Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin hərb tarixi — Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin ordusu, hərbi tarixi, donanmaları.
Tarixi
Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin qərar tutduğu geostrateji məkan və mürəkkəb hərbi-siyasi şərait, əldə edilmiş müstəqilliyin qorunması üçün bütün sahələrdə olduğu kimi, hərbi diplomatiya sahəsində də fəal siyasətin həyata keçirilməsini tələb edirdi. Belə bir siyasət, bir tərəfdən Azərbaycanın müstəqilliyinə qarşı istiqamətlənmiş ciddi hərbi təhlükənin qarşısının alınmasında, uyğun beynəlxalq şəraitin formalaşmasına zəmin yaratmaqla bərabər, həm də zəruri bazası və infrastrukturu olmayan Cümhuriyyət Ordusunun formalaşmasına əlavə imkanlar aça bilərdi. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin elan edilməsindən dərhal sonra ilk hərbi diplomatik fəaliyyət, məhz Azərbaycanla Osmanlı Türkiyəsi arasında əməkdaşlıq müqaviləsi imzalanması və həmin müqaviləyə əsasən, Azərbaycanla Osmanlı Türkiyəsi arasında tarixi hərbi əməkdaşlıq qurulması ilə başlamışdı. Azərbaycanın müstəqilliyi və bütünlükdə Azərbaycan xalqının mövcudluğu üçün real təhlükə olan bolşevik-daşnak təcavüzünün qarşısının alınması üçün Osmanlı Türkiyəsinin məhdud hərbi qüvvələri Azərbaycana gəldi. Osmanlı hərbi qüvvələri ilə Azərbaycanın milli hərbi qüvvələrinin bazasında Qafqaz İslam Ordusu yaradıldı. Hər iki ölkə arasında çox səmərəli və faydalı hərbi əməkdaşlıq 1918-ci ildə Bakının yad qüvvələrdən təmizlənməsinə və bu şəhərin Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin paytaxtına çevrilməsinə imkan verdi.
Birinci Dünya müharibəsinin nəticələrini özündə əks etdirən Mudros sülh müqaviləsinin şərtlərinə əsasən, Osmanlı hərbi qüvvələri Azərbaycanı tərk etmək məcburiyyəti qarşısında qalanda, hökumətin qərarı ilə Cümhuriyyətin Hərbi Nazirliyi bərpa edildi. Hərbi Nazirliyin təşkilatlandırılması çar Rusiyası ordusunda tam artilleriya generalı rütbəsinə qədər yüksəlmiş Səməd bəy Mehmandarova həvalə edildi. Onun Hərbi nazir təyin edilməsi, ordusu çox zəif olan Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin ordu quruculuğunun səmərəli və peşəkar səviyyədə aparılmasında, istiqamətləndirilməsində və müdafiə qabiliyyətinin gücləndirilməsində müqayisə edilməyəcək dərəcədə sıçrayış yaratdı. Hökumət və eyni zamanda Hərbi Nazirlik ölkənin daxili imkanlarını səfərbərliyə almaqla yanaşı, həm də fəal xarici siyasət aparılmasına diqqəti xeyli gücləndirdi. İlk növbədə, Mudros sülh müqaviləsinin şərtlərinə görə, Azərbaycanın nəzarət altına alınması üçün müttəfiq dövlətlər adından Bakıya göndərilmiş ingilis hərbi qüvvələrinin komandanlığı ilə qarşılıqlı əlaqələrin qurulmasına səy göstərildi. İngilis hərbi komandanlığının tələbi ilə Hərbi Nazirlik Bakıdan Gəncəyə köçürülmüş və orada fəaliyyət göstərməli olmuşdur. Eyni zamanda, həmin tələbə əsasən, bütün milli hərbi qüvvələr də Bakıdan çıxarılmışdı. Sonradan, Hərbi Nazirliyin rəhbərliyinin fəal siyasəti nəticəsində, 1919-cu il aprelin 5-də Azərbaycanın məhdud sayda hərbi qüvvələrinin Bakıya dönməsinə icazə verilmişdir.
Bundan başqa, çar Rusiyasından Azərbaycana miras qalmış bir neçə hərbi gəmi də ingilis qüvvələrinin nəzarəti altına keçmişdir. Həmin gəmilərin geri alınması üçün də ingilis hərbi komandanlığı ilə fəal məsləhətləşmələr aparılmışdır. Azərbaycan Hökumətinin ingilis komandanlığı ilə apardığı yazışmalar bunu sübut edir. Amma bütün cəhdlərə baxmayaraq ingilis komandanlığı aid olan hərb gəmilərin əsas hissəsini Azərbaycana deyil, Denikin ordusuna təhvil vermişdir. Lakin sonradan həmin gəmiləri geri almaq mümkün olmuşdur.
Denikin ordusunun hücum təhlükəsinin qarşısının alınması Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin hərbi diplomatiyasının fəaliyyətinin əsas istiqamətlərindən birini təşkil edirdi. Denikin təhlükəsi yalnız Azərbaycana qarşı deyil, bütünlükdə Cənubi Qafqaza qarşı istiqamətlənmişdi. Bu təhlükənin qarşısının alınması üçün Azərbaycanla Gürcüstan arasında çox fəal və səmərəli hərbi diplomatik əlaqələr quruldu. Məhz mövcud şəraitdə Gürcüstanla qarşılıqlı hərbi əlaqələrin qurulması hər iki dövlət üçün strateji əhəmiyyət kəsb edirdi. Həmin hərbi əməkdaşlıq özünün hüquqi əksini 1919-cu il 16 iyun|iyunuun 16-da]] iki respublika arasında imzalanmış hərbi sazişdə tapdı. Sazişi Azərbaycan hökuməti tərəfindən xarici işlər naziri Məmmədyusif Cəfərov, Hərbi nazir tam artilleriya generalı Səməd bəy Mehmandarov və Baş Qərargah rəisi general-leytenant Məmməd bəy Sulkeviç, Gürcüstan tərəfindən isə Xarici İşlər naziri Geqeçkori, Hərbi nazir Ramişvili, Hərbi nazirin köməkçisi Qedevanov və general Odişelidze imzalamışdı. Tiflisdə imzalanmış üç il müddətinə on maddəli həmin sazişin əsas mahiyyəti respublikaların hər hansı birinə xarici müdaxilə olacağı halda digər respublika ona mümkün hərbi köməyi göstərməsi idi. Bu sazişin imzalanması həmin dövrdə Azərbaycan dövlət və hökumət rəhbərliyi, habelə siyasətçilər tərəfindən son dərəcə yüksək qiymətləndirildi. 1919-cu il iyunun 27-də Parlamentin fövqəladə iclasında həmin saziş ratifikasiya olundu. Sazişdən əlavə, iki dövlət arasında hərbi-texniki əməkdaşlıq haqqında sənəd də imzalandı. Həmin sənədə müvafiq olaraq, Gürcüstan həm hərbi-texnika və sursat baxımından, həm də kadrların hazırlanması baxımından Azərbaycana dəyərli kömək göstərdi. İki ölkə arasında hərbi əməkdaşlığın uğurlu davamı kimi 1920-ci il yanvarın 20-də Azərbaycan və Gürcüstanın müştərək Hərbi Şurası təsis edildi. Azərbaycan tərəfindən bu şuraya Hərbi nazirin köməkçisi general-leytenant Əliağa Şıxlinski və Baş Qərargah rəisi general-leytenant Məmməd bəy Sulkeviç, Gürcüstan tərəfindən isə general Odişelidze və general Kutatelidze təyin edilmişdir.
Qarşılıqlı hərbi əməkdaşlığın yüksək səviyyədə qurulması üçün Gürcüstanda Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin Hərbi Attaşeliyi də təsis edildi. 1919-cu il martın 26-da Hərbi nazir tam artilleriya generalı Səməd bəy Mehmandarov 148 nömrəli əmri ilə o zaman Hərbi Nazirliyin Hərbi topoqrafiya şöbəsinin rəisi olmuş podpolkovnik Məmməd bəy Əliyevi bilavasitə Ordunun Baş Qərargah rəisinə tabe olmaqla, Azərbaycan Respublikasının Gürcüstan Respublikasındakı Diplomatik Missiyasında Hərbi Attaşe vəzifəsinə təyin etdi. İkitərəfli hərbi əlaqələr üçün Hərbi Atteşelik aparatının vacibliyini bilən Hərbi nazir tam artilleriya generalı Səməd bəy Mehmandarov 27 may 1919-cu ildə 271 nömrəli digər əmri ilə isə Gəncə Praporşiklər məktəbini fərqlənmə ilə bitirmiş praporşik (Cümhuriyyət dövründə ilkin zabit hərbi rütbəsi) Əsgər Əsgərov-Kəngərlinskini Gürcüstan Respublikasındakı Diplomatik Missiyada Hərbi Attaşenin tapşırıqçısı vəzifəsinə təyin edir (Sonralar praporşik Əsgər Əsgərov-Kəngərlinski Sovet dövründə 1921-ci ilin iyulundan 1922-ci ilin iyununa kimi Türkiyədəki Azərbaycan Sovet Respublikasının Diplomatik missiyasında Hərbi attaşe vəzifəsində xidmət etmiş və Diplomatik Missiya bağlanarkən "Azərbaycanın Faciəsi" adlı əlyazmasına görə Sovet xüsusi xidmət orqanları tərəfindən cəzalandırılması üçün konvoyla geri gətirilərkən qaçmış və böyük ehtimalla Türkiyədə gizlənmişdi).
Gürcüstanda Hərbi Attaşeliyin təsis edilməsi bütünlükdə Azərbaycanın hərbi diplomatiya tarixində yeni bir səhifə idi. Çünki bu Hərbi Attaşelik Azərbaycanın müstəqilliyi dövründə ilk Hərbi attaşeliyi idi. Həmin Attaşeliyin səmərəli fəaliyyəti nəticəsində həm Gürcüstandan Azərbaycan Ordusunun təchizatı üçün zəruri olan xeyli sayda silah və hərbi texnika almaq, həm də həmin ölkənin hərbi məktəblərində xeyli sayda Azərbaycan zabitinin müəyyən ixtisaslar üzrə təkmilləşdirilməsi mümkün oldu. Digər tərəfdən də qarşılıqlı şəkildə imzalanmış sazişə uyğun olaraq, Azərbaycanın şimal sərhədlərinin, Abşeronun və Bakının müdafiə sisteminin yaradılmasına təcrübəli gürcü zabitləri cəlb edildilər. Qarşılıqlı razılaşmaya əsasən, gürcü zabitləri döyüş əməliyyatlarında iştirak etmədən Azərbaycan Ordusu sıralarında xidmət etmək imkanı da əldə etdilər. Qeyd etmək lazımdır ki, Azərbaycan Ordusu sıralarında xeyli sayda gürcü zabiti xidmət etmişdir. Onlardan ikisi, Azərbaycan Ordusunun general-kvartirmeysteri polkovnik Karqaleteli və Hərbiyyə məktəbinin rəisi polkovnik Çxeidze Azərbaycan hökumətinin qərarı ilə nümunəvi xidmətlərinə görə general-mayor rütbəsinə layiq görülmüşdülər.
Gürcüstanla imzalanmış sazişə əsasən, qarşı tərəfə zərurət yarandığı anda Azərbaycan tərəfindən hərbi kömək göstərilməsi üçün konkret plan və onun icrası üçün hərbi qüvvə və vəsaitlər müəyyənləşdirilmişdi. Arxiv sənədlərindən aydın olur ki, həmin sazişə əsasən, 1920-ci ilin yanvarında Hərbi Nazirlik Gürcüstana hərbi müdaxilə olduğu zaman göndəriləcək qoşun hissələri barədə məxfi hesabat hazırlamışdır.
