Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
AXC ilə Dağlılar Respublikası arasında bağlanan müqavilələr — Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin Şimali Qafqaz Dağlı Xalqları İttifaqı Respublikasına (qısaca Dağlılar Respublikası) maliyyə, iqtisadi və hərbi yardım göstərməsi haqqında sənədlər.
 |
 |
Azərbaycanın qabaqcıl ziyalıları, ictimai xadimləri, əvvəlki dövrlərdə olduğu kimi, 1917–1918- ci illərdə də Şimali Qafqazın dağlı xalqlarının milli azadlıq mübarizəsini rəğbətlə izləyir və bütün vasitələrlə onlara yardım edirdilər. Zaqafqaziya seyminin müsəlman fraksiyasına daxil olan deputatlar 1918-ci ilin mart ayında dağlı nümayəndəliyinin Zaqafqaziya seyminə qatılmaq və bolşevik təhlükəsinə qarşı birlikdə mübarizə aparmaq haqqında müraciətini dəstəklədilər. Lakin seymin erməni və gürcü nümayəndələri həmin təklifin əleyhinə çıxdıqları üçün bu iş nəticəsiz qaldı. Belə olduqda, müsəlman fraksiyası üzvləri Şimali Qafqazdan gəlmiş nümayəndələrlə ikitərəfli münasibətlər yaratmaq üçün Fətəli xan Xoyski, Nəsib bəy Yusifbəyli, Aslan bəy Səfikürdski, Məhəmməd Qazi Dibirov, Bammat Heydər, Əbdülməcid Çermoyevin daxil olduqları xüsusi komissiya yaratdılar. Məhz seymdəki azərbaycanlı ictimai xadimlərin səyi nəticəsində dağlı nümayəndələrinin Trabzon sülh danışıqlarında iştirakı mümkün oldu. Həmin danışıqlar uğursuzluqla bitdikdən sonra dağlı nümayəndələri İstanbula gedib Osmanlı dövləti ilə əlaqə yaratdılar və Şimali Qafqaz Dağlı Xalqları İttifaqı Respublikasının yaradılması haqqında bəyannamə qəbul etdilər (1918-ci il 11 may). Mayın 24-də isə Gəncədə Əbdülməcid Çermoyevin başçılığı ilə Dağlılar hökuməti təşkil olundu.
Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti yarandığı ilk günlərdən Dağlılar Respublikası ilə əlaqələri mökəmləndirməyə başladı. 1918-ci ilin sentyabr-oktyabr aylarında Osmanlı və Azərbaycan Xaql Cümhuriyyəti hökumətlərinin yardımı ilə Dərbənd və Dağıstanın xeyli hissəsi azad edildi. Vətənə qayıdan Dağlılar hökumətinə ilk maliyyə yardımını Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti hökuməti göndərdi. Oktyabrın 8-də Azərbaycan tərəfi dağlılara 1 milyon rubl həcmində faizsiz kredit verdi. 1 ay sonra dağlılar hökumətinin maliyyə naziri Vassan Gəray Cabagiyev Bakıya gələrək, bu dəfə 500 min rubl həcmində vəsait aldı. Həmin vaxt Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Dağlılar Respublikasına təmənnasız olaraq yanacaq, silah-sursat və s. göndərirdi. Nəhayət, 1918-ci il noyabrın 28-də Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti ilə Dağlılar Respublikası arasında birinci müqavilə bağlandı. Müqaviləni Azərbaycan tərəfindən ticarət və sənaye naziri Behbud xan Cavanşir və maliyyə naziri Məmməd Həsən Hacınski, Dağlılar hökumətinin səlahiyyətli nümayəndələri - sənaye və ticarət naziri Bahadur bəy Malaçixan və yollar, poçt və teleqraf naziri İbrahim bəy Heydərov imzaladılar. Müqaviləyə əsasən, Azərbaycan tərəfi Dağlılar hökumətinə 10 milyon rubl məbləğində faizsiz kredit verdi. Dağlılar hökuməti bu borcu 2 il müddətində buğda ilə qaytarmalı idi.
Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti ilə Dağlılar Respublikası arasında 1919-cu il yanvarın 9-da ikinci müqavilə bağlandı. Azərbaycan tərəfindən Fətəli xan Xoyskinin üçüncü hökumət kabinəsində ərzaq naziri olmuş K.N.Lizqarın və Dağlılar Respublikasının Azərbaycandakı nümayəndəsi Əlixan Qantəmirin imzaladıqları bu müqaviləyə görə Dağlılar Respublikası hökuməti Azərbaycan 50 vaqon buğda göndərməli, Azərbaycan tərəfi isə pudu 60 rubldan haqqını dərhal ödəməli idi. Bütün taxılın müqavilənin imzalanmasından sonrakı 4 ay ərzində göndərilməsi razılaşdırıldı. 1919-cu il fevralın 23-də Azərbaycan Xalcq Cümhuriyyəti ilə hökuməti Dağlılar Respublikası arasında üçüncü müqavilə imzalandı. Bu müqaviləyə əsasən, Azərbaycan tərəfi Dağlılar hökumətinə daha 10 milyon rubl faizsiz kredit verməyi öhdəsinə götürdü. Bu vəsaitin 5 milyonu dərhal verildi.
Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti 1919-cu ilin əvvəlində Şimali Qafqazın Denikin tərəfindən işğalına qarşı Dağlılar hökumətinə həm də diplomatik və hərbi yardım göstərdi. Fevralın 25-də öz səlahiyyətli elçisi Əbdürrəhim bəy Haqverdiyevi Temirxan-Şuraya göndərdi. Martın 1-də Azərbaycan hökuməti Denikinə qəti etirazını bildirdi. Şimali Qafqazın işğalını beynəlxalq ictimaiyyətin diqqətinə çatdırmaq üçün addımlar atdı. Martın 6-da Nazirlər Şurasının sədri Fətəli xan Xoyski Bakıdakı müttəfiq qoşunlarının komandanı general U.Tomsona nota təqdim etdi. Notada Antanta dövlətlərindən “... qan tökülməsinin və bütün Qafqazı bürüyə biləcək böyük yanğının qarşısını almaq məqsədilə general Denikinin könüllü ordusunun Şimali Qafqaz Dağlıları Xalqları Respublikasına qarşı təcavüzkar hərəkətlərinə dərhal son qoyması üçün qəti tədbirlər görülməsi” istənildi. Aprelin 6-da Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti hökuməti Dağlılar Respublikasına hərbi yardım göstərməyi qərara aldı. Bu məqsədlə həm könüllü dəstələrin yaradılmasına və Qafqaza göndərilməsinə başlanıldı, həm də dağlı döyüşçülərinə tibbi yardım üçün sanitar briqadaları təşkil edildi. Aprelin 17-də isə Azərbaycan Cümhuriyyəti Parlamenti Dağlılar Respublikası hökumətinə daha 30 milyon rubl faizsiz kredit vermək haqqında qanun qəbul etdi. Beləliklə, 1918-ci ilin sonu – 1919- cu ilin ilk aylarında Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti hökuməti, özünün çətin vəziyyətdə olmasına baxmayaraq, Dağlılar Respublikasına 50 milyon rubl həcmində maliyyə yardımı göstərdi. Denikin 1919-cu il mayın sonunda bütün Şimali Qafqazı ələ keçirdikdən sonra isə Dağlılar Respublikası hökumətinin üzvlərinə Bakıda sığınacaq verildi. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti hökuməti, bundan əlavə, Dağıstan qaçqınlarına yardım göstərilməsi üçün 1 milyon rubl vəsait ayırdı.
Beləliklə, Azərbaycan, əvvəlki tarixi dövrlərdə olduğu kimi, 1918-1920- ci illərin ağır şəraitində də Dağıstan xalqlarına arxa durdu.
Ədəbiyyat
- Nəsibzadə N. “Azərbaycanın xarici siyasəti (1918-1920), B., 1996.
