Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Yer atmosferinin kirlənməsi — təbii proseslər və insan fəaliyyətinin nəticəsində atmosferə yeni maddələrin qatılması, ya da onun təbii durumunun dəyişilməsi.
İstixana effekti
İstixana effekti qazların qızması nəticəsində yaranan istilik enerjisinin vasitəsi ilə planetimizin qızmasıdır. Bu qazlar da əsasən su buxarı və karbondur.
Elə istixana effektinə görə yerdə həyatı təmin etmək və inkişaf etdirmək baxımından yararlı temperaturun saxlanması mümkün olur. Bu olmasaydı, yerin temperaturu indikindən çox aşağı ola bilərdi. Bununla belə, istixana effekti sonrası yerə infraqırmızı şüaların düşməsi azalır, bu da yerin həddindən çox qızmasına gətirib çıxardır.
2007-ci ildə 130 ölkənin mindən artıq alimini birləşdirən İqlimin Dəyişməsi üzrə Ekspertlərin Hökumətlərarası Qrupu (İDEHQ) öz hesabatını təqdim etmişdir. Orada keçmişdəki və bugünkü iqlim dəyişmələri, bunun insana və təbiətə təsiri, eləcə də bu dəyişmələrin qarşısının alınması imkanları göstərilmişdir.
Çap olunmuş materiallara görə, 1906–2005-ci il arası yer temperaturu 0,74 dərəcə artmışdır. Ən yaxın 20 il ərzində hər onillikdə temperatur orta hesabla 0,2 dərəcəyə qədər artacaq. 21-ci yüzilliyin sonuna qədər isə 1,8 dərəcədən 4,6 dərəcəyə qədər arta bilər. Bilginlərin dediklərinə görə, iqlimin dəyişməsi daha çox insan fəaliyyəti nədəni ilə baş verir. Bu da karbon köklü yanacaqların işlənməsi, sənayi istehsalı, meşələrin qırılması kimi olaylardır.
İstixana effekti səbəbi ilə iqlimin dəyişməsinin mümkün olan nəticələri:
1. Çöküntülərin intensivliyinin və tezliyinin dəyişməsi. Ümumiyyətlə planetimizdə iqlim daha da nəm olacaq. Ancaq çöküntülərin miqdarı yer üzərində bərabər paylanmayacaq. Bu gün yağmurların çox olar bölgələrdə çöküntülər daha da çox, az olanlarda isə daha az olacaq. Nəmliyin az olan bölgələrdə quraqlıq sürəci daha da çox olacaq.
2. Dənizlərin səviyyəsinin artması. ХХ-ci yüzillik boyu dəniz səviyyəsi 0,1–0,2 м artmışdır. Bilginlərin dediyinə görə, XXI yüzillik boyu dəniz səviyyəsinin artımı 1m qədər yüksələcək. Belə olarsa kiçik adalara və dənizkənarı bölgələrə daha çox ziyan dəyəcək. Hollandiya, Böyük Britaniya kimi ölkələr, eləcə də Karib və Okeaniya adaları su altında batma təhlükəsi ilə üzləşəcəklər. Bundan başqa, dənizkənarı yerlərin aşılanması prosesləsi güclənəcək.
3. Ekosostemlər və bioçeşidlilik üçün təhlükə. 30–40% canlıların ölməsi proqnozları vardır. Çünki onların ətraf mühitin şəraitinin dəyişməsi o gədər sürətli olacaq ki, canlılar bu dəyişikliklərə uyğunlaşa bilməyəcəklər. Hava istiliyi 1 dərəcə qalxsa, meşələrə ziyan dəyə bilər. Onlar isə karbon qazını udub, oksigeni istehsal edirlər. Meşələrin qırılması karbonun artması, ekologiyanın pisləşməsi deməkdir.
4. Buzların əriməsi. Bu amil qlobal dəyişiklərin göstəricisidir. Peyklərdən alınan bilgilərə görə, buzlar 1960-cı illərdın bəri ərimiş və onların 10% azalması gözlənilir. 1950-ci illərdən başlayaraq bizim günümüzə qədər Şimal qütbə yaxın olan yerlərdə dəniz buzu 10–15%, qalınlığı isə 40% azalmışdır. Bilginlərin dediyinə görə, Qimalay dağlarının buzlarının əriməsi ildə 10–15 m çatmışdır. Belə olsa buzların 2/3 hissəsi 2060-cı il üçün əriyəcək. 2100-cü il üçün isə bütün dünya buzları əriyəcək. Buzların tezliklə əriuməsi bəşəriyyət üçün bir sıra problemlər yaradır. Dağlara yaxın bölgələrdə daha da təhlükəli qar uçğunları, çaylarda isə suların azalması baş verə bilər, bunun sonrasıda da şirin su ehtiyatları tükənər.
5. Kənd təsərüfatı. Bu sahəyə də ziyan dəyə bilər. Çünki temperaturun qalxması quraqlıqlar gətirər. Ən böyük zərbə isə yoxsul ölkələrə dəyəcək və belə olarsa aclığa gətirib çıxardacaq.
