onun mehlul seklinde inhalyasiya yolu ile nebulayzerlo teyin olunan preparati da vardir Astmaeleyhine tesiri bir nece hefte qebul etdikdon sonra meydana cixir Odur ki preparatin effektivliyi 3 4 heftelik mualiceden sonra qiymetlendirilmelidir Diger antiasmatik maddelerle muqayisede ciddi elave effektleri yoxdur Bezen lokal ve ya yayilmis deramatit miozit ve onun neticesi kimi ayaqlarda agri torede biler Inhalyasiyasi bronxospazma sebeb ola biler Odur ki kromolinin inhalyasiyasindan bir nece deqiqe evvel salbutamol ve ya terbutalin kimi bronxodilatatorlarin inhalyasiyasi tovsiye edilir Nedokromil bu qrupun yeni numayendesidir Preparatin allergiya eleyhine tesirile yanasi iltihabeleyhine tesiri de vardir Tosqun huceyrelerin hem allergik hem de qeyri allergik stimullara qarsi reaksiyasini sustlesdirir Kromolinden ferqli olaraq yasli astmatiklerde ve qeyri allergik tebietli astma zamani da terapevtik effekt toredir Daxile inhalyasiya seklinde aerozol halinda teyin edilir astma tutmalarinm profilaktikasi ucun 2 4 mq dozada gunde 2 4 defe Onun nazal sprey ve oftalmik mehlulundan muvafiq olaraq allergik rinit ve allergik konyuktivit zamani da istifade olunur En cox musahide olunan elave effekti agizda xosa gelmeyen dad hissi toretmesidir Ketotifenin allergiyaeleyhine effektile yanasi antihistaminergik tesir xususiyyetleri de vardir 1 2 mq dozada gunde 2 defe olmaqla daxile teyin edilir Guclu sedativ effekt toretdiyi hallarda istifade dozasinin boyuk hissesi axsam saatlarinda verilmelidir Agizda quruluq sedativ effekt ve sustluk kimi elave effektler torede biler Preparatin uzunmuddetli qebulu beden cekisini artira bilir Bronxial astma ve bronxospastik komponentle kecen diger agciyer ve teneffus yolu xesteliklerinin mualice ve profilaktikasinda istifade olunan derman maddeleri icerisinde son iller leykotrien sistemine tesir gosteren preparatlara qarsi maraq xususile artmaqdadir Iltihabi ve allergik proseslerin emele gelmesi ve inkisafinda cox muhum rol oynayan leykotrienler orqanizmde araxidon tursusundan sintez olunur 5 lipoksigenaza bu prosesde muhum rol oynayan fermentlerden biridir Odur ki 5 lipoksigenaza fermentinin inhibitorlari zileuton elece de leykotrien reseptorlarini blokada edon maddeler zafirlukast montelukast yuksek iltihabeleyhine ve bronxolitik preparatlar hesab olunurlar Zileiitonun tesir mexanizmi 5 lipoksigenaza fermentinin blokadasinin neticesi kimi toxumalarda otakoid lokal hormon funksiyasi yerine yetiren leykotrienlerin LT muvafiq olaraq LTB4 LTC4 LTD4 ve LTE4 un sintezinin azalmasi ile izah olunur Zafirlukast ve montelukast LTD4 ve LTE4 un bronx saya ezeleleri ve kapilyar endotelinde lokalizasiya olunan reseptorlarmi konkurent antaqonizm prinsipile blokada edirler Bu reseptorlar sisLTi diger adiyla LTD4 LTE4 reseptorlar reseptorlar adlandirilirlar Onlarin blokadasi muvafiq leykotrienlerin bu reseptorlara tesirini aradan qaldirdigi ucun bronx divarindaki iltihabi proses ve bronxokonstruksiya elametleri sustlesir iltihabeleyhine ve bronxodilatator tesir meydana cixir Leykotrien sislemine tesir gosteren preparatlarin astmaeleyhine tesiri inhalyasiya seklinde teyin olunan kortikosteroidler ve 2 adrenomimetiklerden zeifdir Keskin astma tutmalari zamani onlardan istifade olunmur esasen xesteliyin yungul formalarinda teyin olunurlar Astmanin agir formalarinda kortikosteroidler ve 2 adrenomimetiklerle birlikde istifade olunurlar Bu iki qrup preparatlarin zileuton zafirlukast ve ya montelukast kombine olunmasi aditiv tesir prinsipile bir birinin astmaeleyhine tesirini quvvetlendirir Zileuton gunde 4 defe 600 mq dozada daxile teyin olunur 6 14 yaslar arasindaki usaqlara bu dozanin yarisi verilmelidir 1 8 2 5 saat dan sonra qan plazmasinda en yuksek qatiliqda toplanir Orqanizmden metabolitler seklinde esasen boyrekler vasitesile 90 95 i xaric olur Dispeptik pozgunluqlar temperaturun yukselmesi mialgiya bas agrisi basgicellenme yuxululuq ve s kimi elave effektler torede bilir Monteluksat gunde 1 defe yatmazdan evvel 10 mq dozada daxile teyin olunur Qebul olunan preparatin 75 i bagirsaqlarda absorbsiya prosesine meruz qalir Zafirlukast preparatindan ferqli olaraq qida kutlesi onun sorulmasi prosesine tesir gostermir Berodual kombine olunmus preparat olub terkibine 2 adrenomimetik fenoterol ve xolinoblokator atrovent daxildir Aerozol halinda buraxilir Bronxial astma xesteliyinin mualice ve profilaktikasinda genis istifade olunur Teofedrin Solutan ve Efatin aerozolu da murekkeb terkibli kombine olunmus derman maddeleri olub bogulma ve teneffusun cetinlesmesile kecen bronxospastik sindromlu agciyer ve teneffus yolu xesteliklerinde istifade olunurlar Bu qrupun diger numayendesi Seretid multidisk adrenomimetik salmeterol ile secici yerli tesire malik olan qlikokortikoid flutikazon propionatin kombine olunmus preparatidir Bronxial astmanin mualicesinde porosok halinda istifade olunur MenbeQeniyev Musa Farmakologiya Baki Azerbaycan Tibb Universiteti nesriyyati 2008 Qeniyev Musa Farmakologiya Baki Azerbaycan Tibb Universiteti nesriyyati 2012