Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Bakı tətili — XX əsrin əvvəlində 1903-cü ildə Bakıda tətil hərəkatı.
1903-cü ilin yayında Bakını tətillər dalğası bürüdü. 20 gün davam edən etirazlar tezliklə imperiyanın digər cənub vilayətlərinə də sıçradı. Tarixçilər Bakı tətillərini “Cənubi Rusiyada ilk ümumi tətil” adlandırırlar. İstər iqtisadi, istər siyasi nəticələrinə görə çox böyük iz qoyan və Bakı proletariatının ilk mütəşəkkil çıxışı olan bu tətillərin təsvirinə keçməzdən əvvəl onun səbəbləri və o illərin Bakısının vəziyyətini gözdən keçirməyə ehtiyac var.
Bakı tətillərinin səbəbi
1883-cü ildən başlayaraq Bakıda neft istehsalı durmadan artırdı. Kapitalist inkişaf yoluna qədəm qoyan Bakı neft sənayesi 20 ildən də az vaxt ərzində o dövrdə dünyada çıxarılan neftin ümumi həcminin 50 faizdən çoxunu təmin edirdi. Ancaq bu, 1901-ci ilə qədər davam etdi. Və əgər 1883-cü ildə Bakıda cəmisi 60,37 milyon pud (62,5 pud = 1 ton) neft çıxarılmışdısa və 1901-ci ildə bu rəqəm 671,57 milyon puda qədər artmışdısa (yəni, 11 dəfə!), 1902-ci ildən başlayaraq bu rəqəm dönməz şəkildə azalmağa başlamışdı. Bunun da səbəbi dünyanı bürüyən növbəti iqtisadi böhran idi.
1900-1903-cü illərin iqtisadi böhranı neft istehsalının bütün sahələrini vurdu – neftin hasilatı, emalı, kəşfiyyat və qazma işlərinin həcmi azaldı, istismar olunmayan neft quyularının sayı isə artdı. Böhran illərində Bakıya əcnəbi kapital qoyuluşu da zəiflədi, buna baxmayaraq, əcnəbilərin bu sahədə mövqeləri güclü olaraq qalırdı. Məsələn, 1910-cu ildə Bakı neft yataqlarının 60 faizinə 3 trest – “Royal Doyç Şell”, “Nobel qardaşlarının neft hasilatı qardaşlığı” və “Rusiya baş neft cəmiyyəti” nəzarət edirdi. İqtisadi böhran Bakı əhalisinin güzaranını da xeyli çətinləşdirdi.
Həmin dövrü təsvir edən Manaf Süleymanov özünün “Eşitdiklərim. Oxuduqlarım, Gördüklərim” kitabında yazır: “1900-1902-ci illərdə Mərkəzi Rusiyada quraqlıq üzündən aclıq düşür, minlərlə ac-yalavaclar Bakıya axışır; işsizlər ordusu yaranır, cinayət, macəraçılıq həddini aşır, hökumət orqanları 15 min ac-sərgərdanı zorla gəmilərə doldurub geri qaytarır. Zülm günü-gündən artır, ehtiyac, yarıtox, yarıac güzəran, sahiblərin, məmurların özbaşınalığı hüquqsuz fəhlələri zara gətirirdi, onların səbir kasaları aşıb-daşırdı…”.
Beləliklə, az müddətdə neft bumunun gətirdiyi sərvətə və iş yerlərinə gözləri qamaşaraq bir tikə çörək üçün Bakıya axışan on minlərlə bəxtsiz insan iqtisadi böhran nəticəsində hər şeyindən olurdu. Neft ilğımı müvəqqəti olaraq bitməkdəydi. Sanki Bakı inkişafının pik nöqtəsini keçib indi də enişə yuvarlanırdı.
