Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Ağ Hunlar və ya Eftalitlər — Hunların qərb qolu. Tenqriçilikdəki simvolizmə görə qərbi ağ rəng simvolizə edirdi. Xan Çao dövlətinin dağılmasından sonra Xarəzmə gələn hunlar iki hissədən ibarət idi. Qərbdə, Xəzər dənizinin şərq sahillərində yaşayan Ağ Hunlar və cənubda Hindistanın şimalı və Əfqanıstanda yaşayan . Qırmızı hunlar, Ağ hunlar, Avarlar, Kutriqurlar və qərblilər tərəfindən Xionitlər adlandırıldılar. Ağ hunlar əvvəllər Qırmızı Hunların yaratdığı dövlət olan Kidar imperiyasında yaşayırdılar. Onların dövləti sonralar Sasanilər, və Göytürklər arasında bölündü.
| Tarixi dövlət | |||||
| Ağ Hun imperiyası | |||||
|---|---|---|---|---|---|
| |||||
 | |||||
| | |||||
| Paytaxt | |||||
| Rəsmi dili | Hun türkcəsi | ||||
| Davamiyyət | |||||
| → | |||||
Etimologiya
Ağ Hunların adları fərqli dillərdə fərqli səslənir. Çinlilər Yanda (嚈噠) deyirdilər . Koreyalılar isə onlara Yeoptal deyirdi. Yunanlar Heftal adlandırırdı.
Tarixi
Roma tarixçi Prokopiusa əsasən Ağ Hunlar Avropa Hunlarından (Qara Hunlar) fərqli olaraq köçəri deyildilər və öz şəhərləri var idi. Ağ Hunların Xarəzmdə başçısı Ağsuvar idi. Fars mənbələri onu Xoşnəvaz adı ilə xatırlayır. Ağsuvar himayəsinə götürdüyü I Firuzu İran taxtına çıxardı. Firuz, bunun qarşılığında və bölgələrini Ağ Hunlara verdi. Ancaq yetərincə gücləndiyini düşünən Firuz, Ağ Hunlara döyüş elanı verdi. Ağsuvar ilə Firuzun orduları qarşı-qarşıya gəldi. 484-cü ildə Heratda olan döyüşdə Ağsuvar Firuzu pusquya saldı. Firuz övladları ilə birlikdə öldürüldü. Firuzun iki qızı əsir alındı. Bundan sonra Sasani dövlətində çevrilişlə taxta gələn devirən hunlar taxta oturtdu.
I Xinqila
Ağsuvar Xarəzmdə hakimiyyətdə ikən başqa bir hun hökmdarı olan Xinqila da ordusu ilə Qırmızı hunların üzərinə yürüşə keçmişdi. Eyni anda birdən çox hökmdarı olan Ağ Hunların əslində bir dövlət yox, tayfalar konfederasiyası olduğu anlaşılır. Xinqila 30 yaşında, 460-cı ildə son Kidar hökmdarı Kandiki məğlub edərək qovdu. ağ hunlar türk dövləti olmuşdur
Toraman
5-ci əsrdə Ağ Hunlara hökmdarlıq etmişdir. Toraman, çox uzun bir müddət rəhbərliyi əlində tutdu. Toramanın idarəyə keçdiyi dövrdə Akhunlar Hindistana doğru irəliləmiş, bölgədəki Guptaları nəşr/təzyiq altına almışdı. Bölgədəki bir başqa güc Pencaplar isə yıxılmaq üzrə idilər. İranda isə Mazdek üsyanı baş göstərməyə başlamışdı. Bir növ kommunist idarə sistemini müdafiə edən Mazdek, xalqı bu istiqamətdə təşkilatlandıraraq dövlətə qarşı təşkilatlandırdı. Toraman, Ailəvi dəyərləri və mal əldə etmə azadlığını ortadan qaldırma səyi içində olan Mazdekə qarşı vəziyyət alaraq İranın daxili işlərə müdaxilə etdi. Əvvəl Mazdek üsyanını basdırdı, daha sonra isə bir müddət Mazdekə inanıb sonra hapsedilen və daha sonra qaçıb Toramana sığınan Sasani hökmdarı Kavadı təkrar taxta çıxartdı.