6. Suyun istifadəsi və təchizatı. İqlimin dəyişməsi içməli suların azalmasına gətirə bilər. Belə olarsa, quraqlıq yerlərdə yağmurlar daha da azalacaq, dağlarda buzların əriməsi sonu çaylar quruyacaq. Suyun çatışmaması təkcə insan sağlamlığına və tələbatına deyil, həm də dünyada gərginliyə gətirə bilər, su uğrunda savaşlar qızışa bilər.
7. İnsan sağlamlığı. İqlimin dəyişməsi insan sağlamlığına da təsir edə bilər. Bu da aztəminatlı əhali üçün daha da aktualdır. Belə ki, yeyəcəklərin sayı azaldlqca aclığın düşməsi sonu çoxlu xəstəliklər yayıla bilər. Bundan başqa, anormal isti ürək, yoluxucu və başqa xəstəliklərin yayılma surətini artıra bilər.
Temperatirin artması yoluxucu xəstəliklərin mənbəyi olan çeşidli canlıların (ornək üçün, malyariyanı yayan ağcaqənətlərin) coğrafi yaşayış yerlərinin dəyişməsinə və o xəstəliklərin başqa bölgələrdə yayınlasına gətirib çıxarda bilər. Orada yaşayan insanların isə bu xəstəliklərə qarşı immunitetləri zəif olduğuna görə, ölümlərin sayı arta bilər.
İstixana effektinin qarşısının alınması yolları
Ekoloqların dediklərinə görə, gələcək üçün proqnozlaşdırılar iqlim dəyişməsinin qarşısını almaq olmayacaq. Ancaq bu olayı nisbətən yüngülləşdirmək, temperatur artımını nisbətən azaltmaq olar. Bunun üçün aşağıdakı tədbirləri görmək gərəklidir: 1. Karbon yanacaqlarının (kömür, neft, qaz) istifasini azaltmaq; 2. Enerjinin qənaətlə işlənməsi və onun səmərəliliyinin artırılmasını təmin etmək; 3. Karbohidrigensiz və bərpaedilən enerjiyə keçmək; 4. Ekoloji baxımdan təmiz texnologiyaları işlətmək; 5. Meşələrin sayını artırmaq, çünki onlar karbon qazını mənimsəyir və atmosferdə onun miqdarını azaldır.
Turşu yağışları
Bu da tərkibində turşuların normadan artıq olan çeşidli atmosfer çöküntüləridir (yağış, qar, dolu). Onlar hidrogen göstəricisi ilə (pH) ölçülür. Təmiz yağış suyunda pH=5,6. Suda türşuların sayı çoxaldıqca, bu rəqəm aşağı düşür. İnkişaf etmiş ölkələrdə çöküntülərin pH göstəricisi 10–1000 dəfə normadan az olur. Deməli onların tərkibində çox miqdarda turşular var.
Bu turşular daha çox kükürd (H2SO4) və azot (HNO3) turşularıdır. Bunlar da yer üzərindən atmosferə çıxır. Örnək üçün yanacağı yandırarkən, havaya kükürdün dioksidi çıxır, eləcə də atmosferdəki azot oksiqenlə reaksiyaya girir və bunun sonu azotun oksidi yaranır. Bu iki maddə (kükürdün dioksidi və azotun oksidi) atmosfer suyu ilə reaksiyaya girir və bunun da sonunda azot və kükürd turşuları yaranır.
"Turşu yağışları" terminini ilk dəfə 1872-ci ildə ingilis mühəndisi Robert Smit işə salmışdır. O bu fenomeni Mançester şəhərində araşdırmışdır. Bu kimi yağışlar böyük problemlərə gətirib çıxardır. Örnək üçün, 20-ci yüzilliyin ortalarında ABŞ-nin Qərbi Virciniya ştatındakı Uillinq şəhərində üç gün turşu yağışlar yağmışdır. O zaman qadınların kapron corabları suyun damcılarından deşilirdi.
Turşu yağışların yaranma səbəbləri
Bu olayın yaranma səbəbləri təbii fəkakətlərə və insan faktoruna bağlıdır. Yuxarıda deyildiyi kimi, turşu yağışlar su buxarının kükürdün dioksidi və azotun oksidi ilə reaksiyaya girməsi sonu yaranır. Bu maddələr də çoxlu sayda vulkanların püskürməsi zamanı atmosferə çıxır. Bununla belə fabrik və zavodların, qazanxanaların, avtomobillərin də bu prosesdəki rolu böyükdür. Daha çox zərərli maddələr atmosferə metalların zavodlardakı emalı, yanacağın qazanxanalarda yandırılması, nəqliyyatın işləməsi sonu çıxır. Bu rəqəm ildə 250 tona yaxındır.
