Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Adi boyaqotu (lat. Rubia tinctorum) — bitkilər aləminin acıçiçəklilər dəstəsinin boyaqotukimilər fəsiləsinin boyaqotu cinsinə aid bitki növü.
| Adi boyaqotu | ||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
 | ||||||||||
| Elmi təsnifat | ||||||||||
| Domen: Klad: Ranqsız: Aləm: Klad: Klad: Klad: Klad: Klad: Klad: Klad: Klad: Klad: Klad: Klad: Dəstə: Fəsilə: Yarımfəsilə: Triba: Cins: Növ: Adi boyaqotu | ||||||||||
| Beynəlxalq elmi adı | ||||||||||
| ||||||||||
Arealı
Vyetnam, eləcə də Avropanın cənub-şərqindən Himalaya qədər yayılmışdır. Azərbaycanda Böyük Qafqaz (Quba), Abşeron, Kür-Araz ovalığı, Naxçıvanın düzənlik və dağlıq ərazilərində, Lənkəran ovalığında, ümumiyyətlə, ovalıq və dağlarda orta dağ qurşağına qədər yayılmışdır.
Botaniki təsviri
Hündürlüyü 80-100 sm-ə qədər olan çoxillik ot bitkisidir. Kökümsovları oduncağabənzər olub, uzundur, qalınlığı 1,5 sm-ə qədərdir, zoğ vermir; kökləri çoxbudaqlanan, oduncağabənzərdir və qırmızımtıl-qonur rəngli soyulan qabığı vardır. Gövdəsi qismən düzduran və ya yuxarı hissəsi dırmaşan, qonşu bitkilərə sarmaşandır, çox qısa qabarıq tüklərlə örtülmüş, bəzən çılpaq, yalnız buğumlarda tükcüklüdür, dördtillidir, qalınlaşmış tillərlə üzüaşağı qatlanmış tikanlar yerləşmişdir.
Çoxillk ot bitkisi olub, az və ya çox dərəcədə tüklü, güclü kök sisteminə malik, torpağın dərinliyinə qədər üfqi xətt boyunca gedə bilən kökümsovlardan ibarətdir. Gövdəsi budaqlanan, zəncir halqasına bənzər, dördtilli, kənar hüdudu boyunca tikanlı nahamar olub, uzunluğu 2 m-ə qədərdir. Buğumarası qısa yarpaqlar arasında yerləşir. Çiçək köbəsində olan yarpaqları 4-6 ədəd, neştərşəkilli, ellipsvari və ya yumurtavari olub, əsasından daralmış qısa, saplaqlı, kənarları boyunca damarlı və tikanlıdır. Çiçəkləri kiçik, yaşılımtıl-sarı, 5 dişcikli, çiçək tacı düzgün, yarpaqla örtülmüş çoxlu çiçəkləri süpürgəvari çiçək qrupunda toplanmışdır. Meyvəsi şirəli, bir və ya ikitoxumlu, qara rəngli olub, soku qırmızı rənglidir. İyun-iyul aylarında çiçəkləyir, avqust-oktyabr aylarında meyvələri yetişir. Gürcü boyaqotunda boyayıcı maddələrın miqdarı nisbətən azdır. Cavan gövdə üzərindəki yarpaqları oturaq, yaşlı yarpaqları isə saplaqlı olur. Yarpaqlarının aşağı hissələri bozumtul tükcüklü, damarlı, kənarları isə qarmaqşəkilli dişciklidir.
Çay sahillərində, kanalların kənarlarında, rütublətli sahillərdə və kolluqlarda bitir.
Toplanılan xammal erkən yazda (mart-aprel) və ya vegetasiyanın sonunda (avqust ayından şaxta düşənə qədər) əllə 20-30 sm dərinlikdə olan kökümsov və kökləri toplanılır. Bütün bu xammalların ən üstünü kökümsovları hesab edilir. Mədəni halda əkilən zaman üçillik kökümsovlarından istifadə edilir. Toplanılan xammalı torpaqdan çıxararaq hissəcilərə bölmək, nazik qatlarla yaxşı havası dəyişilən yerlərdə qurudulmalıdır. Quruducu şkafda 45°С-ə qədər temperaturda qurudulmalıdır. Xammal qurutma zamanı tez-tez çevrilməlidir.
Əkilən plantasiyalarda xammal 2-3 ildən bir toplanılır. Üzümlüklərdə və bağlarda alaqotu bitən yerlərdə hər il toplamaq mümkündür. Spesifik zəif iyli, şirin dadlı olmaqla, azacıq acı və büzücüdür. İşıqdan qorunmaqla, quru havası dəyişilən yerlərdə saxlanılır. Quru halda yaxşı havalanan, qaranlıq və işıqdan qorunan yerlərdə saxlamaq lazımdır. Saxlanılma müddəti 3 ildir.
Tərkibi və təsiri
Boyaqotunun kökümsov və köklərində 5-6% antrasen qrupu törəmələri alizarin, əsas olaraq 2-ksiloqlükozid-rubetitrin turşusundan ibarətdir. Bundan başqa tərkibində flavonoidlər, iridoid və üzvi turşular vardır.
Boyaqotunun quru ekstraktı və həbi (0,25q) istifadə edilir. Spazmolotik, urolitik və diuretik dərmandır. Konbinəedilməş preparat «Marelin» və «Sistenal» adlı tinkturası hazırlanır.
Spazmolotik, urolitik (böyrək və sidik yollarının kiçik daşlarının salınmasında təyin edilir) və diuretik dərmandır.