Tətilin başlaması
İqor Abrosimov özünün “Bakı ailəsinin şəxsi həyatı…” kitabında yazırdı: “Rusiyanın heç bir şəhəri o illərdə Bakı qədər sürətlə inkişaf etməmişdi. 1903-cü ildə Bakıda artıq 200 mindən çox adam yaşayırdı. Şəhər kənarındakı neft yataqları təkcə Rusiyanı yanacaqla təmin etmirdi, həm də böyük həcmdə neft ixracata göndərilirdi. Qara Şəhərdə və Ağ Şəhərdə cəmləşmiş neft emalı zavodları neftdən işıqlandırıcı yağ, yəni kerosin, sürtgü yağları və mazut alırdı. Qafqazın bütün dəmir yolları, Xəzərdə və Volqada üzən gəmilər, zavod və fabriklər Bakı mazutu ilə çalışırdı”.
Yəni, Bakı imperiyanın ən mühüm sənaye mərkəzlərindən birinə çevrilmişdi və burada hər hansı etiraz dalğası bütün Rusiya itisadiyyatında və siyasətində əks-səda verirdi. Odur ki, şəhərdə sakitliyin qorunub saxlanmasında hakimiyyət olduqca maraqlıydı. Ancaq işsizlik, maaşların azlığı, hüquqsuzluq, ağır iş şəraiti (neft sahəsində ölüm faizi yüksək idi, 40 yaşına çatan neftçi artıq əmək qabiliyyətini tam itirmiş olurdu, peşə xəstəlikləri yayılmışdı, tibbi xidmət yoxdu…) proletariatın səbir kasasını daşdırdı. 1903-cü ilin 1 iyulunda məşhur Bakı ümumi tətili başladı. üzvü olan Aleksandr Xatisovun zavodlarından start götürən etirazlar dərhal digər zavod və fabriklərə də yayıldı. Sosial-demokratların (RSDRP) Bakı Komitəsinin rəhbərliyi ilə təşkil olunan aksiyaya tezliklə Bibiheybət, Balaxanı, Sabunçu neftçiləri qatıldılar. Artıq iyulun 6-da Bakının bütün sənaye və ticarət həyatı dondu.
Manaf Süleymanov yazırdı: “İyul ayında Bakı məşhur, əzəmətli tətili başlayır. 50 minə yaxın tətilçi “Məhv olsun mütləqiyyət”, “Yaşasın sosializm”, “Yaşasın hürriyyət”, “8 saatlıq iş günü”, “Məvaciblər artırılsın”, “Həbsə alınmış nümayişçilər azad edilsin” şüarları ilə küçələrə çıxıb çarizmə və kapitala qarşı çıxış edir. İzdihamdan küçə və mədənlər titrəyirdi. Fəhlələrin bu əzəmətli çıxışına RSDRP-nin Bakı Komitəsi rəhbərlik edirdi. anbarlarında, zavodlardakı rezervuarlarda neft aşıb-daşır, heç kim neft daşımır, dənizçilər gəmilərə neft doldurmurdular…”
Tətil mübarizəsinə sosial-demokratlar İ.Vatsek, M,Məmmədyarov, İ.Fioletov başçılıq edirdi. Digər tələblər sırasında işdə cərimələrin ləğvi, yaşayış şəraitinin yaxşılaşdırılması, normada nəzərdə tutulmayan işlərin dayandırılması da vardı. Sahibkarlar tələbləri yerinə yetirməkdən imtina edirlər. Zavod və mədənlərə Bakı qarnizonunun qoşunları yeridilir. Manaf Süleymanov yazır: “Şəhər bağına toplaşan tətilçi dənizçiləri polis qovur. Onlar da gedib şəhər kənarında, Sallaqxanada yığışırlar. Üstlərinə atlı kazak göndərib oradan da qovurlar. Hərbi gəmilərdə çalışan fəhlə, matros, kapitan və mexanikləri gəmilərə yük vurmağa vadar edirlər. Tətil 3 həftəyə qədər sürür. Bu tətilin təsiri nəticəsində bütün Qafqazda və Rusiyanın cənub şəhərlərində fəhlə çıxışları başlayır. Bakı şəhəri tətil hərəkatında fəal iştirakına görə başqa yerlərdən fərqlənir, hərbi düşərgəyə oxşayır”.
