Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Aminturşu tərkibində amin (–NH2) və karboksil (–COOH) funksional qrupları olan üzvi birləşmə qrupudur. Ümumilikdə, 500-ə qədər aminturşu növü bilinməklə yanaşı, bunların ancaq α-aminturşu olan, təxminən 20 ədədi bioloji olaraq əhəmiyyətlidir.
Quruluş
Hər bir aminturşu molekulunda 4 əvəzedicilə birləşmiş karbon atomu vardır. Bu əvəzedicilərdən biri hidrogen atomu, digəri isə COOH qrupudur. Sonuncusu asanlıqla H+ ionunu itirdiyindən bu birləşmələr turşu xassələri göstərə bilir. Üçüncü əvəzedici NH2 qrupu və nəhayət, dördüncü əvəzedici ümumi şəkildə R ilə işarə olunan atomlar qrupudur. Bütün aminturşularda R-qrupları müxtəlifdir və hər birinin özünün məxsusi və mühüm rolu vardır. Bir aminturşunu digər aminturşudan fərqləndirən "muncuqların" xassəsi R-qruplarından (onları həm də yan zəncirlərdə adlandırırlar) asılıdır. O ki qaldı COOH qrupuna, üzvi kimyaçılar ona böyük hörmətlə yanaşırlar: karboksil qrupundan uzaqlığına görə digər karbon atomlarına işarələr verilir. Karboksil qrupuna birləşmiş atom α-atom, ikincisi β-atom, sonrakı γ-atom və s. kimi adlanır. α-karbon atomu həmçinin aminqrupu ilə birləşdiyindən, zülalın tərkibinə daxil olan bütün təbii aminturşulara α-aminturşular deyilir. Təbiətdə elə aminturşulara da rast gəlinir ki, NH2 qrupları karboksil qrupundan daha uzaqda yerləşmiş karbon atomuna birləşmişdir. Lakin zülalların qurulmasında təbiət yalnız α-aminturşuları seçmişdir. Bu aminturşular uzun zəncirlərdə birləşərək nəhəng zülal molekullarının quruluşunun möhkəmliyini və davamlılığını təmin edir. R-qrupları ilə fərqlənən α-aminturşuların sayı kifayət qədər çoxdur. Lakin çox vaxt zülallarda 20 müxtəlif aminturşuya rast gəlinir. Şərti olaraq bütün aminturşular dörd sinfə bölünmüşdür. Birincisinə qeyri-polyar yan zəncirlərə malik aminturşular daxildir. İkincisinə polyar qruplar saxlayan aminturşular daxildir. Digər iki sinfə isə yan zəncirləri müsbət (üçüncü sinif) və mənfi yüklənə bilən (dördüncü sinif) aminturşular daxildir. Məs., karboksil qrupunun dissosiasiyası zamanı -COO- anionu, azot atomunun protonlaşması zamanı isə -NH3 kationu əmələ gəlir. Asparagin və qlutamin turşularının yan zəncirləri daha bir karboksil qrupuna - COOH malikdir, canlı hüceyrə üçün xarakterik olan pH-ın qiymətlərində (pH≈7) onlar hidrogen ionunu (H+) itirərək mənfi yüklənir. Lizin, arginin və histidinin yan zəncirləri müsbət yüklənmişdir, çünki onlar protonlaşa bilən azot atomları saxlayırlar.
Fiziki xassələri
Bütün aminturşular yüksək temperaturda əriyən, suda yaxşı həll olan rəngsiz kristallik maddələrdir. Onların özünəməxsusluğu ondan ibarətdir ki, molekulunda turşu xassəsi göstərən karboksil qrupu və əsasi xassə göstərən amin qrupu vardır. Ona görə də onlar amfoter xassəyə malikdir. Başqa sözlə, eyni zamanda həm əsasi, həm də turşu xassəsi göstərirlər. Ona görə də aminturşulara üzvi amfoter maddələr deyilir.