- Göyüşov A. 1917-1920- ci illərdə Şimali Qafqaz dağlılarının azadlıq uğrunda mübarizəsi. B.2000
Həmçinin bax
İstinadlar
- Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Ensiklopediyası, I cild, "Lider nəşriyyat", Bakı-2004,
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
AXC ile Daglilar Respublikasi arasinda baglanan muqavileler Azerbaycan Xalq Cumhuriyyetinin Simali Qafqaz Dagli Xalqlari Ittifaqi Respublikasina qisaca Daglilar Respublikasi maliyye iqtisadi ve herbi yardim gostermesi haqqinda senedler Azerbaycanin qabaqcil ziyalilari ictimai xadimleri evvelki dovrlerde oldugu kimi 1917 1918 ci illerde de Simali Qafqazin dagli xalqlarinin milli azadliq mubarizesini regbetle izleyir ve butun vasitelerle onlara yardim edirdiler Zaqafqaziya seyminin muselman fraksiyasina daxil olan deputatlar 1918 ci ilin mart ayinda dagli numayendeliyinin Zaqafqaziya seymine qatilmaq ve bolsevik tehlukesine qarsi birlikde mubarize aparmaq haqqinda muracietini desteklediler Lakin seymin ermeni ve gurcu numayendeleri hemin teklifin eleyhine cixdiqlari ucun bu is neticesiz qaldi Bele olduqda muselman fraksiyasi uzvleri Simali Qafqazdan gelmis numayendelerle ikiterefli munasibetler yaratmaq ucun Feteli xan Xoyski Nesib bey Yusifbeyli Aslan bey Sefikurdski Mehemmed Qazi Dibirov Bammat Heyder Ebdulmecid Cermoyevin daxil olduqlari xususi komissiya yaratdilar Mehz seymdeki azerbaycanli ictimai xadimlerin seyi neticesinde dagli numayendelerinin Trabzon sulh danisiqlarinda istiraki mumkun oldu Hemin danisiqlar ugursuzluqla bitdikden sonra dagli numayendeleri Istanbula gedib Osmanli dovleti ile elaqe yaratdilar ve Simali Qafqaz Dagli Xalqlari Ittifaqi Respublikasinin yaradilmasi haqqinda beyanname qebul etdiler 1918 ci il 11 may Mayin 24 de ise Gencede Ebdulmecid Cermoyevin basciligi ile Daglilar hokumeti teskil olundu Azerbaycan Xalq Cumhuriyyeti yarandigi ilk gunlerden Daglilar Respublikasi ile elaqeleri mokemlendirmeye basladi 1918 ci ilin sentyabr oktyabr aylarinda Osmanli ve Azerbaycan Xaql Cumhuriyyeti hokumetlerinin yardimi ile Derbend ve Dagistanin xeyli hissesi azad edildi Vetene qayidan Daglilar hokumetine ilk maliyye yardimini Azerbaycan Xalq Cumhuriyyeti hokumeti gonderdi Oktyabrin 8 de Azerbaycan terefi daglilara 1 milyon rubl hecminde faizsiz kredit verdi 1 ay sonra daglilar hokumetinin maliyye naziri Vassan Geray Cabagiyev Bakiya gelerek bu defe 500 min rubl hecminde vesait aldi Hemin vaxt Azerbaycan Xalq Cumhuriyyeti Daglilar Respublikasina temennasiz olaraq yanacaq silah sursat ve s gonderirdi Nehayet 1918 ci il noyabrin 28 de Azerbaycan Xalq Cumhuriyyeti ile Daglilar Respublikasi arasinda birinci muqavile baglandi Muqavileni Azerbaycan terefinden ticaret ve senaye naziri Behbud xan Cavansir ve maliyye naziri Memmed Hesen Hacinski Daglilar hokumetinin selahiyyetli numayendeleri senaye ve ticaret naziri Bahadur bey Malacixan ve yollar poct ve teleqraf naziri Ibrahim bey Heyderov imzaladilar Muqavileye esasen Azerbaycan terefi Daglilar hokumetine 10 milyon rubl mebleginde faizsiz kredit verdi Daglilar hokumeti bu borcu 2 il muddetinde bugda ile qaytarmali idi