Toraman, rəhbərliyə keçdiyi ilk dövrdə Belh şəhərini suverenliyi altına aldı və Sasanilərlə hüsumət dövrü təkrar başladı. Eyni dövrdə bölgədəki güclərdən biri olan Kuşan dövləti yıxılmışdı. Toraman, bölgəyə dağılan Kuşan şahzadəliklərini asanlıqla suverenliyi altına aldı. Kuşan şahzadəliklərinin suverenlik altına alınmasından sonra geriyə Hindistan qalırdı. Hindistana ilk hücumu yenə 480 ilində oldu. Bu hücum sonrasında Hindistanın şimalını suverenlikləri altına alaraq bölgədəki hakimiyyətini əhəmiyyətli ölçüdə irəlilətdi. Eyni dövrdə, Hindistanda dövlət quran Guptalara qarşıda axınlar təşkil edilsə də də tam mənasıyla müvəffəqiyyət əldə edilə bilmədi. Bu müddət sonrasında Karaşar, Kandahar və Hindistanın şimalı tamamilə Akhunların hakimiyyətinə girdi.
Toraman dövründə Akhunların hakimiyyət sahəs(n)i əhəmiyyətli ölçüdə böyüyərək bölgədə hakim güc halına gəlindi. Akhunlar tarixlərinin ən parlaq dövrünü Toraman dövründə yaşadılar. Toraman 515 ilində öldüyündə yerini oğulu Mihirakulaya buraxdı.
Mihiraqula (515-550)
515-ci ildə taxta çıxmışdı. Toramananın oğlu idi. 533-cü ildə Hindistandan qovularaq xəstələnib ölmüşdü. Mihirakula, rəhbərliyə keçdiyi dövrdə Budizm bölgədə mənimsənməyə başlanmış və insanların etibar etdiyi bir inanış halına gəlməyə başlamışdı. Mihirakula, cəmiyyətinin Göy Tanrı inancını mühafizə etmək üçün Budizme qarşı çox sərt tədbirlər al/götürərək cəmiyyətini korlanmaqdan və Budizm inancına batmaqdan qurtarmışdır.
Mihrakula dövründə axınlar daha çox Hindistan üzərinə sıxlaşdı. Hindistan üzərinə davamlı axınlar təşkil edərək hakimiyyət sahəsini genişlətmək düşüncəsində idi. Mihirakulanın axınları 530 ilinə qədər aralıqsız və irəliləyərək davam etdi. Ancaq 530 ilində Citraküta şəhərini ələ keçərdikdən sonra Mihirakula axınlarını dayandırdı. Bu dövrdən sonra axınlar yerini mövcud torpaqların qorunması və himayəsi strategiyasına buraxdı. Bu tarixdən sonra hakimiyyət sahəs(n)i genişləməyərək mövcud hakimiyyət sahəs(n)i qorunmağa başlandı. Bu durğunluq yerini geriləməyə buraxdı. 530-550 illəri arasında Akhunlar məruz qaldığı hücumlarla baş etməyə çalışdısa da çox müvəffəqiyyətli ola bilmədilər.
mihiraqulanın hakimiyyəti ən güclü dövrünü yaşamışdır
Xiranaqula
Mihiraqulanın qardaşı idi. 540-cı ilədək hökmdar oldu. O filləri qulların üzərinə buraxıb öldürməyi sevərdi.
Son hökmdarlar
Laxana Udayahitya, Xinqala Narendratitya, Purvaditya adlı hökmdarlar son hökmdarlar sayılır. Napki Malka adlı hökmdardan qalan numizmatik materiallar var:
Hind-Eftalitlər
Eftalitlərin bir qolu olan Hind-Eftalitlər 600-cü illərəcən yaşamışdı.
Zunbillər
Eftalitlərin başqa bir qolu olan Zunbillər İslamacan yaşadılar. Çinlilər yazır ki, onların Bərhatəkin adlı hökmdarı vardı. Son Ağ Hunlar 840-cı ildə ərəblər tərəfindən soyqırıma uğramışdı.