Turşu yağışların ekologiya və iqtisadiyyata vurduğu ziyan
Dünyamızda turşu yağışların yağmadığı bir yer qalmamışdır. Bunların da nəticələri təkcə təbiət üçün deyil, insanlar üçündə çox ağır olur. ABŞ-də bu kimi yağmurun düşməsindən sonra bir çox çay və göllərdə balıqların təbii artımı azalmışdır, dağlardakı qarın rəngi bozla sarının qarışıqğı olmuşdur, 30% meşələr yox olmuşdur. Başqa bir sıra ölkələrdə bütün kənd təsərüfatı məhsulları məhv olmuş, bu da onların iqtisadiyyına ağır zərbə vurmuşdur.
Turşu yağmurunun düşdüyü göllərdən tutulan balığları yeyəndən sonra, insanlar ağır, hətta ölümcül xəstəliklərə tutulurlar. Bu kimi yağışın altına düşdükdə insanların dərilərində yanıq yerləri yaranır və onlar, nəfəs orqanlarına güc düşdüyü üçün, havanın çatışmazlığını duyurlar. Yağmurların içində olan turşular metal konstuksitalar, borular üçün təhlükəlidir. Eləcə də uçaqlar və binalar da aşınmaya uğrayırlar. Bundan başqa, bu yağmurlar tarixi abidələri də dağıdır.
Turşu yağmurlar probleminin çözülməsi yolları
Bu kimi təhlükələri araşdıran bilginlər, turşu yağmurların qarşısının alınması yollarını axtarmağa başlamışdırlar. Bu yolda ən yetərli tədbir atmosferə ağır metalların və oksidlərin tullanmasının qarşısının alınmasıdır. Bu da müəssisələrdə turşuların tullanmasının qarşısını alan təmizləyici qurğuların, süzgəclərin quraşdırılması ilə baş verir. Eləcə də böyük şəhərlərdə tullantı qazları havaya buraxan nəqliyyat vasitələrinin sayını azaltmaq üçün tədbirlər görülməlidir. Eyni zamanda çoxlu ağaclar əkilməli, meşələr salınmalıdır. Suları təmizləyən plankton bitkisini çay və göllərdə yaymaq da gərəkdir. Bundan başqa, zavodlarda tullantılar yandırılmamalı, emal edilməlidir. Belə olsa zərərli maddələr atmosferə çıxmaz.
Avtonəqliyyat tullantıları
Avtonəqliyyat vasitələrinin işləməsindən havanı çirkləndirən əsas tullantılara dəm qazı (CO), karbohidrogenlər (HC), azot oksidləri (NOx) daxildir. Məlumata görə, 20000 km yürüş etmiş avtomobil havaya 0,775 kq qurğuşun (Pb), 40,75 kq azot oksidləri (NOx), 234 kq karbohidrogen (HC) və 765 kq dəm qazı (CO) buraxır. Günəş işığının təsirindən bu tullantılar kimyəvi dəyişikliyə məruz qalır və zərərli maddələrin siyahısı aşağısəviyyəli, troposferli ozonla (O3) və fotokimyəvi mənşəli müxtəlif toksinlərlə zənginləşir. Məhz bu maddələr insan həyatı üçün təhlükəli və idarə edilməsi mümkün olmayan fəsadlar yaradır.
Smoq
Havanın çirklənməsinin ən ciddi təhlükəlisi və xoşagəlməyəni qaz, tüstü, duman və toz qarışığı olan smoqdur. Smoq - ingilis sözündən olub, tüstü (smoq) və duman (fog) deməkdir. Su buxarlarının kondensasiyası zamanı kiçik tüstü hissəcikləri ətrafında toplanmasından əmələ gəlir. Bu, xüsusilə böyük sənaye şəhərlərində, nəqliyyat vasitələrinin çox sıx olduğu ərazilər üçün xarakterikdir. Smoqun klassik və fotokimyəvi növləri vardır. Fotokimyəvi növ günəşin ultrabənövşəyi şüalarının avtomobillərin dəm qazının yaratdığı klassik smoqa təsirindən əmələ gəlir və daha zərərli formaya keçir. Fotokimyəvi smoq havada sarı rəngli duman əmələ gətirir, bu zaman hava tutqunlaşır, xoşagəlməz kəskin qoxu yaranır, adamların səhhətini pisləşdirir. Bu çevrilmələr üzvi yanacağın, məsələn benzinin yanmasından ayrılan karbohidrogenlərin fotokimyəvi parçalanması zamanı baş verir. Reaksiyanın məhsullarına ozon, aldehidlər, keton, asetilnitrat, üzvi turşular və başqa parçalanma məhsulları daxildir. Bundan başqa avtomobillərin buraxdığı dəm qazı (CO) smoqun tərkibində olan ən zəhərlisi hesab olunur. Smoq nəticəsində havada zərərli maddələrin şiddətli konsentrasiyası bəzən ölüm hallarına səbəb olur. Məsələn, 1952-ci ildə Londonda baş vermiş smoq nəticəsində 4000 nəfər, 1984-cü ildə Hindistanın Bxopol şəhərində 2500 nəfər ölmüşdür. Smoq həmçinin minlərlə insanın ağır xəstələnməsinə səbəb olmuşdur. Smoqun bütün növləri görməni azaldır və nəfəsalma sistemini qıcıqlandırır. Fotokimyəvi smoq gözü və quzeyli qişasını qıcıqlandırmaqla yaş axmasına səbəb olur, eyni zamanda bitki örtüyünü də müxtəlif dərəcədə zədələyir.