Kimyəvi xassələri
Bütün amin turşuları amfoter birləşmələrdir, molekullarında karboksil qrupunun - COOH-un olması səbəbindən həm turşu xassələri, həm də amin qrupu - NH2 sayəsində əsas xüsusiyyətlər nümayiş etdirə bilirlər. Amin turşuları turşular və qələvilərlə qarşılıqlı təsir də olurlar: Bir amin turşusunun izoelektrik nöqtəsi, amin turşusu molekullarının maksimum nisbətinin sıfır yükə malik olduğu pH dəyəridir. Bu pH-da amin turşusu elektrik sahəsində ən az hərəkətlidir və bu xassəsindən istifadə etməklə amin turşularını, həmçinin zülalları və peptidləri ayırmaq üçün istifadə etmək olar. Amin qrupunun -NH3+, karboksi qrupunun isə -COO- şəklində olan ionların təmsil olunduğu bir amin turşusu molekuludur. Belə bir molekul xalis yükdə əhəmiyyətli bir dipol momentinə malikdir. Əksər amin turşularının kristalları məhz belə molekullardan qurulur. Bəzi amin turşularında çoxlu amin qrupları və karboksil qrupları var. Bu amin turşuları üçün hər hansı xüsusi iondan danışmaq çətindir.
Təbiətdə
Canlı orqanizmlərdə aminturşular zülalların və digər bioloji mühüm birləşmələrin biosintezində istifadə edilir. Bakteriyalar və bitkilər bütün lazım olan aminturşuları bəsit maddələrdən sintez etmək qabiliyyətinə malikdir. Lakin bir sıra canlı orqanizmlərdə və insanda bir sıra aminturşular sintez oluna bilmir, ona görə də onlar orqanizmə qida ilə daxil olmalıdır. Onlar əvəz oluna bilməyən aminturşular adlanır. Orqanizmin normal fəaliyyəti üçün 20 əsas α-aminturşuların tam dəsti tələb olunur. Onlardan bəziləri orqanizmin öz hüceyrələrində, digərləri isə orqanizmə hazır vəziyyətdə qida vasitəsilə düşməlidirlər. Birinci aminturşuları əvəz oluna bilən, ikinciləri isə əvəz oluna bilməyən adlandırırlar. Axırıncıların dəsti müxtəlif orqanizmlər üçün fərqlidir. Məs., ağ siçovullar üçün onların sayı 10-a, süd turşusu bakteriyalarında isə 16-ya bərabərdir. Bitkilər özləri elə aminturşular sintez edə bilir ki, onlara zülalların tərkibində heç rast gəlinmir.
Tətbiqi
Amin turşularının mühüm xüsusiyyəti, poliamidlərin, o cümlədən peptidlərin, zülalların, neylonun əmələ gəlməsinə səbəb olan polikondensləşmə qabiliyyətidir .
Amin turşuları idman qidası və qarışıq yemin bir hissəsidir. Amin turşuları qida sənayesində dad əlavələri kimi istifadə olunur, məsələn, qlyutamin turşusunun natrium duzu
Aminturşuların adları
Aminturşular, bir qayda olaraq, alındıqları mənbələrdən asılı olaraq tarixi adlara malikdir. Misal üçün, asparagin 1806-cı ildə asparaqus (mərəşüyüd , qulançar) şürəsində tapılmışdır, qlutamin (lat. "qluten" - "yapışqan") turşusu buğda özəyində aşkar edilmişdir. Sistein (yun. "tsistis" - "kisə") ilk dəfə 1810-cu ildə sidik kisəsi daşlarında aşkar edilmişdir. Süd zülalı olan kazeinin tədqiqi zamanı tirozin (yun. "tiros" - "pendir") kəşf edilmişdir. Arginin (lat. "argentum" - "gümüş") ilk dəfə olaraq gümüş duzları şəklində alınmışdır. Qlisin (yun. "qlikis" - "şirin") şirin olduğu üçün belə adlandırılmışdır. "Leysin" yunan sözü olan "Leykos" - "ağ"-dan törəmişdir: yumurta ağında bu geniş yayılmış aminturşularından biridir. Lizin öz adını yunan sözü olan "həllolma", "dağılma" mənasını verən "lizis"dən götürmüşdür. Bu turşu suda yaxşı həll olduğuna görə belə adlandırılmışdır. Bəzi aminturşular ipək liflərinin zülallarından alınmışdır. Bunlara histidin (yun."histos" - parça) və serin (lat. "sericus" -"ipək") misal ola bilər.
20 əsas aminturşular sinfi
1. Qeyri-polyar R-qrupu
- Alanin
- Valin
- Leysin
- İzoleysin
- Fenilalanin
- Metionin
- Triptofan
- Prolin
2. Polyar R-qrupu
- Qlisin
- Serin
- Treonin
- Tirozin
- Sistein
- Asparagin
- Qlutamin
3. Mənfi yüklənmiş R-qrupları
- Asparagin turşusu
- Qlutamin turşusu
4. Müsbət yüklənmiş R-qrupları
- Lizin
- Arqinin
- Histidin
Mənbə
- Uşaqlar üçün ensiklopediya. Kimya. Bakı, 2008.