Həmin hesabata əsasən, Azərbaycan tərəfindən Gürcüstan ərazisinə göndəriləcək və Gürcüstanın hərbi komandanlığının tabeliyinə veriləcək hərbi hissələr aşağıdakı kimi təyin olunmuşdu: 1-ci piyada diviziyasından: 1-ci Cavanşir alayı — Xankəndidən, 2-ci Zaqatala alayı — Zaqataladan, 3-cü Gəncə alayı — Gəncədən, 1-ci artilleriya briqadası — 1-ci və 4-cü batareya Xankəndidən, 2-ci və 3-cü batareya Gəncədən, diviziyanın qərargahı Gəncədən.
Süvari diviziyasından: 1-ci Qarabağ alayı — Xankəndidən, 3-cü Şəkı alayı — Gəncədən, Süvari-dağ batareyası — Gəncədən. 2-ci Zaqatala alayı Çnoris-Çkali stansiyasına Katexi-Bostan və ya Balakən-Laqodexi yaşayış məntəqələrini qət etməklə çatmalı, digər hərbi hissələrin isə Gəncə-Tiflis dəmir yolu vasitəsi ilə daşınması hesabatda göstərilmişdir. Gürcüstan tərəfi də eyni qayda ilə Azərbaycan tərəfinə hərbi müdaxilə edildiyi təqdirdə hesabata uyğun hərbi hissələr göndərməyi öz öhdəliyinə götürmüşdü. Lakin 1920-ci ilin aprelində bolşevik işğalı o qədər sürətlə baş verdi ki, Gürcüstandan hərbi kömək almaq imkanı olmadı. Məlum olduğu kimi, Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin əsas hərbi qüvvələri Qarabağda Ermənistan hərbi qüvvələrinin hərbi təcavüzünün qarşısının alınmasına göndərilmişdi. Ona görə də şimal sərhədləri, demək olar ki, müdafiəsiz qalmışdı.
Cümhuriyyət dövrünün hərbi diplomatiyasının tarixinə yazılacaq maraqlı hadisələrdən biri də hərbi təchizat əldə edilməsi üçün Hərbi Nazirliyin nümayəndə heyətinin Avropaya səfər etməsi idi. 1919-cu il oktyabrın 20-də Azərbaycanın Hərbi naziri tam artilleriya generalı Səməd bəy Mehmandarovun tapşırığına əsasən, Hərbi Nazirlik nümayəndələri, başda 2-ci Azərbaycan piyada diviziyasının komandiri general-mayor İbrahim ağa Usubov olmaqla, hərbi ləvazimat idarəsindən kollej asessoru (çar Rusiyasında mülki rütbə) Xanbudaqov İtaliyanın Roma şəhərinə ikitərəfli əlaqələrin yaradılması və hərbi ləvazimatların alınması məqsədi ilə səfər etmişdi. Nümayəndə heyəti İtaliyanın Müdafiə Nazirliyi ilə ikitərəfli əlaqələrin yaradılmasına nail olmağa çalışsalar da, İtaliya Müdafiə Nazirliyi belə əməkdaşlığa meyilli olmamışdır. Bu məqsəd ilə general-mayor İbrahim ağa Usubov Hərbi nazir tam artilleriya generalı Səməd bəy Mehmandarovun tapşırığına əsasən, İtaliyanın hərbi ləvazimat hazırlayan "Kiano Qella Komp" şirkəti ilə 1919-cu ilin 23 noyabr tarixində Roma şəhərində Azərbaycan Ordusu üçün 25 min dəst, yüksək rütbəli zabitlər üçün isə əlavə 500 dəst, onlardan böyük ölçü 20%, orta ölçü 50% və kiçik ölçü isə 30% olmaq şərti ilə hərbi geyim (piyada botinkası, üst geyim mundir dəsti, ağ sarğı, qış paltosu və ayaq sarğısı) hazırlanması məqsədi ilə müqavilə imzalanmışdı. Müqavilənin şərtlərinə görə, göstərilən əmlakın 1919-cu ilin 20 dekabr tarixinədək çatdırılması planlaşdırılsa da, lakin həmin əmlak 1920-ci ilin aprelində Bakıya çatdırıldı. Bakının XI Qızıl ordu tərəfindən işğalı ərəfəsində milli ordunun hərbi hissə komandirləri bolşeviklərin əlinə keçməməsi məqsədi ilə İtaliyadan gətirilmiş bütün geyim ləvazimatlarını şəxsi heyətə paylamış olsalar da, o zaman Hərbi və Dəniz Komissarı olmuş Çingiz İldırımın əmri ilə bütün ləvazimatlar şəxsi heyətdən geri alınaraq XI Qızıl ordunun zabit və əsgər heyəti tərəfindən kortəbii şəkildə mənimsənilmişdir.
Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti dövründə formalaşmış hərbi diplomatiya Azərbaycanın hərb tarixinin və Azərbaycanın hərbi diplomatiya tarixinə qızıl hərflərlə yazılmışdır. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin hərbi diplomatiyasından qaynaqlanan ənənələr bu gün də uğurla Müdafiə Nazirliyi tərəfindən davam etdirilməkdədir.
Hərbi nazirlik
Hərbi Nazirliyin rəhbərliyi 1918-ci ilin dekabrında bildirirdi ki, fərariliyin əsas səbəblərindən biri çağırış orqanlarının fəaliyyətinin düzgün qurulmaması ilə bağlıdır. Xidmətə yalnız rüşvət verib canlarını qurtara bilməyən şəxslər çağırılırdılar və bunun nəticəsi idi ki, qoşun hissələrində bir nəfər də olsa imkanlı adamın övladı yox idi. Yalnız Praporşiklər məktəbində imkanlı adamların övladlarına rast gəlmək olardı ki, onlar da öz arzuları ilə təhsil almağa gəlmişdilər. Hərbi mükəlləfiyyətin əsas ağırlığı isə kasıbların üzərinə düşürdü.
1918-ci il dekabrın 25-də S.Mehmandarov hərbi xidmətə çağırışın yaxşılaşdırılması münasibətilə xalqa müraciət etdi. Həmin müraciət həm rus dilində, həm də Azərbaycan dilində çap edilərək əhali arasında yayıldı. Müraciətdə S.Mehmandarov türk qoşunlarının Azərbaycanda olduğu vaxt çağırış işində yol verilən nöqsanlara, hissələrdə əsgərlərə qarşı fiziki güc tətbiq edilməsinə, ağır məişət şəraitinə toxunmaqla bərabər, onların aradan qaldırılması üçün qətiyyətli tədbirlərin həyata keçirilməsinə başlanmasını vurğulayırdı: "İndi isə qoşun düzəltməyi öz öhdəmə götürmüşəm və cəmi vətəndaşları — istər fağır, istərsə də dövlətlini əsgərliyə çağırıram. Hər kəs ki, bir dövlətli uşağını qələmdən salıb azad etsə də, böyük cəzaya düçar olacaqdır və burası da məlum olsun ki, əsgərlər yaxşı geyinəcəklər və yeməklərinin də yaxşı olmağına mən çox çalışıram. Otaqları isti olacaq və hər bir əsgər üçün ayrı yorğan-döşək hazırlatmışam".
Həyata keçirilən bütün bu tədbirlər Azərbaycan Ordusunun yeni-yeni hissələrinin təşkilinə imkan verirdi. 1919-cu ilin əvvəllərində bu sahədə xeyli fəallıq duyulurdu. 1919-cu ilin yanvarında Gəncədə olan təlim taboru ləğv edildi və o, Gəncə alayının 2-ci taboruna çevrildi. Elə həmin ilin yanvarında bir zirehli qatarın şəxsi heyəti komplektləşdirilmişdi. Nazirlər Şurasının 1919-cu il 22 yanvar tarixli qərarı ilə Azərbaycan Korpusunun qərargahı ləğv edilərək onun zabitləri Hərbi Nazirliyin aparatına cəlb edildi, bir çoxu isə qoşunlarda xidmətin təşkilinə göndərildi. Qoşunların sayının artması ilə Ümumi Qərargahın tərkibində olan Ləvazimat şöbəsi də 1919-cu ilin əvvəllərində Ləvazimat İdarəsinə çevrilərək birbaşa hərbi nazirin tabeçiliyinə keçmişdi.
1919-cu il yanvarın 10-da Hərbi Nazirlikdə Müvəqqəti Hərbi Şura yaradıldı. Hərbi Şuranın Əsasnaməsi və daimi tərkibi təsdiq edilənə kimi Müvəqqəti Hərbi Şura hərbi qanunvericilik və hərbi idarəetmə sahəsində mühüm məsələlərin müzakirəsi və müvafiq qərar qəbul edilməsi ilə məşğul olmalı idi. Onun tərkibinə piyada və süvari diviziyalarının rəisləri, Ümumi Qərargahın rəisi, Topçu, Ləvazimat və İstehkam idarələrinin rəisləri, general-kvartirmeyster, növbətçi general və tapşırıq generalı daxil idi. Hərbi Şuranın iclasları hərbi nazirin, ya da onun müavininin sədrliyi ilə keçirilməli idi. Nazirliyin digər idarə və xidmət rəisləri onların xidmətlərinə aid olan məsələlərin müzakirəsi zamanı müvəqqəti Hərbi Şuranın iclaslarına dəvət edilə bilərdi. Ordu quruculuğu daim inkişafda olan bir proses kimi götürülürdü. Bu inkişafa uyğun olaraq, ordunun strukturunda, idarəetmə orqanlarında müvafiq dəyişikliklər aparılır, ordunun möhkəmlənməsinə, döyüş hazırlığı səviyyəsinə, qoşun hissələrinin praktiki fəaliyyətinin yaxşılaşmasına təsir göstərə biləcək bütün amillər mütəmadi olaraq nəzərdən keçirilir və onların ən səmərəli cəhətlərinə üstünlük verilirdi.
Bunun nəticəsi kimi, 1919-cu ilin martında Azərbaycan Ordusunun idarəetmə orqanlarında mühüm bir keyfiyyət dəyişikliyi meydana gəldi. Hərbi nazirin əmri ilə martın 26-da Baş Ərkanı-Hərb (Generalnıy ştab) təsis edildi və general-leytenant Məmməd bəy Sulkeviç bu orqanın rəisi təyin edildi. S.Mehmandarov bu strukturun yaradılmasını onunla əlaqələndirirdi ki, Ümumi Qərargah (Qlavnıy ştab) qoşunların həm təlim-tərbiyəsi, ordunun müharibəyə hazırlaşdırılması, həm də ordunun təsərrüfat məsələləri və gündəlik qayğıları ilə eyni vaxtda səmərəli məşğul ola bilmir. Ordu böyüdükcə onun təsərrüfat məsələləri, təchizat və təminat qayğıları da artırdı. Ona görə də ordunun təlim-tərbiyəsi, döyüş hazırlığı, müharibəyə hazırlaşdırılması və s. kimi vəzifələr yeni yaradılan Baş Ərkani-Hərbin səlahiyyətinə, təsərrüfat və təminat məsələləri isə Ümumi Qərargahın səlahiyyətinə verildi. General-leytenant M.Sulkeviç Baş Ərkani-Hərbin rəisi təyin edildikdən sonra ordu hissələrinin formalaşması daha ahəngdar xarakter aldı. Yəni, 2-ci Bakı piyada alayının formalaşdırılması sürətləndirildi, 3-cü Şəki süvari alayının təşkili tezliklə başa çatdırıldı. Azərbaycan hökumətinin Azərbaycan xalqının idarəsini əks etdirdiyinə əmin olan müttəfiq dövlətlərin hərbi komandanlığı 1919-cu il aprelin əvvəllərində milli qoşun hissələrinin az saylı kontingentinin Bakıda da yerləşdirilməsinə icazə verdi. Martın 31-də hərbi nazirin əmri ilə Bakıda yerləşəcək hissə və bölmələr dəqiqləşdirildi. Həmin qüvvələrə bir piyada taboru, 400 nəfərlik süvari və bir topçu batareyası daxil idi. Bütün bu qüvvələrə 1-ci Tatar süvari alayının komandiri polkovnik Ağalarov rəhbərlik edirdi. Polkovnik Ağalarova Bakı qarnizonunun rəisi vəzifəsi də həvalə olunmuşdu. Aprelin 5-də həmin qüvvələr Bakıya daxil oldu və Salyan kazarmalarında yerləşdirildi.