Smoqdan qorunma
Smoq problemini çözmək üçün avtomobil sənayesində çeşidli süzgəzlər istifadə edilir. Onlar da zərərli tullantıların atmosferə çıxması azaldır. Ancaq avtomobillərin sayı getdikcə artır, buna görə də bu kimi süzgəclərin işlədilməsi ilə problem çözülmür. Smoqdan fərdi olaraq qorunmaq üçün aşağıdakıları etməyi məsləhət görülür:
- Küçələrdə az olmaq və orada aktivlik etməmək;
- Evlərdə pencərə və qapılara nəm əskilər sərmək, kondisionerləri işə salmaq, evdə döşəməni və çeşidli şeyləri əskilərlə tez-tez silmək
- Smoq qatılaşanda nəfəs qoruyuculardan – respiratorlardan, tez-tez dəyişdirmək şərti ilə nəm üzlüklərdən yayrarlanmaq;
- Əl-üzü tez-tez yumaq, ağız və burunun içini su ilə yaxalamaq;
- Siqaret çəkməyi tərk etmək;
- Gözləri qoruyan vasitələrdən yararlanmaq;
- Tez-tez su və başqa maye içkiləri içmək, meyvə ilə tərəvəz yemək, vitaminlər içmək.
Ozon qatının dağılması
Ozon qatı atmosferdə yerdən 12–50 km aralı yerləşərək, bütün yer kürəsini bürüyür. Onun miqdarı 23 km hündürlükdə daha çoxdur. Atmosferdə ozonun (O3) payı çox azdır, yalnız 0, 0001%-dır. Ancaq bu maddə çox gərəklidir, çünki onun araçılığı ilə yerə canlılar üçün öldürücü olan ultrabənövşəi şüaların saçmasının qarşısını alır. Uzun müddət ozon qatı insan fəaliyyətinin sonu olaraq tükənirdi. Çünki ozon bir maddə kimi çox tez reaksiyaya girəndir və havaya buraxılar tullantılar onun əriməsinə səbəb olur. Son vaxtlar elə bu proses baş verir. Ozon qatının əriməsinin əsas səbəbləri aşağıdakılardır: 1. Kosmik gəmilər və başqa uçaqlar uçanda orada deşiklər yaranır və uzun müddət bağlanmır. 2. Freon qazların atmosferə çıxmasıdır
Freonların dağıdıcı özəllikləri
Ozon qatının dağılmasının başlıca səbəbi xlor və onun hidrogenləşmiş maddələrin atmosferin yüksək qatlarına qalxmasıdır. Bunlar da freon qazından yaranır. Bu qazın adi otaq temperaturinda oz həcmini artırmaq özəlliyi var. Buna görə də onlar uzun zaman maye tozlandırıcıları olan aerozolların buraxılmasında işlənmişdirlər. Bundan daşqa, həcminin genişləndirı bilən freonlar tez soyudula bilirlər. Buna görə də bu maddə soyuducuların istehsalında və işlənməsində istifadə edilir. Freonlar atmosferin üst qatına yüksələndə, ondan xlorun atomları ayrılır. Onlar ozonla reaksiyaya girərək, onu oksigenə çevirirlər. Xlor atmosferdə 120 il qala bilər. Bu vaxt içində də ozonun çoxlu molekullarını həll edə bilər.
1980-ci illərdən başlayaraq, bütün dünyada freonların istehsalının azaldılması tədbirləri görülür. 1987-ci ildə 23 başlıca ölkələr freonların buraxılmasını 1999-cu ilə qədər iki dəfə azaltmaq öhdəliyini boyunlarına götürmüş, bu barədə anlaşmaya qol çəkmişdirlər. Artıq bu gün freonu aerozollarda dəyişə bilən və bütün göstəricilər üzrə ondan geri qalmayan proban-butan qarışığı olan qaz tapılmışdır. Onun əskikliyi təkcə odda yanmasındadır. Artıq bu aerozollar geniş istifadə edilirlər. Ancaq soyuducular üçün bu problem hələ də tam çözülməmişdir. Orada freonun yerinə işlədə biləcək maddə ammiakdır. Ancaq o fiziki gostəricilərinə görə freondan geri qalır. Bu gün başqa maddələrin tapılması yönündə də işlər gedir.
Dünya birliyinin çabalarının sonu olaraq freonun işlənməsi iki dəfə azalmış, ancaq tam ortalıqdan çıxmamışdır. Bilginlərin dediyinə görə, ozon qatı 50 il boyu bərpa oluna bilər.