Tətilin genişlənməsi
Güzəştə getməyən sahibkarları tətilçilər onların “silah”ı ilə vurmağa başlayır: Hər yanda mədənlər alovlanır. Bakı mədənləri böyük və dəhşətli bir tonqala çevrilir. “Moskovskiy listok” qazeti həmin vaxt yazırdı: “Artıq 2-ci gündür ki, Bibiheybətdə qazma qüllələri, neft anbarı, Bakı neft cəmiyyətinin fontanı yanır. Hər gün 600 min pud neft havaya sovrulur. Müxtəlif şirkətlərin 30-dan çox qülləsi, gəmilərin yan alması üçün körpülər, Nobelin yaşayış yerləri alovun içindədir. Birjalarda durğunluqdur, qiymətlərin bahalaşacağı gözlənilir”.
Bu yanğınların kapitalistlərə hansı psixoloji təzyiq göstərdiyini Bakıda gizli fəaliyyət göstərmiş sosial-demokrat Konkordiya Zaxarova-Sederbaum (1879-1938) özünün “Reaksiya illəri” adlı xatirələrində bu cür təsvir edib:
“Tətillər və mədənlərdəki yanğınlar neft sənayeçilərinə göstərdi: Onlar necə asanlıqla və bir neçə günün içində böyük gəlirlərinin mənbələrindən məhrum ola bilərlər. Dünənki aciz, səbirlə və itaətlə bütün təhqirləri həzm edən işçi özünün kortəbii etirazında onu istismar edənlərdən qəddarcasına qisas ala bilir. Və hətta daha sakit etirazında belə bu kütlə fəhlə hərəkatının daha ibtidai mərhələsinə xas olan mübarizə formasına əl ata bilər. Yəni, sabotaja. Guya ki bilmədən qazma qurğusunu xarab edər və onda işi bərpa etmək üçün bir neçə gün sərf etmək lazım olacaq. Bu sabotajın işçi tərəfindən qəsdən edildiyini sübut etmək isə qeyri-mümkündür”. Zaxarova-Sederbaumun müşahidələri və nəticəsi çox diqqətəlayiqdir. Yəni, işçilər sahibkarları fakt qarşısında qoyur: Sabotaj üçün heç kütləvi dağıdıcı çıxışlara ehtiyac da yoxdur. İstədikləri an istənilən sahibkarı onun texnikasını korlamaqla gəlirsiz qoya bilərlər. Luddizmin Bakı variantı. Və bunu birdən birə dərk etmək sahibkarlar üçün çox acı “kəşf” idi.
Tətilin səngiməsi
İyulun 19-dan başlayaraq etirazların kütləviliyi azalır və Qafqazdakı ilk ümumi tətil iyulun 22-də bitir. Bunun yeganə səbəbi heç də geniş vüsət almış repressiyalar deyildi. Digər səbəb işçilərin bir çoxunun sahibkarların yağlı dilinə aldanması idi. Həmin anı da Zaxarova-Sederbaum maraqlı təsvir edib: Savadlı və ixtisaslı işçilər daha yüksək maaş almalarına və daha əlverişli məişət şəraitində yaşamaqlarına baxmayaraq, mübarizədə daha fəal, ardıcıl və dönməz olduqları halda, ixtisaslaşmamış, ən “qara işlər”i görən, evsiz-eşiksiz, qəpik-quruş alan işçilər asanlıqla sahibkarlara güzəştə gedir və onların vədlərinə inanırdılar. Sahibkarlar da etiraz hərəkatını bölmək üçün bu binəsiblərdən yararlanırdılar.
Zaxarova-Sederbaumun digər maraqlı nəticəsi: məhz həmin lümpenlər kortəbii çıxışlarda irəlidə gedib dağıntılar törədir, mədənlərə od vurur, hərəkatın mütəşəkkil forma almasına, iqtisadi tələblərin siyasi tələblərə keçməsinə əngəl olurdular. Yəni, öz “radikallıq”ları ilə daha uzaq hədəfə tuşlanmış, daha effektli mübarizəyə maneəçilik göstərirdilər. Onlardan sonra qazanılan uğur yox, yanan qüllələr qalırdı. Sonra isə elə onlar da sahibkarlara aldanaraq özləri üçün ziyanlı razılaşmaya gedərək iş yerlərinə dönürdülər.