Bakıya Azərbaycan qoşun hissələrinin daxil olması münasibətilə hərbi nazir S.Mehmandarov da Bakıya gəldi. Şəhər əhalisi Azərbaycan Ordusunun qoşun hissələrini çox böyük təntənə ilə qarşıladı. 1919-cu ilin yayında və payızında Azərbaycan Ordusu hissələrinin formalaşdırılması böyük sürətlə davam etdirildi. Bu dövr qoşun hissələrinin yaradılmasında ən məhsuldar dövr sayıla bilər. İngilis qoşunlarının Azərbaycan ərazisini tərk etməsinə başlaması ilə 1919-cu ilin iyunun son günləri və iyulun əvvəllərində Hərbi Nazirliyin rəhbər orqanları yenidən Bakıya köçürüldü. Hərbi Nazirliyin aparatı, Ümumi Qərargah və Baş Ərkani-Hərb Bakıda Krasnovodsk və Merkuri küçələrinin (indiki S.Vurğun küçəsi ilə və Azərbaycan prospektinin) kəsişməsindəki binada yerləşdirildi.
1919-cu ilin payızında təşkil edilən ən əhəmiyyətli hərbi strukturlardan biri Bakı istehkamat hissəsi (Bakinskiy ukrepleniy rayon) idi. Bu strukturun yaradılmasında başlıca məqsəd şimaldan, xüsusən dənizdən ehtimal olunan Denikin təhlükəsinin qarşısını almaq və bütünlüklə Bakının etibarlı müdafiəsini təşkil etmək idi. Bu məsələ ilə bağlı hərbi nazir S.Mehmandarovun yazdığı raport 1919-cu il sentyabrın 13-də Dövlət Müdafiə Komitəsinin iclasında müzakirə edildi və nazirin qaldırdığı vəsatətin məqsədəuyğunluğu barədə qərar qəbul olundu. Qərarda Bakı istehkamat hissəsinin rəisi vəzifəsini təsis etmək, bu vəzifəni şəhərin hərbi general-qubernatoru vəzifəsi ilə birləşdirmək, Bakı şəhər rəisliyi ərazisini ona tabe etmək əksini tapmışdı.
Ümumiyyətlə, ordu quruculuğu istiqamətində aktuallıq kəsb edən məsələlərə operativ yanaşılması baxımından Dövlət Müdafiə Komitəsinin yaradılması hökumət tərəfindən qəbul edilmiş əhəmiyyətli qərarlardan biri idi. Nazirlər Şurasının sədri tərəfindən sədrlik edilən bu orqan reqlament gözləmədən zərurət yarandıqca vaxtaşırı çağırılır və lazımi qərarlar qəbul edilirdi. Ölkənin müdafiəsinin təşkili ilə bağlı ali dövlət orqanı olan Dövlət Müdafiə Komitəsi fəaliyyətində iki cəhəti üzvi şəkildə birləşdirirdi. Bu orqan hərbi quruculuq sahəsində həm zəruri olan qərarları qəbul edir, həm də özü bu qərarların icrasını təşkil edirdi.
Ölkədə hərbi quruculuğun praktiki məsələlərinin reallaşdırılmasında Nazirlər Şurasının özünün də xüsusi yeri var idi. Respublikanın müdafiəsinin gücləndirilməsi üçün Nazirlər Şurası həm ölkənin daxili imkanlarını səfərbərliyə alır, həm də fəal xarici siyasət yeridirdi. Azərbaycanın müstəqilliyini möhkəmləndirmək, müdafiə qabiliyyətini gücləndirmək, onun ərazi bütövlüyünün toxunulmazlığına nail olmaq həyata keçirilən xarici siyasətin aparıcı xəttini təşkil edirdi. Bu baxımdan həm müttəfiq dövlətlər, həm nüfuzlu dünya dövlətləri ilə, həm də yaxın qonşularla qarşılıqlı əlaqələrin qurulmasına cəhd göstərildi. Başlıcası isə Azərbaycan ilə Gürcüstan arasında hərbi əməkdaşlıq gücləndirildi və bu əməkdaşlığı nizamlayan hüquqi baza kimi iki respublika arasında 1919-cu il iyunun 16-da hərbi saziş imzalandı. Sazişi Azərbaycan hökuməti tərəfindən xarici işlər naziri M.Cəfərov, hərbi nazir S.Mehmandarov və Baş Ərkani-Hərbin rəisi M.Sulkeviç imzalayıblar. Tiflisdə üç il müddətinə imzalanmış həmin sazişin əsas mahiyyəti bundan ibarət idi ki, respublikaların hər hansı biri xarici müdaxiləyə məruz qalacağı tədbirdə digər respublika ona mümkün köməyi göstərməlidir. Müqaviləyə əsasən, iki həftə ərzində Ermənistana da bu sazişə qoşulmaq hüququ verilirdi. Ancaq Azərbaycan torpaqlarına göz dikən Ermənistan bu müqaviləyə qoşulmadı.
IV hissə
Bu sazişdən əlavə iki dövlət arasında hərbi-texniki əməkdaşlıq haqqında da sənəd imzalandı. Həmin sənədə müvafiq olaraq, Gürcüstan həm hərbi texnika və sursat baxımından, həm də kadrların hazırlanması baxımından Azərbaycana dəyərli kömək göstərdi. Bu respublikadan gətirilmiş olan silah, sursat və təchizat Azərbaycanın qoşun hissələrini, o cümlədən şimal sərhədini qoruyan qoşun bölmələrinin maddi-texniki imkanlarını xeyli yaxşılaşdırdı. 1919-cu ilin avqustunda kifayət qədər formalaşmış hərbi hissələr Lənkəran bölgəsinin Azərbaycan hökumətinə tabe olmayan qüvvələrdən təmizlənməsi üzrə ilk irimiqyaslı döyüş tapşırığının yerinə yetirilməsində iştirak ediblər. Bu barədə Hərbi Nazirlik Azərbaycan hökumətindən hələ 1919-cu il iyulun əvvəllərində göstəriş almışdı. Həmin vaxt bölgədə nəzarət bolşevik qüvvələrinin əlində idi. Lakin onların elan etdikləri "Muğan Sovet Respublikasının" ömrü uzun olmadı. Ağqvardiyaçı rus zabitlərinin rəhbərliyi altında olan qüvvələr iyulun 24–25-də Lənkəranın mühüm obyektlərini yenidən nəzarət altına aldılar. İyulun 26-da Prişibdə özlərinin qurultayını çağıran ağqvardiyaçılar bölgədə öz hakimiyyətlərini bərpa etdiklərini bildirdilər. Bu qüvvələri bölgədən sıxışdırıb çıxarmaq və Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin səlahiyyətlərini bərqərar etmək üçün Lənkəran dəstəsi yaradıldı. 1919-cu il avqustun əvvəllərində Lənkəran dəstəsi artıq formalaşdırılmış və hərəkət üçün müəyyən hazırlıq görülmüşdü. Bununla bağlı avqustun 4-də hərbi nazir müvafiq əmr imzaladı. Həmin əmrlə dəstənin komandanlığı Ümumi Qərargahın rəisi, general-mayor Həbib bəy Səlimova həvalə olundu və ona Hacıqabul, Salyan, Pokrovsk, Prişib və Lənkəran marşrutu ilə Lənkəran qəzasına hərəkət etmək və orada qayda-qanunu bərqərar etmək tapşırılmışdı.
Dəstənin tərkibinə 5-ci Bakı piyada alayı, 3-cü Şəki süvari alayı, 2-ci yüngül topçu, 6-cı dağ topçu və əlahiddə haubitsa batareyaları, istehkam və zirehli maşınlar taqımları daxil idi. Hacıqabulda toplaşan Lənkəran dəstəsi avqustun 13-də Lənkərana doğru hərəkətə başladı. Dəstənin qarşısına qısa müddətdə bölgədəki silahlı qüvvələri tərk-silah etmək vəzifəsi qoyulmuşdu. Dəstənin qətiyyətli və çevik fəaliyyəti ilə sentyabrın 3-də bu vəzifə müvəffəqiyyətlə yerinə yetirildi və bölgədəki rus qüvvələri tərk-silah edildi. Hərbi nazir S.Mehmandarov Lənkəran dəstəsinin fəaliyyətinin nəticələri ilə bağlı 1919-cu il 19 sentyabr tarixli 420 saylı əmr imzaladı. Əmrin ikinci bəndində deyilirdi: "Lənkəran şəhərinin tutulması, həmin rayonda qayda-qanunun bərpa edilməsi və Azərbaycan hökumətinin təsdiq edilməsi üçün mənim tərəfimdən Lənkərana Ümumi Qərargah rəisi, general-mayor Səlimovun komandanlığı altında üç qoşun növündən ibarət xüsusi dəstə təchiz edilib göndərilmişdi. Hacıqabuldan Lənkərana və geriyə olan 430 verstlik məsafəni güclü istidə bizim gənc ordumuz xəstələr və arxada qalanlar olmadan 15 günə qət edib. Bütün yürüş ərzində dəstədə qayda-qanun pozulmayıb, yerli sakinlərdən heç birinə kiçik bir ziyan da vurulmayıb. Yolboyu şəhər və kəndlərin əhalisi dəstənin zabit və əsgərlərinin nəzakətli davranışlarını böyük minnətdarlıqla qeyd edirdilər. Mən buna dəstənin Lənkərandan getməsindən sonra şəxsi səfərim zamanı əmin oldum. Hamıda əsl hərbi görkəmi və nümunəvi nizam-intizamı ilə güclü təəssürat yaradan dəstə zəngin hərbi qənimətlə Lənkəran qəzasını və Muğanı əzizimiz Azərbaycanın ağuşuna qaytardı, zülmdən və anarxiyadan əziyyət çəkən əhalini sakitləşdirdi və əmin-amanlığı təmin etdi. Bütün bunlar bir damla qan tökülmədən həyata keçirildi.
Tərk-silah zamanı əhalidən və Muğan qüvvələrindən 22 top alındı. Həmin topların 20-si tam işlək, 2-si sökülmüş vəziyyətdə idi. Bundan başqa, 25 ədəd tam işlək pulemyot və 7 ədəd işləməyən pulemyot toplanmışdı.