Mənbə
- Aydın Əlizadə. "Ekologiya" kursu üzrə mühazirələr 2016-03-05 at the Wayback Machine // Fəlsəfə elmləri doktoru Aydın Əlizadənin səhifələri
Həmçinin bax
- Ekologiya
- Ekologiyanın tarixi
- Envayromentalizm
- Alternativ enerji
- Təbiətin qorunması
- Texnogen qəzalar
- Kirlənmə
- Ekoloji monitorinq
- Noosfer
- İsrafil İsmayılov. "Havanın çirklənməsi intensivləşib. Nəqliyyat vasitələrinin sıxlığı artıb". http://anl.az/ (az.). 21 oktyabr 2010. 31.01.2024 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 31 yanvar 2024.
- İsrafil İsmayılov. "Havanın çirklənməsi intensivləşib. Nəqliyyat vasitələrinin sıxlığı artıb". http://anl.az/ (az.). 21 oktyabr 2010. 31.01.2024 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 31 yanvar 2024.
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Yer atmosferinin kirlenmesi tebii prosesler ve insan fealiyyetinin neticesinde atmosfere yeni maddelerin qatilmasi ya da onun tebii durumunun deyisilmesi Istixana effektiIstixana effekti qazlarin qizmasi neticesinde yaranan istilik enerjisinin vasitesi ile planetimizin qizmasidir Bu qazlar da esasen su buxari ve karbondur Ele istixana effektine gore yerde heyati temin etmek ve inkisaf etdirmek baximindan yararli temperaturun saxlanmasi mumkun olur Bu olmasaydi yerin temperaturu indikinden cox asagi ola bilerdi Bununla bele istixana effekti sonrasi yere infraqirmizi sualarin dusmesi azalir bu da yerin heddinden cox qizmasina getirib cixardir 2007 ci ilde 130 olkenin minden artiq alimini birlesdiren Iqlimin Deyismesi uzre Ekspertlerin Hokumetlerarasi Qrupu IDEHQ oz hesabatini teqdim etmisdir Orada kecmisdeki ve bugunku iqlim deyismeleri bunun insana ve tebiete tesiri elece de bu deyismelerin qarsisinin alinmasi imkanlari gosterilmisdir Cap olunmus materiallara gore 1906 2005 ci il arasi yer temperaturu 0 74 derece artmisdir En yaxin 20 il erzinde her onillikde temperatur orta hesabla 0 2 dereceye qeder artacaq 21 ci yuzilliyin sonuna qeder ise 1 8 dereceden 4 6 dereceye qeder arta biler Bilginlerin dediklerine gore iqlimin deyismesi daha cox insan fealiyyeti nedeni ile bas verir Bu da karbon koklu yanacaqlarin islenmesi senayi istehsali meselerin qirilmasi kimi olaylardir Istixana effekti sebebi ile iqlimin deyismesinin mumkun olan neticeleri 1 Cokuntulerin intensivliyinin ve tezliyinin deyismesi Umumiyyetle planetimizde iqlim daha da nem olacaq Ancaq cokuntulerin miqdari yer uzerinde beraber paylanmayacaq Bu gun yagmurlarin cox olar bolgelerde cokuntuler daha da cox az olanlarda ise daha az olacaq Nemliyin az olan bolgelerde quraqliq sureci daha da cox olacaq 2 Denizlerin seviyyesinin artmasi HH ci yuzillik boyu deniz seviyyesi 0 1 0 2 m artmisdir Bilginlerin dediyine gore XXI yuzillik boyu deniz seviyyesinin artimi 1m qeder yukselecek Bele olarsa kicik adalara ve denizkenari bolgelere daha cox ziyan deyecek Hollandiya Boyuk Britaniya kimi olkeler elece de Karib ve Okeaniya adalari su altinda batma tehlukesi ile uzlesecekler Bundan basqa denizkenari yerlerin asilanmasi proseslesi guclenecek 3 Ekosostemler ve biocesidlilik ucun tehluke 30 40 canlilarin olmesi proqnozlari vardir Cunki onlarin etraf muhitin seraitinin deyismesi o geder suretli olacaq ki canlilar bu deyisikliklere uygunlasa bilmeyecekler Hava istiliyi 1 derece qalxsa meselere ziyan deye biler Onlar ise karbon qazini udub oksigeni istehsal edirler Meselerin qirilmasi karbonun artmasi ekologiyanin pislesmesi demekdir 4 Buzlarin erimesi Bu amil qlobal deyisiklerin gostericisidir Peyklerden alinan bilgilere gore buzlar 1960 ci illerdin beri erimis ve onlarin 10 azalmasi gozlenilir 1950 ci illerden baslayaraq bizim gunumuze qeder Simal qutbe yaxin olan yerlerde deniz buzu 10 15 qalinligi ise 40 azalmisdir Bilginlerin dediyine gore Qimalay daglarinin buzlarinin erimesi ilde 10 15 m catmisdir Bele olsa buzlarin 2 3 hissesi 2060 