Həmçinin bax
İstinadlar
- Nelson DL, Cox MM (2005). Principles of Biochemistry (4th ed.). New York: W. H. Freeman. .
Xarici keçidlər
- Kimyada Aminturşular
- Н. С. Энтелис Аминоацил-тРНК-синтетазы: два класса ферментов // Соросовский образовательный журнал, 1998, № 9, с. 14-21
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Amintursu terkibinde amin NH2 ve karboksil COOH funksional qruplari olan uzvi birlesme qrupudur Umumilikde 500 e qeder amintursu novu bilinmekle yanasi bunlarin ancaq a amintursu olan texminen 20 ededi bioloji olaraq ehemiyyetlidir Amintursularin umumi strukturuQurulusHer bir amintursu molekulunda 4 evezedicile birlesmis karbon atomu vardir Bu evezedicilerden biri hidrogen atomu digeri ise COOH qrupudur Sonuncusu asanliqla H ionunu itirdiyinden bu birlesmeler tursu xasseleri gostere bilir Ucuncu evezedici NH2 qrupu ve nehayet dorduncu evezedici umumi sekilde R ile isare olunan atomlar qrupudur Butun amintursularda R qruplari muxtelifdir ve her birinin ozunun mexsusi ve muhum rolu vardir Bir amintursunu diger amintursudan ferqlendiren muncuqlarin xassesi R qruplarindan onlari hem de yan zencirlerde adlandirirlar asilidir O ki qaldi COOH qrupuna uzvi kimyacilar ona boyuk hormetle yanasirlar karboksil qrupundan uzaqligina gore diger karbon atomlarina isareler verilir Karboksil qrupuna birlesmis atom a atom ikincisi b atom sonraki g atom ve s kimi adlanir a karbon atomu hemcinin aminqrupu ile birlesdiyinden zulalin terkibine daxil olan butun tebii amintursulara a amintursular deyilir Tebietde ele amintursulara da rast gelinir ki NH2 qruplari karboksil qrupundan daha uzaqda yerlesmis karbon atomuna birlesmisdir Lakin zulallarin qurulmasinda tebiet yalniz a amintursulari secmisdir Bu amintursular uzun zencirlerde birleserek neheng zulal molekullarinin qurulusunun mohkemliyini ve davamliligini temin edir R qruplari ile ferqlenen a amintursularin sayi kifayet qeder coxdur Lakin cox vaxt zulallarda 20 muxtelif amintursuya rast gelinir Serti olaraq butun amintursular dord sinfe bolunmusdur Birincisine qeyri polyar yan zencirlere malik amintursular daxildir Ikincisine polyar qruplar saxlayan amintursular daxildir Diger iki sinfe ise yan zencirleri musbet ucuncu sinif ve menfi yuklene bilen dorduncu sinif amintursular daxildir Mes karboksil qrupunun dissosiasiyasi zamani COO anionu azot atomunun protonlasmasi zamani ise NH3 kationu emele gelir Asparagin ve qlutamin tursularinin yan zencirleri daha bir karboksil qrupuna COOH malikdir canli huceyre ucun xarakterik olan pH in qiymetlerinde pH 7 onlar hidrogen ionunu H itirerek menfi yuklenir Lizin arginin ve histidinin yan zencirleri musbet yuklenmisdir cunki onlar protonlasa bilen azot atomlari saxlayirlar Fiziki xasseleriButun amintursular yuksek temperaturda eriyen suda yaxsi hell olan rengsiz kristallik maddelerdir Onlarin ozunemexsuslugu ondan ibaretdir ki molekulunda tursu xassesi gosteren karboksil qrupu ve esasi xasse gosteren amin qrupu vardir Ona gore de onlar amfoter xasseye malikdir Basqa sozle eyni zamanda hem esasi hem de tursu xassesi gosterirler Ona gore de amintursulara uzvi amfoter maddeler deyilir Kimyevi xasseleriButun amin tursulari amfoter birlesmelerdir molekullarinda karboksil qrupunun COOH un olmasi sebebinden hem tursu xasseleri hem de amin qrupu NH2 sayesinde esas xususiyyetler numayis etdire bilirler Amin tursulari tursular ve qelevilerle qarsiliqli tesir de olurlar Bir amin tursusunun izoelektrik noqtesi amin tursusu molekullarinin maksimum