Lənkəran dəstəsinin cənub bölgəsində fəaliyyəti ərzində yuxarıda göstərilən silahlardan başqa Muğandakı qüvvələrdən və rus əhalisindən 517 berdanka tüfəng, 93 türk tüfəngi, 382 ov tüfəngi, 289 ədəd müxtəlif silahlar, 36 süngü, 670 ingilis patronu, 12 min 454 berdanka patronu, 26 səhra bombası, 3 aeroplan bombası, 15 qılınc və 40 xəncər alınmışdı. Bütün bu silahlar sonradan Lənkəranda təşkilinə başlanan köməkçi tabora təhvil verilmişdi. 1919-cu ilin sentyabrında Bakı hərbi limanının, təyyarə dəstəsinin, zirehli avtomobillər taqımının, mövqe batareyasının ştatlarının hazırlanmasına başlandı. Sentyabrın 14-dən təyyarə dəstəsinin və zirehli avtomobillər dəstəsinin, sentyabrın 24-dən mövqe batareyasının, oktyabrın 1-dən isə "Astarabad" hərbi gəmisinin ştatları qüvvədə sayıldı. 6-cı Göyçay piyada alayının formalaşdırılması da böyük sürətlə aparılırdı. Qışlıqların çatışmaması, geyim, ərzaq çətinliklərinin olmasına baxmayaraq, 1919-cu il oktyabrın sonuna qədər alayın təşkili demək olar ki, başa çatdırıldı. Formalaşma prosesinin necə getməsi barədə hissə komandirləri mütəmadi olaraq hesabat verirdilər. Həmin hesabatlar həm diviziya komandirinə, həm Ümumi Qərargaha, həm də Baş Ərkani-Hərbə göndərilirdi. Hissə komandirləri komplektləşmənin, silah və texnika ilə təchizatın vəziyyəti, işlək silahların miqdarı, xarab silahların bərpası, şəxsi heyətin əhval-ruhiyyəsi, ərzaq, geyim və tibbi vəziyyəti, təlim-tərbiyənin gedişi, fərariliyin vəziyyəti, qoşunların yerləşdirilməsi və sənədləşmənin aparılması barədə yuxarı orqanlara məlumat verməli idilər. Bütün bu məsələləri özündə birləşdirən xüsusi hesabat forması hazırlanmışdı ki, onların öyrənilməsi rəhbər orqanlara formalaşma prosesini daimi nəzarət altında saxlamaq imkanı verirdi. 1919-cu ilin sonuna kimi Lənkəran köməkçi (ehtiyat) taboru alaya çevrilərək 7-ci Şirvan alayı adlandırıldı, Bakı istehkamat hissəsinin müdafiə taboru yaradıldı, süvari, piyada alaylarının, əlahiddə taborların və hərbi məktəbin döyüş bayraqlarının təsviri təsdiq edildi.
1919-cu ilin sonlarından etibarən qoşun hissələri, əlahiddə taborlar və hərbi məktəb üçün döyüş bayraqlarının tətbiqinə başlandı. Bu bayraqlar da milli dəyərlər əsasında hazırlanmışdı və onun verildiyi hissənin Azərbaycan Ordusuna məxsusluğunu təsdiq edirdi. Bayraqlar eyni təsvirə malik idilər. Onların layihəsinin hazırlanması nazirliyin hərbi topoqrafiya şöbəsinə tapşırılmışdı. Həmin layihə hazırlanarkən milli simvolların istifadəsinə, milli ənənələrə bağlı müəyyən elementlərin tətbiqinə xüsusi diqqət yetirilmişdi.
Döyüş bayrağı — parça, lent, ucluq, ağac və dəstəkdən ibarət idi. Parça gümüşü saçaqlarla tamamlanan, kənarlarına naxış vurulmuş mavi rəngli stof ipəkdən və atlasdan ibarət idi. Bayrağın o biri üzünün naxışı görünməsin deyə parça ikiqat bükülmüşdü. Yuxarı sol küncündə gümüşü saplarla səkkizguşəli ulduz və aypara çəkilmişdi. Bayrağın kənarı ilə işlənmiş naxış Şərqin böyük sərkərdəsi Əmir Teymurun Səmərqənd şəhərindəki qəbrinin üzərində olan təsvirdən götürülmüşdü və Azərbaycan Ordusunun döyüş bayrağında Şərqin qəhrəmanlıq ənənələrinə sadiqliyini təcəssüm etdirirdi. Bayrağın bir üzündə ərəb hərfləri ilə "Azərbaycan" sözü, o biri üzündə isə Qurandan ayə — "Nəsri min Allah və fəthi qərib" (Allahdan kömək olarsa qələbə yaxındadır) yazılmışdı. Bayrağın lentləri 15 santimetr enində yaşıl və qırmızı parçadan hazırlanmışdı və ucluqları 10 santimetr uzunluğunda saçaqlarla tamamlanmışdı. Qırmızı lentin üzərində gümüşü saplarla 7 ox olan ox qabı, nizə və iki yay çəkilmişdi. Yaşıl lentin üzərində də gümüşü saplarla içində 7 ox olan ox qabı, iki yay, boncuq və Əmir Teymurun nizəsinin rəsmi işlənmişdi. Lentlər bayraq ağacının yuxarısına düyünlənirdi. Bayrağın ucluğu 5 hissədən ibarət idi: klnus, silindr, kürə (şar), kəsik elliposid və nizə. Bayraq ağacı 2,6 metr uzunluğunda və 3,7 santimetr diametrində olmalı idi. Dəstək gümüşü silindrdən ibarət olub, bayraq ağacının qurtaracağına taxılırdı. Dəstəyin aşağı və yuxarı qurtaracağı 2,5 millimetrlik qızılı haşiyə ilə əhatə edilmişdi. Daha sonra 1,5 millimetr enində qızılı haşiyə ilə tamamlanmış mavi mina var idi. Qızıl haşiyənin arasında yuxarı künclərdə Azərbaycan ulduzları nəqş olunmuş, aşağı künclərdə isə qızıldan aypara ziqzaq, daha sonra bayrağın rəngləri ilə boyadılmış, kürəciklərlə bəzədilmiş qabarıq gümüşü halqadan keçirdi. Dəstəyin gümüşü hissəsində bayrağın məxsus olduğu hissənin adı və həmin hissənin yaranma tarixi həkk edilmişdi.
Döyüş bayrağının təsvirinin elan edilməsi ilə bağlı nazirin əmrində deyilirdi ki, təsdiq olunmuş layihənin əsasında indiki dövrdə xalqın milli şüurunun inkişafı, məscid və kitablarda, habelə Əmir Teymur və onun davamçıları tərəfindən inşa edilmiş tikililərdə əks olunmuş qədim memarlıq nişanələri dayanmışdı ki, onlar indi 8-ci Ağdaş piyada alayının və Zəngəzurda yerli əhalidən ibarət xüsusi hərbi hissələrin formalaşdırılması ilə başa çatdırıldı.
Bütün bu təşkilatı işləri həyata keçirməklə Hərbi Nazirlik 1919-cu ilin sonunadək Azərbaycan Ordusunun şəxsi heyətinin sayını 5 min nəfərə çatdırmalı idi. Nəzərdə tutulmuşdu ki, ilin sonunadək atların sayı 10 min baş olacaq. Ordunun sayının il ərzində iki dəfə artırılmasına nail olmaq üçün 1920-ci ilin elə ilk günlərindən çox geniş quruculuq işlərinin aparılması planlaşdırıldı. Tərtib edilmiş fəaliyyət planına görə il ərzində aşağıdakı hissələr yaradılmalı idi: — 9-cu piyada alayı; — 9-cu piyada alayının yaradılması ilə 3-cü piyada diviziyasının qərargahı təşkil edilməli, 7-ci Sirvan, 8-ci Ağdaş və 9-cu piyada alayları bu diviziyaya tabe etdirilməli idi; — 4-cü süvari alayı; — iki haubitsa batareyası; — haubitsa divizionunun qərargahı; — bir dağ-süvari batareyası; — dağ-süvari divizionunun qərargahı; — üç batareyadan ibarət yüngül səhra divizionu və onun qərargahı; — hər biri bir bölük həcmində olan dörd məhəlli komanda və hər biri yarım bölükdən ibarət üç məhəlli komanda. Bu məhəlli komandalar səfərbərlik idarələrinin yanında yaradılmalı və çağırışçıların xidmət yerinə çatdırılması ilə məşğul olmalı idi.
Bütövlükdə qısa müddət ərzində döyüşkən və hazırlıqlı ordu yaratmaq mümkün oldu və bu ordunun köməyi ilə 1920-ci ilin Novruz bayramı günlərində Qarabağ ətrafında başlanan kütləvi erməni hərbi təcavüzünün qarşısını almaq mümkün oldu.
İstinadlar
Bu məqalədəki istinadlar müvafiq ilə göstərilməlidir. |
- Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin hərb tarixi: I cild və II cild Müəllif Süleymanov Mehman Sirac oğlu. 2014.Tehran
- "Мехмандаров Самед-Бек-Садык-Бек-оглы" 2016-09-17 at the Wayback Machine — regiment.ru . Retrieved 24 July 2013.
- "150 лет назад родился «бог артиллерии» русской армии и АДР". www.vesti.az. 2017-10-09 tarixində . İstifadə tarixi: 17 sentyabr 2017.
- . www.echo.az. 2018-01-12 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 17 sentyabr 2017.
- Собрание узаконений и распоряжений правительства Азербайджанской Республики. — Баку, 1919 — выпуск 1, ст. 23
- . 2014-10-18 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2018-05-03.
- Азербайджанская Демократическая Республика (1918–1920). Внешняя политика. (Документы и материалы). — Баку, 1998, с. 16
- Азербайджанская Демократическая Республика (1918―1920). Законодательные акты. (Сборник документов). — Баку, 1998, С.249
- Азербайджанская Демократическая Республика (1918―1920). Армия. (Документы и материалы). Баку, 1998, с. 6–7
- Мехман Сулейманов. Кавказская исламская армия и Азербайджан. — Баку, 1999, с. 36
- Мехман Сулейманов. Армия Азербайджана (1918–1920). — Баку, 1998, с. 43
- Мехман Сулейманов. Армия Азербайджана (1918–1920). — Баку, 1998, с. 50
- Азербайджанская Демократическая Республика (1918–1920). Армия. (Документы и материалы). Баку, 1998, с. 47–48
- . 2012-03-29 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2018-05-03.
- Hugh Pope, "Sons of the conquerors: the rise of the Turkic world", New York: The Overlook Press, 2006, p. 116, ISBN 1–58567–804-X
- "Исполняется 91 год со дня создания Азербайджанской Демократической Республики". 2014-10-17 tarixində . İstifadə tarixi: 2018-05-03.
- (rus). Росархив. 2012-03-08 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2018-05-03.
- В.В. Градосельский. "Национальные воинские формирования в Красной Армии" (PDF). Военно-исторический журнал. 2012-02-29 tarixində arxivləşdirilib (PDF).
- "Каспийская военная флотилия". БСЭ. 2012-02-29 tarixində arxivləşdirilib.
- Константин Чуприн. "В фарватере НАТО" (rus). Независимое военное обозрение. 2007-08-31. 2012-01-12 tarixində . İstifadə tarixi: 2018-05-03.
- (rus). Сайт История флота Российского. 2014-07-17 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2018-05-03.
- Широкорад Александр Борисович. "Глава 9. Рейд на Энзели" (rus). «Военная литература».[ölü keçid]
- . 2010-05-28 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2018-05-03.
- "Азербайджан в годы Великой Отечественной войны". 2011-07-24 tarixində . İstifadə tarixi: 2018-05-03.
- (rus). army.lv. 2017-01-25 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2018-05-03.
- (rus). Analitika.az. 2011-05-06 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2018-05-03.
- ИГОРЬ Ъ-ЩЕГОЛЕВ. "Армия отпраздновала первую годовщину создания" (rus). Газета «Коммерсантъ». 10.10.1992.
- (rus). Analitika.az. 2012-04-23 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2018-05-03.
- "SalamNews" — Последние новости Азербайджана, России и стран СНГ — Политика, Экономика[ölü keçid]
- Военный бюджет Азербайджана увеличится в полтора раза — ОРУЖИЕ РОССИИ, Каталог вооружения, военной и специальной техники[ölü keçid]
- "Lenta.ru: Оружие: Азербайджан увеличит военный бюджет в полтора раза". 2022-07-24 tarixində . İstifadə tarixi: 2018-05-03.