ci il ucun eriyecek 2100 cu il ucun ise butun dunya buzlari eriyecek Buzlarin tezlikle eriumesi beseriyyet ucun bir sira problemler yaradir Daglara yaxin bolgelerde daha da tehlukeli qar ucgunlari caylarda ise sularin azalmasi bas vere biler bunun sonrasida da sirin su ehtiyatlari tukener 5 Kend teserufati Bu saheye de ziyan deye biler Cunki temperaturun qalxmasi quraqliqlar getirer En boyuk zerbe ise yoxsul olkelere deyecek ve bele olarsa acliga getirib cixardacaq 6 Suyun istifadesi ve techizati Iqlimin deyismesi icmeli sularin azalmasina getire biler Bele olarsa quraqliq yerlerde yagmurlar daha da azalacaq daglarda buzlarin erimesi sonu caylar quruyacaq Suyun catismamasi tekce insan saglamligina ve telebatina deyil hem de dunyada gerginliye getire biler su ugrunda savaslar qizisa biler 7 Insan saglamligi Iqlimin deyismesi insan saglamligina da tesir ede biler Bu da azteminatli ehali ucun daha da aktualdir Bele ki yeyeceklerin sayi azaldlqca acligin dusmesi sonu coxlu xestelikler yayila biler Bundan basqa anormal isti urek yoluxucu ve basqa xesteliklerin yayilma suretini artira biler Temperatirin artmasi yoluxucu xesteliklerin menbeyi olan cesidli canlilarin ornek ucun malyariyani yayan agcaqenetlerin cografi yasayis yerlerinin deyismesine ve o xesteliklerin basqa bolgelerde yayinlasina getirib cixarda biler Orada yasayan insanlarin ise bu xesteliklere qarsi immunitetleri zeif olduguna gore olumlerin sayi arta biler Istixana effektinin qarsisinin alinmasi yollari Ekoloqlarin dediklerine gore gelecek ucun proqnozlasdirilar iqlim deyismesinin qarsisini almaq olmayacaq Ancaq bu olayi nisbeten yungullesdirmek temperatur artimini nisbeten azaltmaq olar Bunun ucun asagidaki tedbirleri gormek gereklidir 1 Karbon yanacaqlarinin komur neft qaz istifasini azaltmaq 2 Enerjinin qenaetle islenmesi ve onun semereliliyinin artirilmasini temin etmek 3 Karbohidrigensiz ve berpaedilen enerjiye kecmek 4 Ekoloji baximdan temiz texnologiyalari isletmek 5 Meselerin sayini artirmaq cunki onlar karbon qazini menimseyir ve atmosferde onun miqdarini azaldir Tursu yagislariBu da terkibinde tursularin normadan artiq olan cesidli atmosfer cokuntuleridir yagis qar dolu Onlar hidrogen gostericisi ile pH olculur Temiz yagis suyunda pH 5 6 Suda tursularin sayi coxaldiqca bu reqem asagi dusur Inkisaf etmis olkelerde cokuntulerin pH gostericisi 10 1000 defe normadan az olur Demeli onlarin terkibinde cox miqdarda tursular var Bu tursular daha cox kukurd H2SO4 ve azot HNO3 tursularidir Bunlar da yer uzerinden atmosfere cixir Ornek ucun yanacagi yandirarken havaya kukurdun dioksidi cixir elece de atmosferdeki azot oksiqenle reaksiyaya girir ve bunun sonu azotun oksidi yaranir Bu iki madde kukurdun dioksidi ve azotun oksidi atmosfer suyu ile reaksiyaya girir ve bunun da sonunda azot ve kukurd tursulari yaranir Tursu yagislari terminini ilk defe 1872 ci ilde ingilis muhendisi Robert Smit ise salmisdir O bu fenomeni Mancester seherinde arasdirmisdir Bu kimi yagislar boyuk problemlere getirib cixardir Ornek ucun 20 ci yuzilliyin ortalarinda ABS nin Qerbi Virciniya statindaki Uillinq seherinde uc gun tursu yagislar yagmisdir O zaman qadinlarin kapron corablari suyun damcilarindan desilirdi Tursu yagislarin yaranma sebebleri Bu olayin yaranma sebebleri tebii fekaketlere ve insan faktoruna baglidir Yuxarida deyildiyi kimi tursu yagislar su buxarinin kukurdun dioksidi ve azotun oksidi ile reaksiyaya girmesi sonu yaranir Bu maddeler de coxlu sayda vulkanlarin puskurmesi zamani atmosfere cixir Bununla bele fabrik ve zavodlarin qazanxanalarin avtomobillerin de bu prosesdeki rolu boyukdur Daha cox zererli maddeler atmosfere metallarin zavodlardaki emali yanacagin qazanxanalarda yandirilmasi neqliyyatin islemesi sonu cixir Bu reqem ilde 250 tona yaxindir Tursu yagislarin ekologiya ve iqtisadiyyata vurdugu ziyan Dunyamizda