nisbetinin sifir yuke malik oldugu pH deyeridir Bu pH da amin tursusu elektrik sahesinde en az hereketlidir ve bu xassesinden istifade etmekle amin tursularini hemcinin zulallari ve peptidleri ayirmaq ucun istifade etmek olar Amin qrupunun NH3 karboksi qrupunun ise COO seklinde olan ionlarin temsil olundugu bir amin tursusu molekuludur Bele bir molekul xalis yukde ehemiyyetli bir dipol momentine malikdir Ekser amin tursularinin kristallari mehz bele molekullardan qurulur Bezi amin tursularinda coxlu amin qruplari ve karboksil qruplari var Bu amin tursulari ucun her hansi xususi iondan danismaq cetindir TebietdeCanli orqanizmlerde amintursular zulallarin ve diger bioloji muhum birlesmelerin biosintezinde istifade edilir Bakteriyalar ve bitkiler butun lazim olan amintursulari besit maddelerden sintez etmek qabiliyyetine malikdir Lakin bir sira canli orqanizmlerde ve insanda bir sira amintursular sintez oluna bilmir ona gore de onlar orqanizme qida ile daxil olmalidir Onlar evez oluna bilmeyen amintursular adlanir Orqanizmin normal fealiyyeti ucun 20 esas a amintursularin tam desti teleb olunur Onlardan bezileri orqanizmin oz huceyrelerinde digerleri ise orqanizme hazir veziyyetde qida vasitesile dusmelidirler Birinci amintursulari evez oluna bilen ikincileri ise evez oluna bilmeyen adlandirirlar Axirincilarin desti muxtelif orqanizmler ucun ferqlidir Mes ag sicovullar ucun onlarin sayi 10 a sud tursusu bakteriyalarinda ise 16 ya beraberdir Bitkiler ozleri ele amintursular sintez ede bilir ki onlara zulallarin terkibinde hec rast gelinmir TetbiqiAmin tursularinin muhum xususiyyeti poliamidlerin o cumleden peptidlerin zulallarin neylonun emele gelmesine sebeb olan polikondenslesme qabiliyyetidir Amin tursulari idman qidasi ve qarisiq yemin bir hissesidir Amin tursulari qida senayesinde dad elaveleri kimi istifade olunur meselen qlyutamin tursusunun natrium duzuAmintursularin adlariAmintursular bir qayda olaraq alindiqlari menbelerden asili olaraq tarixi adlara malikdir Misal ucun asparagin 1806 ci ilde asparaqus meresuyud qulancar suresinde tapilmisdir qlutamin lat qluten yapisqan tursusu bugda ozeyinde askar edilmisdir Sistein yun tsistis kise ilk defe 1810 cu ilde sidik kisesi daslarinda askar edilmisdir Sud zulali olan kazeinin tedqiqi zamani tirozin yun tiros pendir kesf edilmisdir Arginin lat argentum gumus ilk defe olaraq gumus duzlari seklinde alinmisdir Qlisin yun qlikis sirin sirin oldugu ucun bele adlandirilmisdir Leysin yunan sozu olan Leykos ag dan toremisdir yumurta aginda bu genis yayilmis amintursularindan biridir Lizin oz adini yunan sozu olan hellolma dagilma menasini veren lizis den goturmusdur Bu tursu suda yaxsi hell olduguna gore bele adlandirilmisdir Bezi amintursular ipek liflerinin zulallarindan alinmisdir Bunlara histidin yun histos parca ve serin lat sericus ipek misal ola biler 20 esas amintursular sinfi1 Qeyri polyar R qrupu Alanin Valin Leysin Izoleysin Fenilalanin Metionin Triptofan Prolin 2 Polyar R qrupu Qlisin Serin Treonin Tirozin Sistein Asparagin Qlutamin 3 Menfi yuklenmis R qruplari Asparagin tursusu Qlutamin tursusu 4 Musbet yuklenmis R qruplari Lizin Arqinin HistidinMenbeUsaqlar ucun ensiklopediya Kimya Baki 2008 Hemcinin baxAmintursularin sorulmasiIstinadlarNelson DL Cox MM 2005 Principles of Biochemistry 4th ed New York W H Freeman ISBN 0 7167 4339 6 Xarici kecidlerKimyada Amintursular N S Entelis Aminoacil tRNK sintetazy dva klassa fermentov Sorosovskij obrazovatelnyj zhurnal 1998 9 s 14 21