- "независимая газета". 2012-02-09 tarixində . İstifadə tarixi: 2018-05-03.
- Azerbaijani Army marks 91 years 2012-02-25 at the Wayback Machine
- "Today.Az — Azerbaijan marks Day of Armed Forces". 2009-06-29 tarixində . İstifadə tarixi: 2018-05-03.
- "Azerbaijan to produce tanks, aviation bombs and pilotless vehicles in 2009". 2009-01-09 tarixində . İstifadə tarixi: 2018-05-03.
- "Azerbaijan manufacturing arms". 2012-06-02 tarixində . İstifadə tarixi: 2018-05-03.
- "Azerbaijan to manufacture its own aircraft and helicopters". 2009-03-23 tarixində . İstifadə tarixi: 2018-05-03.
- "Azerbaijan will produce competitive tanks, aircraft and helicopters in the future". 2019-05-01 tarixində . İstifadə tarixi: 2018-05-03.
- "Military budget reaches $2 billion". 2009-07-26 tarixində . İstifadə tarixi: 2018-05-03.
- "official web page of the President of the Republic of Azerbaijan". 2009-05-17 tarixində . İstifadə tarixi: 2018-05-03.
- . 2009-06-10 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2018-05-03.
Həmçinin bax
Xarici keçidlər
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Azerbaycan Xalq Cumhuriyyetinin herb tarixi Azerbaycan Xalq Cumhuriyyetinin ordusu herbi tarixi donanmalari TarixiEsas meqale Azerbaycanin herb tarixiRusiya Imperator ordusunun tam artilleriya generali Azerbaycan Xalq Cumhuriyyeti Parlamentinin Azerbaycan Xalq Cumhuriyyeti herb naziri Azerbaycan SSR herb xadimi Semed bey Mehmandarov Artilleriyanin Allahi leqebini dasiyan artilleriyanin nezeri ve praktiki inkisafindaki danilmaz xidmetleri ve qazandigi qelebeleri olan Rusiya Imperiyasi ordusunda general leytenant Azerbaycan Xalq Cumhuriyyetinin Herbi nazirinin muavini ve Sovet herb xadimi Eliaga Sixlinski Azerbaycan Xalq Cumhuriyyetinin qerar tutdugu geostrateji mekan ve murekkeb herbi siyasi serait elde edilmis musteqilliyin qorunmasi ucun butun sahelerde oldugu kimi herbi diplomatiya sahesinde de feal siyasetin heyata kecirilmesini teleb edirdi Bele bir siyaset bir terefden Azerbaycanin musteqilliyine qarsi istiqametlenmis ciddi herbi tehlukenin qarsisinin alinmasinda uygun beynelxalq seraitin formalasmasina zemin yaratmaqla beraber hem de zeruri bazasi ve infrastrukturu olmayan Cumhuriyyet Ordusunun formalasmasina elave imkanlar aca bilerdi Azerbaycan Xalq Cumhuriyyetinin elan edilmesinden derhal sonra ilk herbi diplomatik fealiyyet mehz Azerbaycanla Osmanli Turkiyesi arasinda emekdasliq muqavilesi imzalanmasi ve hemin muqavileye esasen Azerbaycanla Osmanli Turkiyesi arasinda tarixi herbi emekdasliq qurulmasi ile baslamisdi Azerbaycanin musteqilliyi ve butunlukde Azerbaycan xalqinin movcudlugu ucun real tehluke olan bolsevik dasnak tecavuzunun qarsisinin alinmasi ucun Osmanli Turkiyesinin mehdud herbi quvveleri Azerbaycana geldi Osmanli herbi quvveleri ile Azerbaycanin milli herbi quvvelerinin bazasinda Qafqaz Islam Ordusu yaradildi Her iki olke arasinda cox semereli ve faydali herbi emekdasliq 1918 ci ilde Bakinin yad quvvelerden temizlenmesine ve bu seherin Azerbaycan Xalq Cumhuriyyetinin paytaxtina cevrilmesine imkan verdi Azerbaycan Xalq Cumhuriyyetinin doyusculeri Birinci Dunya muharibesinin neticelerini ozunde eks etdiren Mudros sulh muqavilesinin sertlerine esasen Osmanli herbi quvveleri Azerbaycani terk etmek mecburiyyeti qarsisinda qalanda hokumetin qerari ile Cumhuriyyetin Herbi Nazirliyi berpa edildi Herbi Nazirliyin teskilatlandirilmasi car Rusiyasi ordusunda tam artilleriya generali rutbesine qeder yukselmis Semed bey Mehmandarova hevale edildi Onun Herbi nazir teyin edilmesi ordusu cox zeif olan Azerbaycan Xalq Cumhuriyyetinin ordu quruculugunun semereli ve pesekar seviyyede aparilmasinda istiqametlendirilmesinde ve mudafie qabiliyyetinin guclendirilmesinde muqayise edilmeyecek derecede sicrayis yaratdi Hokumet ve eyni zamanda Herbi Nazirlik olkenin daxili imkanlarini seferberliye almaqla yanasi hem de feal xarici siyaset aparilmasina diqqeti xeyli guclendirdi Ilk novbede Mudros sulh muqavilesinin sertlerine gore Azerbaycanin nezaret altina alinmasi ucun muttefiq dovletler adindan Bakiya gonderilmis ingilis herbi quvvelerinin komandanligi ile qarsiliqli elaqelerin qurulmasina sey gosterildi Ingilis herbi komandanliginin telebi ile Herbi Nazirlik Bakidan Genceye kocurulmus ve orada fealiyyet gostermeli olmusdur Eyni zamanda hemin telebe esasen butun milli herbi quvveler de Bakidan cixarilmisdi Sonradan Herbi Nazirliyin rehberliyinin feal siyaseti neticesinde 1919 cu il aprelin 5 de Azerbaycanin mehdud sayda herbi quvvelerinin Bakiya donmesine icaze verilmisdir Bundan basqa car Rusiyasindan Azerbaycana miras qalmis bir nece herbi gemi de ingilis quvvelerinin nezareti altina kecmisdir Hemin gemilerin geri alinmasi ucun de ingilis herbi komandanligi ile feal meslehetlesmeler aparilmisdir Azerbaycan Hokumetinin ingilis komandanligi ile apardigi yazismalar bunu subut edir Amma butun cehdlere baxmayaraq ingilis komandanligi aid olan herb gemilerin esas hissesini Azerbaycana deyil Denikin ordusuna tehvil vermisdir Lakin sonradan hemin gemileri geri almaq mumkun olmusdur Denikin ordusunun hucum tehlukesinin qarsisinin alinmasi Azerbaycan Xalq Cumhuriyyetinin herbi diplomatiyasinin fealiyyetinin esas istiqametlerinden birini teskil edirdi Denikin tehlukesi yalniz Azerbaycana qarsi deyil butunlukde Cenubi Qafqaza qarsi istiqametlenmisdi Bu tehlukenin qarsisinin alinmasi ucun Azerbaycanla Gurcustan arasinda cox feal ve semereli herbi diplomatik elaqeler quruldu Mehz movcud seraitde Gurcustanla qarsiliqli herbi elaqelerin qurulmasi her iki dovlet ucun strateji ehemiyyet kesb edirdi Hemin herbi emekdasliq ozunun huquqi eksini 1919 cu il 16 iyun iyunuun 16 da iki respublika arasinda imzalanmis herbi sazisde tapdi Sazisi Azerbaycan hokumeti terefinden xarici isler naziri Memmedyusif Ceferov Herbi nazir tam artilleriya generali Semed bey Mehmandarov ve Bas Qerargah reisi general leytenant Memmed bey Sulkevic Gurcustan terefinden ise Xarici Isler naziri Geqeckori Herbi nazir Ramisvili Herbi nazirin komekcisi Qedevanov ve general Odiselidze imzalamisdi Tiflisde imzalanmis uc il muddetine on maddeli hemin sazisin esas mahiyyeti respublikalarin her hansi birine xarici mudaxile olacagi halda diger respublika ona mumkun herbi komeyi gostermesi idi Bu sazisin imzalanmasi hemin dovrde Azerbaycan dovlet ve hokumet rehberliyi habele siyasetciler terefinden son derece yuksek qiymetlendirildi 1919 cu il iyunun 27 de Parlamentin fovqelade iclasinda hemin sazis ratifikasiya olundu Sazisden elave iki dovlet arasinda herbi texniki emekdasliq haqqinda sened de imzalandi Hemin senede muvafiq olaraq Gurcustan hem herbi texnika ve sursat baximindan hem de kadrlarin hazirlanmasi baximindan Azerbaycana deyerli komek gosterdi Iki olke arasinda herbi emekdasligin ugurlu davami kimi 1920 ci il yanvarin 20 de Azerbaycan ve Gurcustanin musterek Herbi Surasi tesis edildi Azerbaycan terefinden bu suraya Herbi nazirin komekcisi general leytenant Eliaga Sixlinski ve Bas Qerargah reisi general leytenant Memmed bey Sulkevic Gurcustan terefinden ise general Odiselidze ve general Kutatelidze teyin edilmisdir Qarsiliqli herbi emekdasligin yuksek seviyyede qurulmasi ucun Gurcustanda Azerbaycan Xalq Cumhuriyyetinin Herbi Attaseliyi de tesis edildi 1919 cu il martin 26 da Herbi nazir tam artilleriya generali Semed bey Mehmandarov 148 nomreli emri ile o zaman Herbi Nazirliyin Herbi topoqrafiya sobesinin reisi olmus podpolkovnik Memmed bey Eliyevi bilavasite Ordunun Bas Qerargah reisine tabe olmaqla Azerbaycan Respublikasinin Gurcustan Respublikasindaki Diplomatik Missiyasinda Herbi Attase vezifesine teyin etdi Ikiterefli herbi elaqeler ucun Herbi Atteselik aparatinin vacibliyini bilen Herbi nazir tam artilleriya generali Semed bey Mehmandarov 27 may 1919 cu ilde 271 nomreli diger emri ile ise Gence Praporsikler mektebini ferqlenme ile bitirmis praporsik Cumhuriyyet dovrunde ilkin zabit herbi rutbesi Esger Esgerov Kengerlinskini Gurcustan Respublikasindaki Diplomatik Missiyada Herbi Attasenin tapsiriqcisi vezifesine teyin edir Sonralar praporsik Esger Esgerov Kengerlinski Sovet dovrunde 1921 ci ilin iyulundan 1922 ci ilin iyununa kimi Turkiyedeki Azerbaycan Sovet Respublikasinin Diplomatik missiyasinda Herbi attase vezifesinde xidmet etmis ve Diplomatik Missiya baglanarken Azerbaycanin Faciesi adli elyazmasina gore Sovet xususi xidmet orqanlari terefinden cezalandirilmasi ucun konvoyla geri getirilerken qacmis ve boyuk ehtimalla Turkiyede gizlenmisdi 1919 cu ilde AXC nin artilleriya ordusu Gurcustanda Herbi Attaseliyin tesis edilmesi butunlukde Azerbaycanin herbi diplomatiya tarixinde yeni bir sehife idi Cunki bu Herbi Attaselik Azerbaycanin musteqilliyi dovrunde ilk Herbi attaseliyi idi Hemin Attaseliyin semereli fealiyyeti neticesinde hem Gurcustandan Azerbaycan Ordusunun techizati ucun zeruri olan xeyli sayda silah ve herbi texnika almaq hem de hemin olkenin herbi mekteblerinde xeyli sayda Azerbaycan zabitinin mueyyen ixtisaslar uzre tekmillesdirilmesi mumkun oldu Diger terefden de qarsiliqli sekilde imzalanmis sazise uygun olaraq Azerbaycanin simal serhedlerinin