tursu yagislarin yagmadigi bir yer qalmamisdir Bunlarin da neticeleri tekce tebiet ucun deyil insanlar ucunde cox agir olur ABS de bu kimi yagmurun dusmesinden sonra bir cox cay ve gollerde baliqlarin tebii artimi azalmisdir daglardaki qarin rengi bozla sarinin qarisiqgi olmusdur 30 meseler yox olmusdur Basqa bir sira olkelerde butun kend teserufati mehsullari mehv olmus bu da onlarin iqtisadiyyina agir zerbe vurmusdur Tursu yagmurunun dusduyu gollerden tutulan baliglari yeyenden sonra insanlar agir hetta olumcul xesteliklere tutulurlar Bu kimi yagisin altina dusdukde insanlarin derilerinde yaniq yerleri yaranir ve onlar nefes orqanlarina guc dusduyu ucun havanin catismazligini duyurlar Yagmurlarin icinde olan tursular metal konstuksitalar borular ucun tehlukelidir Elece de ucaqlar ve binalar da asinmaya ugrayirlar Bundan basqa bu yagmurlar tarixi abideleri de dagidir Tursu yagmurlar probleminin cozulmesi yollari Bu kimi tehlukeleri arasdiran bilginler tursu yagmurlarin qarsisinin alinmasi yollarini axtarmaga baslamisdirlar Bu yolda en yeterli tedbir atmosfere agir metallarin ve oksidlerin tullanmasinin qarsisinin alinmasidir Bu da muessiselerde tursularin tullanmasinin qarsisini alan temizleyici qurgularin suzgeclerin qurasdirilmasi ile bas verir Elece de boyuk seherlerde tullanti qazlari havaya buraxan neqliyyat vasitelerinin sayini azaltmaq ucun tedbirler gorulmelidir Eyni zamanda coxlu agaclar ekilmeli meseler salinmalidir Sulari temizleyen plankton bitkisini cay ve gollerde yaymaq da gerekdir Bundan basqa zavodlarda tullantilar yandirilmamali emal edilmelidir Bele olsa zererli maddeler atmosfere cixmaz Avtoneqliyyat tullantilariAvtoneqliyyat vasitelerinin islemesinden havani cirklendiren esas tullantilara dem qazi CO karbohidrogenler HC azot oksidleri NOx daxildir Melumata gore 20000 km yurus etmis avtomobil havaya 0 775 kq qurgusun Pb 40 75 kq azot oksidleri NOx 234 kq karbohidrogen HC ve 765 kq dem qazi CO buraxir Gunes isiginin tesirinden bu tullantilar kimyevi deyisikliye meruz qalir ve zererli maddelerin siyahisi asagiseviyyeli troposferli ozonla O3 ve fotokimyevi menseli muxtelif toksinlerle zenginlesir Mehz bu maddeler insan heyati ucun tehlukeli ve idare edilmesi mumkun olmayan fesadlar yaradir SmoqHavanin cirklenmesinin en ciddi tehlukelisi ve xosagelmeyeni qaz tustu duman ve toz qarisigi olan smoqdur Smoq ingilis sozunden olub tustu smoq ve duman fog demekdir Su buxarlarinin kondensasiyasi zamani kicik tustu hissecikleri etrafinda toplanmasindan emele gelir Bu xususile boyuk senaye seherlerinde neqliyyat vasitelerinin cox six oldugu eraziler ucun xarakterikdir Smoqun klassik ve fotokimyevi novleri vardir Fotokimyevi nov gunesin ultrabenovseyi sualarinin avtomobillerin dem qazinin yaratdigi klassik smoqa tesirinden emele gelir ve daha zererli formaya kecir Fotokimyevi smoq havada sari rengli duman emele getirir bu zaman hava tutqunlasir xosagelmez keskin qoxu yaranir adamlarin sehhetini pislesdirir Bu cevrilmeler uzvi yanacagin meselen benzinin yanmasindan ayrilan karbohidrogenlerin fotokimyevi parcalanmasi zamani bas verir Reaksiyanin mehsullarina ozon aldehidler keton asetilnitrat uzvi tursular ve basqa parcalanma mehsullari daxildir Bundan basqa avtomobillerin buraxdigi dem qazi CO smoqun terkibinde olan en zeherlisi hesab olunur Smoq neticesinde havada zererli maddelerin siddetli konsentrasiyasi bezen olum hallarina sebeb olur Meselen 1952 ci ilde Londonda bas vermis smoq neticesinde 4000 nefer 1984 cu ilde Hindistanin Bxopol seherinde 2500 nefer olmusdur Smoq hemcinin minlerle insanin agir xestelenmesine sebeb olmusdur Smoqun butun novleri gormeni azaldir ve nefesalma sistemini qiciqlandirir Fotokimyevi smoq gozu ve quzeyli qisasini qiciqlandirmaqla yas axmasina sebeb olur eyni zamanda bitki ortuyunu de muxtelif derecede zedeleyir Smoqdan qorunma