Nesib bey Yusifbeyli Azerbaycan Xalq Cumhuriyyeti ile Daglilar Respublikasi arasinda 1919 cu il yanvarin 9 da ikinci muqavile baglandi Azerbaycan terefinden Feteli xan Xoyskinin ucuncu hokumet kabinesinde erzaq naziri olmus K N Lizqarin ve Daglilar Respublikasinin Azerbaycandaki numayendesi Elixan Qantemirin imzaladiqlari bu muqavileye gore Daglilar Respublikasi hokumeti Azerbaycan 50 vaqon bugda gondermeli Azerbaycan terefi ise pudu 60 rubldan haqqini derhal odemeli idi Butun taxilin muqavilenin imzalanmasindan sonraki 4 ay erzinde gonderilmesi razilasdirildi 1919 cu il fevralin 23 de Azerbaycan Xalcq Cumhuriyyeti ile hokumeti Daglilar Respublikasi arasinda ucuncu muqavile imzalandi Bu muqavileye esasen Azerbaycan terefi Daglilar hokumetine daha 10 milyon rubl faizsiz kredit vermeyi ohdesine goturdu Bu vesaitin 5 milyonu derhal verildi Azerbaycan Xalq Cumhuriyyeti 1919 cu ilin evvelinde Simali Qafqazin Denikin terefinden isgalina qarsi Daglilar hokumetine hem de diplomatik ve herbi yardim gosterdi Fevralin 25 de oz selahiyyetli elcisi Ebdurrehim bey Haqverdiyevi Temirxan Suraya gonderdi Martin 1 de Azerbaycan hokumeti Denikine qeti etirazini bildirdi Simali Qafqazin isgalini beynelxalq ictimaiyyetin diqqetine catdirmaq ucun addimlar atdi Martin 6 da Nazirler Surasinin sedri Feteli xan Xoyski Bakidaki muttefiq qosunlarinin komandani general U Tomsona nota teqdim etdi Notada Antanta dovletlerinden qan tokulmesinin ve butun Qafqazi buruye bilecek boyuk yanginin qarsisini almaq meqsedile general Denikinin konullu ordusunun Simali Qafqaz Daglilari Xalqlari Respublikasina qarsi tecavuzkar hereketlerine derhal son qoymasi ucun qeti tedbirler gorulmesi istenildi Aprelin 6 da Azerbaycan Xalq Cumhuriyyeti hokumeti Daglilar Respublikasina herbi yardim gostermeyi qerara aldi Bu meqsedle hem konullu destelerin yaradilmasina ve Qafqaza gonderilmesine baslanildi hem de dagli doyusculerine tibbi yardim ucun sanitar briqadalari teskil edildi Aprelin 17 de ise Azerbaycan Cumhuriyyeti Parlamenti Daglilar Respublikasi hokumetine daha 30 milyon rubl faizsiz kredit vermek haqqinda qanun qebul etdi Belelikle 1918 ci ilin sonu 1919 cu ilin ilk aylarinda Azerbaycan Xalq Cumhuriyyeti hokumeti ozunun cetin veziyyetde olmasina baxmayaraq Daglilar Respublikasina 50 milyon rubl hecminde maliyye yardimi gosterdi Denikin 1919 cu il mayin sonunda butun Simali Qafqazi ele kecirdikden sonra ise Daglilar Respublikasi hokumetinin uzvlerine Bakida siginacaq verildi Azerbaycan Xalq Cumhuriyyeti hokumeti bundan elave Dagistan qacqinlarina yardim gosterilmesi ucun 1 milyon rubl vesait ayirdi Belelikle Azerbaycan evvelki tarixi dovrlerde oldugu kimi 1918 1920 ci illerin agir seraitinde de Dagistan xalqlarina arxa durdu EdebiyyatNesibzade N Azerbaycanin xarici siyaseti 1918 1920 B 1996 Goyusov A 1917 1920 ci illerde Simali Qafqaz daglilarinin azadliq ugrunda mubarizesi B 2000Hemcinin baxAzerbaycan Xalq Cumhuriyyeti Daglilar Respublikasi Azerbaycan Xalq Cumhuriyyetinin Daglilar Respublikasinda diplomatik numayendeliyiIstinadlarAzerbaycan Xalq Cumhuriyyeti Ensiklopediyasi I cild Lider nesriyyat Baki 2004