Buna baxmayaraq, Bakıda fəhlə hərəkatı tamamilə xüsusi xarakter daşıyırdı. Rusiyanın digər iri sənaye şəhərlərində fəhlələr kollektiv müqavilə haqda heç xəyal da etmədiyi bir vaxtda Bakı proletariatı 1904-cü ildə “Mazut Konstitusiyası”na nail oldu və kortəbii mübarizəni mütəşəkkil mübarizəyə çevirə bilən həmkarlar təşkilatları yaratdı. Bununla da, 1903-cü il tətillərindəki məğlubiyyət cəmisi 1 il sonra böyük və analoqu olmayan qələbə ilə – “Mazutlu Konstitusiya” ilə nəticələndi…
Mənbə
- http://solfront.org/archives/5661#Məmməd 2013-01-18 at the Wayback Machine Süleymanov
Həmçinin bax
İstinadlar
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Baki tetili XX esrin evvelinde 1903 cu ilde Bakida tetil herekati 1903 cu ilin yayinda Bakini tetiller dalgasi burudu 20 gun davam eden etirazlar tezlikle imperiyanin diger cenub vilayetlerine de sicradi Tarixciler Baki tetillerini Cenubi Rusiyada ilk umumi tetil adlandirirlar Ister iqtisadi ister siyasi neticelerine gore cox boyuk iz qoyan ve Baki proletariatinin ilk mutesekkil cixisi olan bu tetillerin tesvirine kecmezden evvel onun sebebleri ve o illerin Bakisinin veziyyetini gozden kecirmeye ehtiyac var Baki tetillerinin sebebi1883 cu ilden baslayaraq Bakida neft istehsali durmadan artirdi Kapitalist inkisaf yoluna qedem qoyan Baki neft senayesi 20 ilden de az vaxt erzinde o dovrde dunyada cixarilan neftin umumi hecminin 50 faizden coxunu temin edirdi Ancaq bu 1901 ci ile qeder davam etdi Ve eger 1883 cu ilde Bakida cemisi 60 37 milyon pud 62 5 pud 1 ton neft cixarilmisdisa ve 1901 ci ilde bu reqem 671 57 milyon puda qeder artmisdisa yeni 11 defe 1902 ci ilden baslayaraq bu reqem donmez sekilde azalmaga baslamisdi Bunun da sebebi dunyani buruyen novbeti iqtisadi bohran idi 1900 1903 cu illerin iqtisadi bohrani neft istehsalinin butun sahelerini vurdu neftin hasilati emali kesfiyyat ve qazma islerinin hecmi azaldi istismar olunmayan neft quyularinin sayi ise artdi Bohran illerinde Bakiya ecnebi kapital qoyulusu da zeifledi buna baxmayaraq ecnebilerin bu sahede movqeleri guclu olaraq qalirdi Meselen 1910 cu ilde Baki neft yataqlarinin 60 faizine 3 trest Royal Doyc Sell Nobel qardaslarinin neft hasilati qardasligi ve Rusiya bas neft cemiyyeti nezaret edirdi Iqtisadi bohran Baki ehalisinin guzaranini da xeyli cetinlesdirdi Hemin dovru tesvir eden Manaf Suleymanov ozunun Esitdiklerim Oxuduqlarim Gorduklerim kitabinda yazir 1900 1902 ci illerde Merkezi Rusiyada quraqliq uzunden acliq dusur minlerle ac yalavaclar Bakiya axisir issizler ordusu yaranir cinayet maceraciliq heddini asir hokumet orqanlari 15 min ac sergerdani zorla gemilere doldurub geri qaytarir Zulm gunu gunden artir ehtiyac yaritox yariac guzeran sahiblerin memurlarin ozbasinaligi huquqsuz fehleleri zara getirirdi onlarin sebir kasalari asib dasirdi Belelikle az muddetde neft bumunun getirdiyi servete ve is yerlerine gozleri qamasaraq bir tike corek ucun Bakiya axisan on minlerle bextsiz insan iqtisadi bohran neticesinde her seyinden olurdu Neft ilgimi muveqqeti olaraq bitmekdeydi Sanki Baki inkisafinin pik noqtesini kecib indi de enise yuvarlanirdi Tetilin baslamasiIqor Abrosimov ozunun Baki ailesinin