Smoq problemini cozmek ucun avtomobil senayesinde cesidli suzgezler istifade edilir Onlar da zererli tullantilarin atmosfere cixmasi azaldir Ancaq avtomobillerin sayi getdikce artir buna gore de bu kimi suzgeclerin isledilmesi ile problem cozulmur Smoqdan ferdi olaraq qorunmaq ucun asagidakilari etmeyi meslehet gorulur Kucelerde az olmaq ve orada aktivlik etmemek Evlerde pencere ve qapilara nem eskiler sermek kondisionerleri ise salmaq evde dosemeni ve cesidli seyleri eskilerle tez tez silmek Smoq qatilasanda nefes qoruyuculardan respiratorlardan tez tez deyisdirmek serti ile nem uzluklerden yayrarlanmaq El uzu tez tez yumaq agiz ve burunun icini su ile yaxalamaq Siqaret cekmeyi terk etmek Gozleri qoruyan vasitelerden yararlanmaq Tez tez su ve basqa maye ickileri icmek meyve ile terevez yemek vitaminler icmek Ozon qatinin dagilmasiOzon qati atmosferde yerden 12 50 km arali yerleserek butun yer kuresini buruyur Onun miqdari 23 km hundurlukde daha coxdur Atmosferde ozonun O3 payi cox azdir yalniz 0 0001 dir Ancaq bu madde cox gereklidir cunki onun araciligi ile yere canlilar ucun oldurucu olan ultrabenovsei sualarin sacmasinin qarsisini alir Uzun muddet ozon qati insan fealiyyetinin sonu olaraq tukenirdi Cunki ozon bir madde kimi cox tez reaksiyaya girendir ve havaya buraxilar tullantilar onun erimesine sebeb olur Son vaxtlar ele bu proses bas verir Ozon qatinin erimesinin esas sebebleri asagidakilardir 1 Kosmik gemiler ve basqa ucaqlar ucanda orada desikler yaranir ve uzun muddet baglanmir 2 Freon qazlarin atmosfere cixmasidir Freonlarin dagidici ozellikleri Ozon qatinin dagilmasinin baslica sebebi xlor ve onun hidrogenlesmis maddelerin atmosferin yuksek qatlarina qalxmasidir Bunlar da freon qazindan yaranir Bu qazin adi otaq temperaturinda oz hecmini artirmaq ozelliyi var Buna gore de onlar uzun zaman maye tozlandiricilari olan aerozollarin buraxilmasinda islenmisdirler Bundan dasqa hecminin genislendiri bilen freonlar tez soyudula bilirler Buna gore de bu madde soyuducularin istehsalinda ve islenmesinde istifade edilir Freonlar atmosferin ust qatina yukselende ondan xlorun atomlari ayrilir Onlar ozonla reaksiyaya girerek onu oksigene cevirirler Xlor atmosferde 120 il qala biler Bu vaxt icinde de ozonun coxlu molekullarini hell ede biler 1980 ci illerden baslayaraq butun dunyada freonlarin istehsalinin azaldilmasi tedbirleri gorulur 1987 ci ilde 23 baslica olkeler freonlarin buraxilmasini 1999 cu ile qeder iki defe azaltmaq ohdeliyini boyunlarina goturmus bu barede anlasmaya qol cekmisdirler Artiq bu gun freonu aerozollarda deyise bilen ve butun gostericiler uzre ondan geri qalmayan proban butan qarisigi olan qaz tapilmisdir Onun eskikliyi tekce odda yanmasindadir Artiq bu aerozollar genis istifade edilirler Ancaq soyuducular ucun bu problem hele de tam cozulmemisdir Orada freonun yerine islede bilecek madde ammiakdir Ancaq o fiziki gostericilerine gore freondan geri qalir Bu gun basqa maddelerin tapilmasi yonunde de isler gedir Dunya birliyinin cabalarinin sonu olaraq freonun islenmesi iki defe azalmis ancaq tam ortaliqdan cixmamisdir Bilginlerin dediyine gore ozon qati 50 il boyu berpa oluna biler MenbeAydin Elizade Ekologiya kursu uzre muhazireler 2016 03 05 at the Wayback Machine Felsefe elmleri doktoru Aydin Elizadenin sehifeleriHemcinin baxEkologiya Ekologiyanin tarixi Envayromentalizm Alternativ enerji Tebietin qorunmasi Texnogen qezalar Kirlenme Ekoloji monitorinq NoosferIsrafil Ismayilov Havanin cirklenmesi intensivlesib Neqliyyat vasitelerinin sixligi artib http anl az az 21 oktyabr 2010 31 01 2024 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 31 yanvar 2024 Israfil Ismayilov Havanin cirklenmesi intensivlesib Neqliyyat vasitelerinin sixligi artib http anl az az 21 oktyabr 2010 31 01 2024 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 31 yanvar 2024