İstinadlar
- Enoki, K. "The Liang shih-kung-t'u on the origin and migration of the Hua or Ephthalites,"Journal of the Oriental Society of Australia 7:1-2 (December 1970):37-45
- Procopius, Müharibələr tarixi. Kitab I, Bölüm 3, Fars müharibəsi
- Rene Grousset(1970). The empire of the steppes - a history of central Asia, Rutgers, , p.71
- History of Civilizations of central Asia, B A Litivinsky Zhang Guang-Da ,R Shabani Samghabadi, Page 376
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Ag Hunlar ve ya Eftalitler Hunlarin qerb qolu Tenqricilikdeki simvolizme gore qerbi ag reng simvolize edirdi Xan Cao dovletinin dagilmasindan sonra Xarezme gelen hunlar iki hisseden ibaret idi Qerbde Xezer denizinin serq sahillerinde yasayan Ag Hunlar ve cenubda Hindistanin simali ve Efqanistanda yasayan Qirmizi hunlar Ag hunlar Avarlar Kutriqurlar ve qerbliler terefinden Xionitler adlandirildilar Ag hunlar evveller Qirmizi Hunlarin yaratdigi dovlet olan Kidar imperiyasinda yasayirdilar Onlarin dovleti sonralar Sasaniler ve Goyturkler arasinda bolundu Tarixi dovletAg Hun imperiyasiBayraq GerbPaytaxt Kunduz BelxResmi dili Hun turkcesiDavamiyyet CXR Efqanistan Hindistan Qazaxistan Qirgizistan Nepal Ozbekistan Pakistan Tacikistan Turkmenistan EtimologiyaAg Hunlarin adlari ferqli dillerde ferqli seslenir Cinliler Yanda 嚈噠 deyirdiler Koreyalilar ise onlara Yeoptal deyirdi Yunanlar Heftal adlandirirdi TarixiRoma tarixci Prokopiusa esasen Ag Hunlar Avropa Hunlarindan Qara Hunlar ferqli olaraq koceri deyildiler ve oz seherleri var idi Ag Hunlarin Xarezmde bascisi Agsuvar idi Fars menbeleri onu Xosnevaz adi ile xatirlayir Agsuvar himayesine goturduyu I Firuzu Iran taxtina cixardi Firuz bunun qarsiliginda ve bolgelerini Ag Hunlara verdi Ancaq yeterince guclendiyini dusunen Firuz Ag Hunlara doyus elani verdi Agsuvar ile Firuzun ordulari qarsi qarsiya geldi 484 cu ilde Heratda olan doyusde Agsuvar Firuzu pusquya saldi Firuz ovladlari ile birlikde olduruldu Firuzun iki qizi esir alindi Bundan sonra Sasani dovletinde cevrilisle taxta gelen deviren hunlar taxta oturtdu I Xinqila Agsuvar Xarezmde hakimiyyetde iken basqa bir hun hokmdari olan Xinqila da ordusu ile Qirmizi hunlarin uzerine yuruse kecmisdi Eyni anda birden cox hokmdari olan Ag Hunlarin eslinde bir dovlet yox tayfalar konfederasiyasi oldugu anlasilir Xinqila 30 yasinda 460 ci ilde son Kidar hokmdari Kandiki meglub ederek qovdu ag hunlar turk dovleti olmusdur Toraman 5 ci esrde Ag Hunlara hokmdarliq etmisdir Toraman cox uzun bir muddet rehberliyi elinde tutdu Toramanin idareye kecdiyi dovrde Akhunlar Hindistana dogru irelilemis bolgedeki Guptalari nesr tezyiq altina almisdi Bolgedeki bir basqa guc Pencaplar ise yixilmaq uzre idiler Iranda ise Mazdek usyani bas gostermeye baslamisdi Bir nov kommunist idare sistemini mudafie eden Mazdek xalqi bu istiqametde teskilatlandiraraq dovlete qarsi teskilatlandirdi Toraman Ailevi deyerleri ve mal elde etme azadligini ortadan qaldirma seyi icinde olan Mazdeke qarsi veziyyet alaraq Iranin daxili islere mudaxile etdi Evvel Mazdek usyanini basdirdi daha sonra ise bir muddet Mazdeke inanib sonra hapsedilen ve daha sonra qacib Toramana siginan Sasani hokmdari Kavadi tekrar taxta