sexsi heyati kitabinda yazirdi Rusiyanin hec bir seheri o illerde Baki qeder suretle inkisaf etmemisdi 1903 cu ilde Bakida artiq 200 minden cox adam yasayirdi Seher kenarindaki neft yataqlari tekce Rusiyani yanacaqla temin etmirdi hem de boyuk hecmde neft ixracata gonderilirdi Qara Seherde ve Ag Seherde cemlesmis neft emali zavodlari neftden isiqlandirici yag yeni kerosin surtgu yaglari ve mazut alirdi Qafqazin butun demir yollari Xezerde ve Volqada uzen gemiler zavod ve fabrikler Baki mazutu ile calisirdi Yeni Baki imperiyanin en muhum senaye merkezlerinden birine cevrilmisdi ve burada her hansi etiraz dalgasi butun Rusiya itisadiyyatinda ve siyasetinde eks seda verirdi Odur ki seherde sakitliyin qorunub saxlanmasinda hakimiyyet olduqca maraqliydi Ancaq issizlik maaslarin azligi huquqsuzluq agir is seraiti neft sahesinde olum faizi yuksek idi 40 yasina catan neftci artiq emek qabiliyyetini tam itirmis olurdu pese xestelikleri yayilmisdi tibbi xidmet yoxdu proletariatin sebir kasasini dasdirdi 1903 cu ilin 1 iyulunda meshur Baki umumi tetili basladi uzvu olan Aleksandr Xatisovun zavodlarindan start goturen etirazlar derhal diger zavod ve fabriklere de yayildi Sosial demokratlarin RSDRP Baki Komitesinin rehberliyi ile teskil olunan aksiyaya tezlikle Bibiheybet Balaxani Sabuncu neftcileri qatildilar Artiq iyulun 6 da Bakinin butun senaye ve ticaret heyati dondu Manaf Suleymanov yazirdi Iyul ayinda Baki meshur ezemetli tetili baslayir 50 mine yaxin tetilci Mehv olsun mutleqiyyet Yasasin sosializm Yasasin hurriyyet 8 saatliq is gunu Mevacibler artirilsin Hebse alinmis numayisciler azad edilsin suarlari ile kucelere cixib carizme ve kapitala qarsi cixis edir Izdihamdan kuce ve medenler titreyirdi Fehlelerin bu ezemetli cixisina RSDRP nin Baki Komitesi rehberlik edirdi anbarlarinda zavodlardaki rezervuarlarda neft asib dasir hec kim neft dasimir denizciler gemilere neft doldurmurdular Tetil mubarizesine sosial demokratlar I Vatsek M Memmedyarov I Fioletov basciliq edirdi Diger telebler sirasinda isde cerimelerin legvi yasayis seraitinin yaxsilasdirilmasi normada nezerde tutulmayan islerin dayandirilmasi da vardi Sahibkarlar telebleri yerine yetirmekden imtina edirler Zavod ve medenlere Baki qarnizonunun qosunlari yeridilir Manaf Suleymanov yazir Seher bagina toplasan tetilci denizcileri polis qovur Onlar da gedib seher kenarinda Sallaqxanada yigisirlar Ustlerine atli kazak gonderib oradan da qovurlar Herbi gemilerde calisan fehle matros kapitan ve mexanikleri gemilere yuk vurmaga vadar edirler Tetil 3 hefteye qeder surur Bu tetilin tesiri neticesinde butun Qafqazda ve Rusiyanin cenub seherlerinde fehle cixislari baslayir Baki seheri tetil herekatinda feal istirakina gore basqa yerlerden ferqlenir herbi dusergeye oxsayir Tetilin genislenmesiGuzeste getmeyen sahibkarlari tetilciler onlarin silah i ile vurmaga baslayir Her yanda medenler alovlanir Baki medenleri boyuk ve dehsetli bir tonqala cevrilir Moskovskiy listok qazeti hemin vaxt yazirdi Artiq 2 ci gundur ki Bibiheybetde qazma qulleleri neft anbari Baki neft cemiyyetinin fontani yanir Her gun 600 min pud neft havaya sovrulur Muxtelif sirketlerin 30 dan cox qullesi