Badam lat Prunus subg Amygdalus bitkilər aləminin gülçiçəklilər dəstəsinin gülçiçəyikimilər fəsiləsinin gavalı cinsinə a

Badam yarımcinsinin 40 növə qədər ağac və kolu məlumdur. Azərbaycanda 4 növü yayılmışdır. Badam yabanı halda Orta Asiyada, Dağıstanda, Azərbaycanda bitir. Naxçıvanın dağlıq hissələrində yabanı badamlıqlar vaxtilə böyük sahələr tutmuşdur. "Badamlı" adını daşıyan suyu ilə məşhur olan kənd keçmişdə yabanı badamlıqla əhatə olunduğu halda, indi əl çatmayan yerlərdə azacıq badam ağacları qalmışdır.

Qeyd etmək lazımdır ki, mədəni badam sortları yabanı badama çox yaxındır və ancaq meyvələrinin böyüklüyü, qabıqlarının nazikliyi ilə fərqlənirlər. Badam yarpaqlar əmələ gəlməmiş mart-apreldə (bəzən fevralda) çiçəkləyir.

Çiçəkləri tək-tək və ya 2-4 ədəd bir yerdə toplanmış olur. Çiçəkləri iri beşləçəkli, rəngi ağ və ya ağımtıl-çəhrayıdır.

Badamın meyvələri iyul-avqustda yetişir. 4-5 yaşından məhsul verir, 130 il və daha çox yaşayır. Meyvəsinin uzunluğu 2,5-3 sm-dir. Mədəni sortlar nisbətən iri olur. Meyvəsi yumurtavari, yanlarından basılmış, təpəsi küt və ya şişmər, çox vaxt əyri olur. Meyvənin üzəri çəyirdək ətrafı ətli hissə ilə örtülmüşdür. Bu, yaşılımtıl, üzəri tüklü olub, yetişəndə yarılır və içindən çəyirdəyi çıxır. Qabığı qalın, bərk və ya nazik olur. Rəngi boz-sarıdan tünd qəhvəyiyədək dəyişir. Badamın bir və ya iki ləpəsi olur. Ləpəsi ağımtıldır, sarı-qəhvəyi pərdə ilə örtülmüşdür. Islandıqda bu qabıq asanlıqla ayrılır. Dadı xoş, yağlı və şirindir.

Badamın tərkibində 40-60% yağ (qurumayan), 20-30% zülali maddə, 13% karbohidrat, 3,6% sellüloza, 2,3% minerallı maddə, 15 mq% B1 vitamini vardır. Yabanı halda bitən badamın əksəriyyəti acı olur. Onların tərkibində 2,5-3,5% amiqdalin qlükozidi vardır. Bu qlükozid orqanizmdə qlükozaya və sinil turşusuna parçalanır. Sinil turşusu isə qüvvətli zəhərdir. Ona görə də acı badam qida üçün sərf edilməməlidir.

Şirin badam təzə halda yeyilir və geniş miqyasda qənnadı sənayesində istifadə edilir. Acı badamdan badam yağı və 0,5-0,8% miqdarında efir yağı alırlar. Bu məhsullar ətriyyat, əczaçılıq sənayesində kamfora, məlhəm, emulsiya istehsalı üçün istifadə olunur. Badam efir yağından bəzi ətriyyat məmulatlarının ətirləndirilməsi üçün istifadə edilir. Badamın qabığı konyak, likör və bəzi şərabların ətirləndirilməsi və rənginin yaxşılaşdırılması üçün işlədilir. Ondan, həmçinin aktivləşdirilmiş kömür də alırlar.

Sinonimləri

Aflatunia , 1955
Amygdalopsis , 1862,
Amygdalus L., 1753basionym
Amygdalus ex , 1840
Amygdalus-Persica , 1770,
Louiseania Carrière, 1872
Persica Mill., 1754
Prunopsis , 1883,
Prunus (L.) Benth. & Hook.f., 1865
Trichocarpus Neck., 1790, nom. inval.

Növləri

() , 1965
(Lam.) , 1922
() & , 1888
() , 1915 —
() Meikle, 1965
Prunus dulcis (Mill.) D.A.Webb, 1967 — Adi badam
() Aitch., 1888
(Spach) A.E.Murray, 1969
, 2003
Bornm., 1940
, 1892
( & ) & Kostina, 1935
, 1905
() , 1913
Rehder, 1922
Prunus korshinskyi , 1913
(Boiss. & ) Meikle, 1965
(Korsh.) , 1965
(Spach) C.K.Schneid., 1906
(Kunth) Hemsl., 1880
Prunus minutiflora ex A.Gray, 1850
, 1912
Maxim., 1879
(Pall.) Maxim., 1883
() & , 1904
() Rehder, 1926 —
(Spach) C.K.Schneid., 1905
Prunus spinosissima () , 1888 — Tikanlı badam
() , 1912
Prunus tenella Batsch, 1801 — Alçaq badam
, 1842
Hand.-Mazz., 1913
Prunus triloba Lindl., 1857 — Üçpərli badam
() Kitam., 1960
() A.E.Murray, 1969 —
(Spach) , 1915

İstinadlar

Ə-C.İ.Əhmədov, N.T.Əliyev. Meyvə və tərəvəzin əmtəəşünaslığı (Dərslik). Bakı: 2009.

Həmçinin bax

[1] Ə-C.İ.Əhmədov, N.T.Əliyev. Meyvə və tərəvəzin əmtəəşünaslığı (Dərslik). Bakı: 2009.