Abseronun ve Bakinin mudafie sisteminin yaradilmasina tecrubeli gurcu zabitleri celb edildiler Qarsiliqli razilasmaya esasen gurcu zabitleri doyus emeliyyatlarinda istirak etmeden Azerbaycan Ordusu siralarinda xidmet etmek imkani da elde etdiler Qeyd etmek lazimdir ki Azerbaycan Ordusu siralarinda xeyli sayda gurcu zabiti xidmet etmisdir Onlardan ikisi Azerbaycan Ordusunun general kvartirmeysteri polkovnik Karqaleteli ve Herbiyye mektebinin reisi polkovnik Cxeidze Azerbaycan hokumetinin qerari ile numunevi xidmetlerine gore general mayor rutbesine layiq gorulmusduler Gurcustanla imzalanmis sazise esasen qarsi terefe zeruret yarandigi anda Azerbaycan terefinden herbi komek gosterilmesi ucun konkret plan ve onun icrasi ucun herbi quvve ve vesaitler mueyyenlesdirilmisdi Arxiv senedlerinden aydin olur ki hemin sazise esasen 1920 ci ilin yanvarinda Herbi Nazirlik Gurcustana herbi mudaxile oldugu zaman gonderilecek qosun hisseleri barede mexfi hesabat hazirlamisdir Hemin hesabata esasen Azerbaycan terefinden Gurcustan erazisine gonderilecek ve Gurcustanin herbi komandanliginin tabeliyine verilecek herbi hisseler asagidaki kimi teyin olunmusdu 1 ci piyada diviziyasindan 1 ci Cavansir alayi Xankendiden 2 ci Zaqatala alayi Zaqataladan 3 cu Gence alayi Genceden 1 ci artilleriya briqadasi 1 ci ve 4 cu batareya Xankendiden 2 ci ve 3 cu batareya Genceden diviziyanin qerargahi Genceden Suvari diviziyasindan 1 ci Qarabag alayi Xankendiden 3 cu Seki alayi Genceden Suvari dag batareyasi Genceden 2 ci Zaqatala alayi Cnoris Ckali stansiyasina Katexi Bostan ve ya Balaken Laqodexi yasayis menteqelerini qet etmekle catmali diger herbi hisselerin ise Gence Tiflis demir yolu vasitesi ile dasinmasi hesabatda gosterilmisdir Gurcustan terefi de eyni qayda ile Azerbaycan terefine herbi mudaxile edildiyi teqdirde hesabata uygun herbi hisseler gondermeyi oz ohdeliyine goturmusdu Lakin 1920 ci ilin aprelinde bolsevik isgali o qeder suretle bas verdi ki Gurcustandan herbi komek almaq imkani olmadi Melum oldugu kimi Azerbaycan Xalq Cumhuriyyetinin esas herbi quvveleri Qarabagda Ermenistan herbi quvvelerinin herbi tecavuzunun qarsisinin alinmasina gonderilmisdi Ona gore de simal serhedleri demek olar ki mudafiesiz qalmisdi Cumhuriyyet dovrunun herbi diplomatiyasinin tarixine yazilacaq maraqli hadiselerden biri de herbi techizat elde edilmesi ucun Herbi Nazirliyin numayende heyetinin Avropaya sefer etmesi idi 1919 cu il oktyabrin 20 de Azerbaycanin Herbi naziri tam artilleriya generali Semed bey Mehmandarovun tapsirigina esasen Herbi Nazirlik numayendeleri basda 2 ci Azerbaycan piyada diviziyasinin komandiri general mayor Ibrahim aga Usubov olmaqla herbi levazimat idaresinden kollej asessoru car Rusiyasinda mulki rutbe Xanbudaqov Italiyanin Roma seherine ikiterefli elaqelerin yaradilmasi ve herbi levazimatlarin alinmasi meqsedi ile sefer etmisdi Numayende heyeti Italiyanin Mudafie Nazirliyi ile ikiterefli elaqelerin yaradilmasina nail olmaga calissalar da Italiya Mudafie Nazirliyi bele emekdasliga meyilli olmamisdir Bu meqsed ile general mayor Ibrahim aga Usubov Herbi nazir tam artilleriya generali Semed bey Mehmandarovun tapsirigina esasen Italiyanin herbi levazimat hazirlayan Kiano Qella Komp sirketi ile 1919 cu ilin 23 noyabr tarixinde Roma seherinde Azerbaycan Ordusu ucun 25 min dest yuksek rutbeli zabitler ucun ise elave 500 dest onlardan boyuk olcu 20 orta olcu 50 ve kicik olcu ise 30 olmaq serti ile herbi geyim piyada botinkasi ust geyim mundir desti ag sargi qis paltosu ve ayaq sargisi hazirlanmasi meqsedi ile muqavile imzalanmisdi Muqavilenin sertlerine gore gosterilen emlakin 1919 cu ilin 20 dekabr tarixinedek catdirilmasi planlasdirilsa da lakin hemin emlak 1920 ci ilin aprelinde Bakiya catdirildi Bakinin XI Qizil ordu terefinden isgali erefesinde milli ordunun herbi hisse komandirleri bolseviklerin eline kecmemesi meqsedi ile Italiyadan getirilmis butun geyim levazimatlarini sexsi heyete paylamis olsalar da o zaman Herbi ve Deniz Komissari olmus Cingiz Ildirimin emri ile butun levazimatlar sexsi heyetden geri alinaraq XI Qizil ordunun zabit ve esger heyeti terefinden kortebii sekilde menimsenilmisdir 1920 ci ilde Qirmizi ordu Baki Azerbaycan Xalq Cumhuriyyeti dovrunde formalasmis herbi diplomatiya Azerbaycanin herb tarixinin ve Azerbaycanin herbi diplomatiya tarixine qizil herflerle yazilmisdir Azerbaycan Xalq Cumhuriyyetinin herbi diplomatiyasindan qaynaqlanan eneneler bu gun de ugurla Mudafie Nazirliyi terefinden davam etdirilmekdedir Herbi nazirlikAXC esgerleri 1918 Herbi Nazirliyin rehberliyi 1918 ci ilin dekabrinda bildirirdi ki ferariliyin esas sebeblerinden biri cagiris orqanlarinin fealiyyetinin duzgun qurulmamasi ile baglidir Xidmete yalniz rusvet verib canlarini qurtara bilmeyen sexsler cagirilirdilar ve bunun neticesi idi ki qosun hisselerinde bir nefer de olsa imkanli adamin ovladi yox idi Yalniz Praporsikler mektebinde imkanli adamlarin ovladlarina rast gelmek olardi ki onlar da oz arzulari ile tehsil almaga gelmisdiler Herbi mukellefiyyetin esas agirligi ise kasiblarin uzerine dusurdu 1918 ci il dekabrin 25 de S Mehmandarov herbi xidmete cagirisin yaxsilasdirilmasi munasibetile xalqa muraciet etdi Hemin muraciet hem rus dilinde hem de Azerbaycan dilinde cap edilerek ehali arasinda yayildi Muracietde S Mehmandarov turk qosunlarinin Azerbaycanda oldugu vaxt cagiris isinde yol verilen noqsanlara hisselerde esgerlere qarsi fiziki guc tetbiq edilmesine agir meiset seraitine toxunmaqla beraber onlarin aradan qaldirilmasi ucun qetiyyetli tedbirlerin heyata kecirilmesine baslanmasini vurgulayirdi Indi ise qosun duzeltmeyi oz ohdeme goturmusem ve cemi vetendaslari ister fagir isterse de dovletlini esgerliye cagiriram Her kes ki bir dovletli usagini qelemden salib azad etse de boyuk cezaya ducar olacaqdir ve burasi da melum olsun ki esgerler yaxsi geyinecekler ve yemeklerinin de yaxsi olmagina men cox calisiram Otaqlari isti olacaq ve her bir esger ucun ayri yorgan dosek hazirlatmisam Heyata kecirilen butun bu tedbirler Azerbaycan Ordusunun yeni yeni hisselerinin teskiline imkan verirdi 1919 cu ilin evvellerinde bu sahede xeyli fealliq duyulurdu 1919 cu ilin yanvarinda Gencede olan telim taboru legv edildi ve o Gence alayinin 2 ci taboruna cevrildi Ele hemin ilin yanvarinda bir zirehli qatarin sexsi heyeti komplektlesdirilmisdi Nazirler Surasinin 1919 cu il 22 yanvar tarixli qerari ile Azerbaycan Korpusunun qerargahi legv edilerek onun zabitleri Herbi Nazirliyin aparatina celb edildi bir coxu ise qosunlarda xidmetin teskiline gonderildi Qosunlarin sayinin artmasi ile Umumi Qerargahin terkibinde olan Levazimat sobesi de 1919 cu ilin evvellerinde Levazimat Idaresine cevrilerek birbasa herbi nazirin tabeciliyine kecmisdi 1919 cu il yanvarin 10 da Herbi Nazirlikde Muveqqeti Herbi Sura yaradildi Herbi Suranin Esasnamesi ve daimi terkibi tesdiq edilene kimi Muveqqeti Herbi Sura herbi qanunvericilik ve herbi idareetme sahesinde muhum meselelerin muzakiresi ve muvafiq qerar qebul edilmesi ile mesgul olmali idi Onun terkibine piyada ve suvari diviziyalarinin reisleri Umumi Qerargahin reisi Topcu Levazimat ve Istehkam idarelerinin reisleri general kvartirmeyster novbetci general ve tapsiriq generali daxil idi Herbi Suranin iclaslari herbi nazirin ya da onun muavininin sedrliyi ile kecirilmeli idi Nazirliyin diger idare ve xidmet reisleri onlarin xidmetlerine aid olan meselelerin muzakiresi zamani muveqqeti Herbi Suranin iclaslarina devet edile bilerdi Ordu quruculugu daim inkisafda olan bir proses kimi goturulurdu Bu inkisafa uygun olaraq ordunun strukturunda idareetme orqanlarinda muvafiq deyisiklikler aparilir ordunun mohkemlenmesine doyus hazirligi seviyyesine qosun hisselerinin praktiki fealiyyetinin yaxsilasmasina tesir gostere bilecek butun amiller mutemadi olaraq nezerden kecirilir ve onlarin en semereli cehetlerine ustunluk verilirdi Bunun neticesi kimi 1919 cu ilin martinda Azerbaycan Ordusunun idareetme orqanlarinda muhum bir keyfiyyet deyisikliyi meydana geldi Herbi nazirin emri ile martin 26 da Bas Erkani Herb Generalniy stab tesis edildi ve general leytenant Memmed bey Sulkevic bu orqanin reisi teyin edildi S Mehmandarov bu strukturun yaradilmasini onunla elaqelendirirdi ki Umumi Qerargah Qlavniy stab qosunlarin hem telim terbiyesi ordunun muharibeye hazirlasdirilmasi hem de ordunun teserrufat meseleleri ve gundelik qaygilari ile eyni vaxtda semereli mesgul ola bilmir Ordu boyudukce onun teserrufat meseleleri techizat ve teminat qaygilari da artirdi Ona gore de ordunun telim terbiyesi doyus hazirligi muharibeye hazirlasdirilmasi ve s kimi vezifeler yeni yaradilan Bas Erkani Herbin selahiyyetine teserrufat ve teminat meseleleri ise Umumi Qerargahin selahiyyetine verildi General leytenant M Sulkevic Bas Erkani Herbin reisi teyin edildikden sonra ordu hisselerinin formalasmasi daha ahengdar xarakter aldi Yeni 2 ci Baki piyada alayinin formalasdirilmasi suretlendirildi 3 cu Seki suvari alayinin teskili tezlikle basa catdirildi Azerbaycan hokumetinin Azerbaycan xalqinin idaresini eks etdirdiyine emin olan