gemilerin yan almasi ucun korpuler Nobelin yasayis yerleri alovun icindedir Birjalarda durgunluqdur qiymetlerin bahalasacagi gozlenilir Bu yanginlarin kapitalistlere hansi psixoloji tezyiq gosterdiyini Bakida gizli fealiyyet gostermis sosial demokrat Konkordiya Zaxarova Sederbaum 1879 1938 ozunun Reaksiya illeri adli xatirelerinde bu cur tesvir edib Tetiller ve medenlerdeki yanginlar neft senayecilerine gosterdi Onlar nece asanliqla ve bir nece gunun icinde boyuk gelirlerinin menbelerinden mehrum ola bilerler Dunenki aciz sebirle ve itaetle butun tehqirleri hezm eden isci ozunun kortebii etirazinda onu istismar edenlerden qeddarcasina qisas ala bilir Ve hetta daha sakit etirazinda bele bu kutle fehle herekatinin daha ibtidai merhelesine xas olan mubarize formasina el ata biler Yeni sabotaja Guya ki bilmeden qazma qurgusunu xarab eder ve onda isi berpa etmek ucun bir nece gun serf etmek lazim olacaq Bu sabotajin isci terefinden qesden edildiyini subut etmek ise qeyri mumkundur Zaxarova Sederbaumun musahideleri ve neticesi cox diqqetelayiqdir Yeni isciler sahibkarlari fakt qarsisinda qoyur Sabotaj ucun hec kutlevi dagidici cixislara ehtiyac da yoxdur Istedikleri an istenilen sahibkari onun texnikasini korlamaqla gelirsiz qoya bilerler Luddizmin Baki varianti Ve bunu birden bire derk etmek sahibkarlar ucun cox aci kesf idi Tetilin sengimesiIyulun 19 dan baslayaraq etirazlarin kutleviliyi azalir ve Qafqazdaki ilk umumi tetil iyulun 22 de bitir Bunun yegane sebebi hec de genis vuset almis repressiyalar deyildi Diger sebeb iscilerin bir coxunun sahibkarlarin yagli diline aldanmasi idi Hemin ani da Zaxarova Sederbaum maraqli tesvir edib Savadli ve ixtisasli isciler daha yuksek maas almalarina ve daha elverisli meiset seraitinde yasamaqlarina baxmayaraq mubarizede daha feal ardicil ve donmez olduqlari halda ixtisaslasmamis en qara isler i goren evsiz esiksiz qepik qurus alan isciler asanliqla sahibkarlara guzeste gedir ve onlarin vedlerine inanirdilar Sahibkarlar da etiraz herekatini bolmek ucun bu binesiblerden yararlanirdilar Zaxarova Sederbaumun diger maraqli neticesi mehz hemin lumpenler kortebii cixislarda irelide gedib dagintilar toredir medenlere od vurur herekatin mutesekkil forma almasina iqtisadi teleblerin siyasi teleblere kecmesine engel olurdular Yeni oz radikalliq lari ile daha uzaq hedefe tuslanmis daha effektli mubarizeye maneecilik gosterirdiler Onlardan sonra qazanilan ugur yox yanan qulleler qalirdi Sonra ise ele onlar da sahibkarlara aldanaraq ozleri ucun ziyanli razilasmaya gederek is yerlerine donurduler Buna baxmayaraq Bakida fehle herekati tamamile xususi xarakter dasiyirdi Rusiyanin diger iri senaye seherlerinde fehleler kollektiv muqavile haqda hec xeyal da etmediyi bir vaxtda Baki proletariati 1904 cu ilde Mazut Konstitusiyasi na nail oldu ve kortebii mubarizeni mutesekkil mubarizeye cevire bilen hemkarlar teskilatlari yaratdi Bununla da 1903 cu il tetillerindeki meglubiyyet cemisi 1 il sonra boyuk ve analoqu olmayan qelebe ile Mazutlu Konstitusiya ile neticelendi Menbehttp solfront org archives 5661 Memmed 2013 01 18 at the Wayback Machine SuleymanovHemcinin baxMazutlu KonstitusiyaIstinadlar