cixartdi Toraman rehberliye kecdiyi ilk dovrde Belh seherini suverenliyi altina aldi ve Sasanilerle husumet dovru tekrar basladi Eyni dovrde bolgedeki guclerden biri olan Kusan dovleti yixilmisdi Toraman bolgeye dagilan Kusan sahzadeliklerini asanliqla suverenliyi altina aldi Kusan sahzadeliklerinin suverenlik altina alinmasindan sonra geriye Hindistan qalirdi Hindistana ilk hucumu yene 480 ilinde oldu Bu hucum sonrasinda Hindistanin simalini suverenlikleri altina alaraq bolgedeki hakimiyyetini ehemiyyetli olcude ireliletdi Eyni dovrde Hindistanda dovlet quran Guptalara qarsida axinlar teskil edilse de de tam menasiyla muveffeqiyyet elde edile bilmedi Bu muddet sonrasinda Karasar Kandahar ve Hindistanin simali tamamile Akhunlarin hakimiyyetine girdi Toraman dovrunde Akhunlarin hakimiyyet sahes n i ehemiyyetli olcude boyuyerek bolgede hakim guc halina gelindi Akhunlar tarixlerinin en parlaq dovrunu Toraman dovrunde yasadilar Toraman 515 ilinde olduyunde yerini ogulu Mihirakulaya buraxdi Mihiraqula 515 550 515 ci ilde taxta cixmisdi Toramananin oglu idi 533 cu ilde Hindistandan qovularaq xestelenib olmusdu Mihirakula rehberliye kecdiyi dovrde Budizm bolgede menimsenmeye baslanmis ve insanlarin etibar etdiyi bir inanis halina gelmeye baslamisdi Mihirakula cemiyyetinin Goy Tanri inancini muhafize etmek ucun Budizme qarsi cox sert tedbirler al goturerek cemiyyetini korlanmaqdan ve Budizm inancina batmaqdan qurtarmisdir Mihrakula dovrunde axinlar daha cox Hindistan uzerine sixlasdi Hindistan uzerine davamli axinlar teskil ederek hakimiyyet sahesini genisletmek dusuncesinde idi Mihirakulanin axinlari 530 iline qeder araliqsiz ve irelileyerek davam etdi Ancaq 530 ilinde Citrakuta seherini ele kecerdikden sonra Mihirakula axinlarini dayandirdi Bu dovrden sonra axinlar yerini movcud torpaqlarin qorunmasi ve himayesi strategiyasina buraxdi Bu tarixden sonra hakimiyyet sahes n i genislemeyerek movcud hakimiyyet sahes n i qorunmaga baslandi Bu durgunluq yerini gerilemeye buraxdi 530 550 illeri arasinda Akhunlar meruz qaldigi hucumlarla bas etmeye calisdisa da cox muveffeqiyyetli ola bilmediler mihiraqulanin hakimiyyeti en guclu dovrunu yasamisdir Xiranaqula Mihiraqulanin qardasi idi 540 ci iledek hokmdar oldu O filleri qullarin uzerine buraxib oldurmeyi severdi Son hokmdarlar Laxana Udayahitya Xinqala Narendratitya Purvaditya adli hokmdarlar son hokmdarlar sayilir Napki Malka adli hokmdardan qalan numizmatik materiallar var Napki Malka yaxud diger adi ile Tarxan NezakHind EftalitlerEftalitlerin bir qolu olan Hind Eftalitler 600 cu illerecen yasamisdi ZunbillerEftalitlerin basqa bir qolu olan Zunbiller Islamacan yasadilar Cinliler yazir ki onlarin Berhatekin adli hokmdari vardi Son Ag Hunlar 840 ci ilde erebler terefinden soyqirima ugramisdi IstinadlarEnoki K The Liang shih kung t u on the origin and migration of the Hua or Ephthalites Journal of the Oriental Society of Australia 7 1 2 December 1970 37 45 Procopius Muharibeler tarixi Kitab I Bolum 3 Fars muharibesi Rene Grousset 1970 The empire of the steppes a history of central Asia Rutgers ISBN 0 8135 0627 1 p 71 History of Civilizations of central Asia B A Litivinsky Zhang Guang Da R Shabani Samghabadi Page 376