muttefiq dovletlerin herbi komandanligi 1919 cu il aprelin evvellerinde milli qosun hisselerinin az sayli kontingentinin Bakida da yerlesdirilmesine icaze verdi Martin 31 de herbi nazirin emri ile Bakida yerlesecek hisse ve bolmeler deqiqlesdirildi Hemin quvvelere bir piyada taboru 400 neferlik suvari ve bir topcu batareyasi daxil idi Butun bu quvvelere 1 ci Tatar suvari alayinin komandiri polkovnik Agalarov rehberlik edirdi Polkovnik Agalarova Baki qarnizonunun reisi vezifesi de hevale olunmusdu Aprelin 5 de hemin quvveler Bakiya daxil oldu ve Salyan kazarmalarinda yerlesdirildi Bakiya Azerbaycan qosun hisselerinin daxil olmasi munasibetile herbi nazir S Mehmandarov da Bakiya geldi Seher ehalisi Azerbaycan Ordusunun qosun hisselerini cox boyuk tentene ile qarsiladi 1919 cu ilin yayinda ve payizinda Azerbaycan Ordusu hisselerinin formalasdirilmasi boyuk suretle davam etdirildi Bu dovr qosun hisselerinin yaradilmasinda en mehsuldar dovr sayila biler Ingilis qosunlarinin Azerbaycan erazisini terk etmesine baslamasi ile 1919 cu ilin iyunun son gunleri ve iyulun evvellerinde Herbi Nazirliyin rehber orqanlari yeniden Bakiya kocuruldu Herbi Nazirliyin aparati Umumi Qerargah ve Bas Erkani Herb Bakida Krasnovodsk ve Merkuri kucelerinin indiki S Vurgun kucesi ile ve Azerbaycan prospektinin kesismesindeki binada yerlesdirildi 1919 cu ilin payizinda teskil edilen en ehemiyyetli herbi strukturlardan biri Baki istehkamat hissesi Bakinskiy ukrepleniy rayon idi Bu strukturun yaradilmasinda baslica meqsed simaldan xususen denizden ehtimal olunan Denikin tehlukesinin qarsisini almaq ve butunlukle Bakinin etibarli mudafiesini teskil etmek idi Bu mesele ile bagli herbi nazir S Mehmandarovun yazdigi raport 1919 cu il sentyabrin 13 de Dovlet Mudafie Komitesinin iclasinda muzakire edildi ve nazirin qaldirdigi vesatetin meqsedeuygunlugu barede qerar qebul olundu Qerarda Baki istehkamat hissesinin reisi vezifesini tesis etmek bu vezifeni seherin herbi general qubernatoru vezifesi ile birlesdirmek Baki seher reisliyi erazisini ona tabe etmek eksini tapmisdi Umumiyyetle ordu quruculugu istiqametinde aktualliq kesb eden meselelere operativ yanasilmasi baximindan Dovlet Mudafie Komitesinin yaradilmasi hokumet terefinden qebul edilmis ehemiyyetli qerarlardan biri idi Nazirler Surasinin sedri terefinden sedrlik edilen bu orqan reqlament gozlemeden zeruret yarandiqca vaxtasiri cagirilir ve lazimi qerarlar qebul edilirdi Olkenin mudafiesinin teskili ile bagli ali dovlet orqani olan Dovlet Mudafie Komitesi fealiyyetinde iki ceheti uzvi sekilde birlesdirirdi Bu orqan herbi quruculuq sahesinde hem zeruri olan qerarlari qebul edir hem de ozu bu qerarlarin icrasini teskil edirdi Olkede herbi quruculugun praktiki meselelerinin reallasdirilmasinda Nazirler Surasinin ozunun de xususi yeri var idi Respublikanin mudafiesinin guclendirilmesi ucun Nazirler Surasi hem olkenin daxili imkanlarini seferberliye alir hem de feal xarici siyaset yeridirdi Azerbaycanin musteqilliyini mohkemlendirmek mudafie qabiliyyetini guclendirmek onun erazi butovluyunun toxunulmazligina nail olmaq heyata kecirilen xarici siyasetin aparici xettini teskil edirdi Bu baximdan hem muttefiq dovletler hem nufuzlu dunya dovletleri ile hem de yaxin qonsularla qarsiliqli elaqelerin qurulmasina cehd gosterildi Baslicasi ise Azerbaycan ile Gurcustan arasinda herbi emekdasliq guclendirildi ve bu emekdasligi nizamlayan huquqi baza kimi iki respublika arasinda 1919 cu il iyunun 16 da herbi sazis imzalandi Sazisi Azerbaycan hokumeti terefinden xarici isler naziri M Ceferov herbi nazir S Mehmandarov ve Bas Erkani Herbin reisi M Sulkevic imzalayiblar Tiflisde uc il muddetine imzalanmis hemin sazisin esas mahiyyeti bundan ibaret idi ki respublikalarin her hansi biri xarici mudaxileye meruz qalacagi tedbirde diger respublika ona mumkun komeyi gostermelidir Muqavileye esasen iki hefte erzinde Ermenistana da bu sazise qosulmaq huququ verilirdi Ancaq Azerbaycan torpaqlarina goz diken Ermenistan bu muqavileye qosulmadi IV hisse Bu sazisden elave iki dovlet arasinda herbi texniki emekdasliq haqqinda da sened imzalandi Hemin senede muvafiq olaraq Gurcustan hem herbi texnika ve sursat baximindan hem de kadrlarin hazirlanmasi baximindan Azerbaycana deyerli komek gosterdi Bu respublikadan getirilmis olan silah sursat ve techizat Azerbaycanin qosun hisselerini o cumleden simal serhedini qoruyan qosun bolmelerinin maddi texniki imkanlarini xeyli yaxsilasdirdi 1919 cu ilin avqustunda kifayet qeder formalasmis herbi hisseler Lenkeran bolgesinin Azerbaycan hokumetine tabe olmayan quvvelerden temizlenmesi uzre ilk irimiqyasli doyus tapsiriginin yerine yetirilmesinde istirak edibler Bu barede Herbi Nazirlik Azerbaycan hokumetinden hele 1919 cu il iyulun evvellerinde gosteris almisdi Hemin vaxt bolgede nezaret bolsevik quvvelerinin elinde idi Lakin onlarin elan etdikleri Mugan Sovet Respublikasinin omru uzun olmadi Agqvardiyaci rus zabitlerinin rehberliyi altinda olan quvveler iyulun 24 25 de Lenkeranin muhum obyektlerini yeniden nezaret altina aldilar Iyulun 26 da Prisibde ozlerinin qurultayini cagiran agqvardiyacilar bolgede oz hakimiyyetlerini berpa etdiklerini bildirdiler Bu quvveleri bolgeden sixisdirib cixarmaq ve Azerbaycan Xalq Cumhuriyyetinin selahiyyetlerini berqerar etmek ucun Lenkeran destesi yaradildi 1919 cu il avqustun evvellerinde Lenkeran destesi artiq formalasdirilmis ve hereket ucun mueyyen hazirliq gorulmusdu Bununla bagli avqustun 4 de herbi nazir muvafiq emr imzaladi Hemin emrle destenin komandanligi Umumi Qerargahin reisi general mayor Hebib bey Selimova hevale olundu ve ona Haciqabul Salyan Pokrovsk Prisib ve Lenkeran marsrutu ile Lenkeran qezasina hereket etmek ve orada qayda qanunu berqerar etmek tapsirilmisdi Destenin terkibine 5 ci Baki piyada alayi 3 cu Seki suvari alayi 2 ci yungul topcu 6 ci dag topcu ve elahidde haubitsa batareyalari istehkam ve zirehli masinlar taqimlari daxil idi Haciqabulda toplasan Lenkeran destesi avqustun 13 de Lenkerana dogru herekete basladi Destenin qarsisina qisa muddetde bolgedeki silahli quvveleri terk silah etmek vezifesi qoyulmusdu Destenin qetiyyetli ve cevik fealiyyeti ile sentyabrin 3 de bu vezife muveffeqiyyetle yerine yetirildi ve bolgedeki rus quvveleri terk silah edildi Herbi nazir S Mehmandarov Lenkeran destesinin fealiyyetinin neticeleri ile bagli 1919 cu il 19 sentyabr tarixli 420 sayli emr imzaladi Emrin ikinci bendinde deyilirdi Lenkeran seherinin tutulmasi hemin rayonda qayda qanunun berpa edilmesi ve Azerbaycan hokumetinin tesdiq edilmesi ucun menim terefimden Lenkerana Umumi Qerargah reisi general mayor Selimovun komandanligi altinda uc qosun novunden ibaret xususi deste techiz edilib gonderilmisdi Haciqabuldan Lenkerana ve geriye olan 430 verstlik mesafeni guclu istide bizim genc ordumuz xesteler ve arxada qalanlar olmadan 15 gune qet edib Butun yurus erzinde destede qayda qanun pozulmayib yerli sakinlerden hec birine kicik bir ziyan da vurulmayib Yolboyu seher ve kendlerin ehalisi destenin zabit ve esgerlerinin nezaketli davranislarini boyuk minnetdarliqla qeyd edirdiler Men buna destenin Lenkerandan getmesinden sonra sexsi seferim zamani emin oldum Hamida esl herbi gorkemi ve numunevi nizam intizami ile guclu teessurat yaradan deste zengin herbi qenimetle Lenkeran qezasini ve Mugani ezizimiz Azerbaycanin agusuna qaytardi zulmden ve anarxiyadan eziyyet ceken ehalini sakitlesdirdi ve emin amanligi temin etdi Butun bunlar bir damla qan tokulmeden heyata kecirildi Terk silah zamani ehaliden ve Mugan quvvelerinden 22 top alindi Hemin toplarin 20 si tam islek 2 si sokulmus veziyyetde idi Bundan basqa 25 eded tam islek pulemyot ve 7 eded islemeyen pulemyot toplanmisdi Lenkeran destesinin cenub bolgesinde fealiyyeti erzinde yuxarida gosterilen silahlardan basqa Mugandaki quvvelerden ve rus ehalisinden 517 berdanka tufeng 93 turk tufengi 382 ov tufengi 289 eded muxtelif silahlar 36 sungu 670 ingilis patronu 12 min 454 berdanka patronu 26 sehra bombasi 3 aeroplan bombasi 15 qilinc ve 40 xencer alinmisdi Butun bu silahlar sonradan Lenkeranda teskiline baslanan komekci tabora tehvil verilmisdi 1919 cu ilin sentyabrinda Baki herbi limaninin teyyare destesinin zirehli avtomobiller taqiminin movqe batareyasinin statlarinin hazirlanmasina baslandi Sentyabrin 14 den teyyare destesinin ve zirehli avtomobiller destesinin sentyabrin 24 den movqe batareyasinin oktyabrin 1 den ise Astarabad herbi gemisinin statlari quvvede sayildi 6 ci Goycay piyada alayinin formalasdirilmasi da boyuk suretle aparilirdi Qisliqlarin catismamasi geyim erzaq cetinliklerinin olmasina baxmayaraq 1919 cu il oktyabrin sonuna qeder alayin teskili demek olar ki basa catdirildi Formalasma prosesinin nece getmesi barede hisse komandirleri mutemadi olaraq hesabat verirdiler Hemin hesabatlar hem diviziya komandirine hem Umumi Qerargaha hem de Bas Erkani Herbe gonderilirdi Hisse komandirleri komplektlesmenin silah ve texnika ile techizatin veziyyeti islek silahlarin miqdari xarab silahlarin berpasi sexsi heyetin ehval ruhiyyesi erzaq geyim ve tibbi veziyyeti telim terbiyenin gedisi ferariliyin veziyyeti qosunlarin yerlesdirilmesi ve senedlesmenin aparilmasi barede yuxari orqanlara melumat vermeli idiler Butun bu meseleleri ozunde birlesdiren xususi hesabat formasi hazirlanmisdi ki onlarin oyrenilmesi rehber orqanlara formalasma prosesini daimi nezaret altinda saxlamaq imkani verirdi 1919 cu ilin sonuna kimi Lenkeran komekci ehtiyat taboru alaya cevrilerek 7 ci Sirvan alayi adlandirildi Baki istehkamat hissesinin mudafie taboru yaradildi suvari piyada alaylarinin elahidde taborlarin ve herbi mektebin doyus bayraqlarinin tesviri tesdiq edildi 1919 cu ilin sonlarindan etibaren qosun hisseleri elahidde taborlar ve herbi mekteb ucun doyus bayraqlarinin tetbiqine baslandi Bu bayraqlar da milli deyerler esasinda hazirlanmisdi ve onun verildiyi hissenin Azerbaycan Ordusuna mexsuslugunu tesdiq edirdi Bayraqlar eyni tesvire malik idiler Onlarin layihesinin hazirlanmasi nazirliyin herbi topoqrafiya sobesine tapsirilmisdi Hemin layihe hazirlanarken milli simvollarin istifadesine milli enenelere bagli mueyyen elementlerin tetbiqine xususi diqqet yetirilmisdi Doyus bayragi parca lent ucluq agac ve destekden ibaret idi Parca gumusu sacaqlarla tamamlanan kenarlarina naxis vurulmus mavi rengli stof ipekden ve atlasdan ibaret idi Bayragin o biri uzunun naxisi gorunmesin deye parca ikiqat bukulmusdu Yuxari sol kuncunde gumusu saplarla sekkizguseli ulduz ve aypara cekilmisdi Bayragin kenari ile islenmis naxis Serqin boyuk serkerdesi Emir Teymurun Semerqend seherindeki qebrinin uzerinde olan tesvirden goturulmusdu ve Azerbaycan Ordusunun doyus bayraginda Serqin qehremanliq enenelerine sadiqliyini tecessum etdirirdi Bayragin bir uzunde ereb herfleri ile Azerbaycan sozu o biri uzunde ise Qurandan aye Nesri min Allah ve fethi qerib Allahdan komek olarsa qelebe yaxindadir yazilmisdi Bayragin lentleri 15 santimetr eninde yasil ve qirmizi parcadan hazirlanmisdi ve ucluqlari 10 santimetr uzunlugunda sacaqlarla tamamlanmisdi Qirmizi lentin uzerinde gumusu saplarla 7 ox olan ox qabi nize ve iki yay cekilmisdi Yasil lentin uzerinde de gumusu saplarla icinde 7 ox olan ox qabi iki yay boncuq ve Emir Teymurun nizesinin resmi islenmisdi Lentler bayraq agacinin yuxarisina duyunlenirdi Bayragin uclugu 5 hisseden ibaret idi klnus silindr kure sar kesik elliposid ve nize Bayraq agaci 2 6 metr uzunlugunda ve 3 7 santimetr diametrinde olmali idi Destek gumusu silindrden ibaret olub bayraq agacinin qurtaracagina taxilirdi Desteyin asagi ve yuxari qurtaracagi 2 5 millimetrlik qizili hasiye ile ehate edilmisdi Daha sonra 1 5 millimetr eninde qizili hasiye ile tamamlanmis mavi mina var idi Qizil hasiyenin arasinda yuxari kunclerde Azerbaycan ulduzlari neqs olunmus asagi kunclerde ise qizildan aypara ziqzaq daha sonra bayragin rengleri ile boyadilmis kureciklerle bezedilmis qabariq gumusu halqadan kecirdi Desteyin gumusu hissesinde bayragin mexsus oldugu hissenin adi ve hemin hissenin yaranma tarixi hekk edilmisdi Azerbaycan Xalq Cumhuriyyetinin xeritesi 1918 1920 Doyus bayraginin tesvirinin elan edilmesi ile bagli nazirin emrinde deyilirdi ki tesdiq olunmus layihenin esasinda indiki dovrde xalqin milli suurunun inkisafi mescid ve kitablarda habele Emir Teymur ve onun davamcilari terefinden insa edilmis tikililerde eks olunmus qedim memarliq nisaneleri dayanmisdi ki onlar indi 8 ci Agdas piyada alayinin ve Zengezurda yerli ehaliden ibaret xususi herbi hisselerin formalasdirilmasi ile basa catdirildi Butun bu teskilati isleri heyata kecirmekle Herbi Nazirlik 1919 cu ilin sonunadek Azerbaycan Ordusunun sexsi heyetinin sayini 5 min nefere catdirmali idi Nezerde tutulmusdu ki ilin sonunadek atlarin sayi 10 min bas olacaq Ordunun sayinin il erzinde iki defe artirilmasina nail olmaq ucun 1920 ci ilin ele ilk gunlerinden cox genis quruculuq islerinin aparilmasi planlasdirildi Tertib edilmis fealiyyet planina gore il erzinde asagidaki hisseler yaradilmali idi 9 cu piyada alayi 9 cu piyada alayinin yaradilmasi ile 3 cu piyada diviziyasinin qerargahi teskil edilmeli 7 ci Sirvan 8 ci Agdas ve 9 cu piyada alaylari bu diviziyaya tabe etdirilmeli idi 4 cu suvari alayi iki haubitsa batareyasi haubitsa divizionunun qerargahi bir dag suvari batareyasi dag suvari divizionunun qerargahi uc batareyadan ibaret yungul sehra divizionu ve onun qerargahi her biri bir boluk hecminde olan dord mehelli komanda ve her biri yarim bolukden ibaret uc mehelli komanda Bu mehelli komandalar seferberlik idarelerinin yaninda yaradilmali ve cagiriscilarin xidmet yerine catdirilmasi ile mesgul olmali idi Butovlukde qisa muddet erzinde doyusken ve hazirliqli ordu yaratmaq mumkun oldu ve bu ordunun komeyi ile 1920 ci ilin Novruz bayrami gunlerinde Qarabag etrafinda baslanan kutlevi ermeni herbi tecavuzunun qarsisini almaq mumkun oldu IstinadlarBu meqaledeki istinadlar muvafiq istinad sablonlari ile gosterilmelidir Azerbaycan Xalq Cumhuriyyetinin herb tarixi I cild ve II cild Muellif Suleymanov Mehman Sirac oglu 2014 Tehran Mehmandarov Samed Bek Sadyk Bek ogly 2016 09 17 at the Wayback Machine regiment ru Retrieved 24 July 2013 150 let nazad rodilsya bog artillerii russkoj armii i ADR www vesti az 2017 10 09 tarixinde Istifade tarixi 17 sentyabr 2017 www echo az 2018 01 12 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 17 sentyabr 2017 Sobranie uzakonenij i rasporyazhenij pravitelstva Azerbajdzhanskoj Respubliki Baku 1919 vypusk 1 st 23 2014 10 18 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 2018 05 03 Azerbajdzhanskaya Demokraticheskaya Respublika 1918 1920 Vneshnyaya politika Dokumenty i materialy Baku 1998 s 16 Azerbajdzhanskaya Demokraticheskaya Respublika 1918 1920 Zakonodatelnye akty Sbornik dokumentov Baku 1998 S 249 Azerbajdzhanskaya Demokraticheskaya Respublika 1918 1920 Armiya Dokumenty i materialy Baku 1998 s 6 7 Mehman Sulejmanov Kavkazskaya islamskaya armiya i Azerbajdzhan Baku 1999 s 36 Mehman Sulejmanov Armiya Azerbajdzhana 1918 1920 Baku 1998 s 43 Mehman Sulejmanov Armiya Azerbajdzhana 1918 1920 Baku 1998 s 50 Azerbajdzhanskaya Demokraticheskaya Respublika 1918 1920 Armiya Dokumenty i materialy Baku 1998 s 47 48 2012 03 29 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 2018 05 03 Hugh Pope Sons of the conquerors the rise of the Turkic world New York The Overlook Press 2006 p 116 ISBN 1 58567 804 X Ispolnyaetsya 91 god so dnya sozdaniya Azerbajdzhanskoj Demokraticheskoj Respubliki 2014 10 17 tarixinde Istifade tarixi 2018 05 03 rus Rosarhiv 2012 03 08 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 2018 05 03 V V Gradoselskij Nacionalnye voinskie formirovaniya v Krasnoj Armii PDF Voenno istoricheskij zhurnal 2012 02 29 tarixinde arxivlesdirilib PDF Kaspijskaya voennaya flotiliya BSE 2012 02 29 tarixinde arxivlesdirilib Konstantin Chuprin V farvatere NATO rus Nezavisimoe voennoe obozrenie 2007 08 31 2012 01 12 tarixinde Istifade tarixi 2018 05 03 rus Sajt Istoriya flota Rossijskogo 2014 07 17 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 2018 05 03 Shirokorad Aleksandr Borisovich Glava 9 Rejd na Enzeli rus Voennaya literatura olu kecid 2010 05 28 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 2018 05 03 Azerbajdzhan v gody Velikoj Otechestvennoj vojny 2011 07 24 tarixinde Istifade tarixi 2018 05 03 rus army lv 2017 01 25 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 2018 05 03 rus Analitika az 2011 05 06 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 2018 05 03 IGOR ShEGOLEV Armiya otprazdnovala pervuyu godovshinu sozdaniya rus Gazeta Kommersant 10 10 1992 rus Analitika az 2012 04 23 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 2018 05 03 SalamNews Poslednie novosti Azerbajdzhana Rossii i stran SNG Politika Ekonomika olu kecid Voennyj byudzhet Azerbajdzhana uvelichitsya v poltora raza ORUZhIE ROSSII Katalog vooruzheniya voennoj i specialnoj tehniki olu kecid Lenta ru Oruzhie Azerbajdzhan uvelichit voennyj byudzhet v poltora raza 2022 07 24 tarixinde Istifade tarixi 2018 05 03 nezavisimaya gazeta 2012 02 09 tarixinde Istifade tarixi 2018 05 03 Azerbaijani Army marks 91 years 2012 02 25 at the Wayback Machine Today Az Azerbaijan marks Day of Armed Forces 2009 06 29 tarixinde Istifade tarixi 2018 05 03 Azerbaijan to produce tanks aviation bombs and pilotless vehicles in 2009 2009 01 09 tarixinde Istifade tarixi 2018 05 03 Azerbaijan manufacturing arms 2012 06 02 tarixinde Istifade tarixi 2018 05 03 Azerbaijan to manufacture its own aircraft and helicopters 2009 03 23 tarixinde Istifade tarixi 2018 05 03 Azerbaijan will produce competitive tanks aircraft and helicopters in the future 2019 05 01 tarixinde Istifade tarixi 2018 05 03 Military budget reaches 2 billion 2009 07 26 tarixinde Istifade tarixi 2018 05 03 official web page of the President of the Republic of Azerbaijan 2009 05 17 tarixinde Istifade tarixi 2018 05 03 2009 06 10 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 2018 05 03 Hemcinin baxAzerbaycan Xalq Cumhuriyyeti Azerbaycan Xalq Cumhuriyyeti ParlamentiXarici kecidlerVikianbarda Azerbaycan Xalq Cumhuriyyetinin herb tarixi ile elaqeli mediafayllar var