Famakoloji tərkibi
Boyaqotu sidik turşusu konkrimentlərini tədricən kövrəkləşdirərək xırdalanmasına kömək edir. Bu prosesin getməsinə əsasən ruberitrin turşusu təsir edərək, sidikdə olan fosfor, kalsium və maqnezium duzlarını kövrəkləşdirərək onların parçalanmasını kömək edir. Əsasən bitkinin tərkibindəki boyayıcı maddələr daş və duzların üzərinə çökərək onları kövrəkləşdirir və xırdalayırlar. Bundan başqa bakterisid təsir edərək, kokk florasını məhv edir, əzələ tonusunu azaldır, əksinə eninəzolaqlı əzələlərin tonusunu artırır, böyrək və sidik yollarında olan daş, qum və konkrimentlərin çıxarılmasına kömək edir.
Boyaqotunun quru, həbi 0,25q. Spazmalotik, urolitik və diuretik dərmandır.
Boyaqotunun kombinəedilmiş ekstraktı "Marelin", cövhəri isə "Sistenal"dır.
Böyrəkdaşı xəstəliyində kiçik konkrimentlərin, xüsusən fosfor, kalsium və maqnezium duzlarınının əridilməsində, çıxarılmasında və spazmın götürülməsində istifadə edilir. Qlomerulonefrit, böyrək çatmamazlığı və mədə xorasında bu dərman bitkisi əks göstərişdir.
Yarpaq
Yarpaqları çiçək köbəsində 4-6 ədəd (yalnız yuxarıdakılar 2 ədəd) olmaqla, qarşıqarşıya düzülmüşdür, bir yarım-iki dəfə buğumarasından qısadır, neştərtvari və ya ellipsşəkilli-neştərtvari, bəzən ensiz-neştərvaridir, sivridir, təpə hissədə bəzən uzunsov sivri sonluğa dartılmış haldadır, pazşəkilli qaidəsi vardır, adətən uzunluğu yarpaq ayasından (4) 5-7 dəfə qısa olan saplaqdan kəskin ayrılmışdır. Ən iri yarpaqlar (uzunluğu 5,5-8 (9) sm, eni 2-2,7 sm) gövdənin orta hissəsində yerləşmişdir.
Çiçək
Çiçəkləri qoltuq və təpə hissədə, azçiçəkli, bir-iki dəfə 3 hissəyə-bölünmüş yarımçətirdə yerləşib, gövdə və budaqların sonunda seyrək, uzunsov, yuxarı hissədə demək olar ki, yarpaqlanmamış süpürgədə toplanmış; yarımçətirlərin ümimi çiçək saplağı buğumlarda qarşı qarşıya yerləşmişdir. Tac sarı rəngli, qısa qıfşəkilli olub, xırdadır, neştərvari və ya yumurtaşəkilli-neştərvari beş dilimi vardır.
Meyvə
İyul-avqust aylarında meyvə verir. Meyvələri lətlidir, quru halda qara rəngdədir, biryuvalı, nadir hallarda ikiyuvalıdır.
Yaşayış mühiti
Kolluqlarda, çayların sahilində rast gəlinir.
Təsərrüfat əhəmiyyəti
Əvvəllər bu növ Qafqazda qırmızı boya mənbəyi kimi xalçaçılıqda istifadə olunurdu.
Sinonimləri
Homotipik sinonimləri
- Galium rubia E.H.L.Krause
- Rubia peregrina subsp. tinctorum (L.) Bonnier & Layens
- Rubia tinctoria Salisb.
Heterotipik sinonimləri
- Rubia acaliculata Cav.
- Rubia iberica (Fisch. ex DC.) K.Koch
- Rubia sativa Guadagno
- Rubia sylvestris Mill.
- Rubia tinctorum var. culta Alef.
- Rubia tinctorum var. grandifolia K.Koch
- Rubia tinctorum var. iberica Fisch. ex DC.
- Rubia tinctorum var. latifolia Texidor
- Rubia tinctorum f. petiolaris Sommier & Levier
- Rubia tinctorum var. pubescens Ledeb.
- Rubia tinctorum var. sativa Pollini
İstinadlar
- Linnaeus C. Species Plantarum (lat.): Exhibentes plantas rite cognitas ad genera relatas. 1753. C. 1. S. 109.
Həmçinin bax
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Adi boyaqotu lat Rubia tinctorum bitkiler aleminin acicicekliler destesinin boyaqotukimiler fesilesinin boyaqotu cinsine aid bitki novu Adi boyaqotuElmi tesnifatDomen EukariotlarKlad DiaphoretickesRanqsiz ArxeplastidlerAlem BitkilerKlad StreptofitlerKlad EmbryophytesKlad Klad Klad Toxumlu bitkilerKlad Cicekli bitkilerKlad Klad Klad Klad AsteridsKlad Deste AciciceklilerFesile BoyaqotukimilerYarimfesile Triba Cins BoyaqotuNov Adi boyaqotuBeynelxalq elmi adiRubia tinctorum L 1753Sekil axtarisiITIS 35145NCBI 29802EOL 1107374ArealiVyetnam elece de Avropanin cenub serqinden Himalaya qeder yayilmisdir Azerbaycanda Boyuk Qafqaz Quba Abseron Kur Araz ovaligi Naxcivanin duzenlik ve dagliq erazilerinde Lenkeran ovaliginda umumiyyetle ovaliq ve daglarda orta dag qursagina qeder yayilmisdir Botaniki tesviriHundurluyu 80 100 sm e qeder olan coxillik ot bitkisidir Kokumsovlari oduncagabenzer olub uzundur qalinligi 1 5 sm e qederdir zog vermir kokleri coxbudaqlanan oduncagabenzerdir ve qirmizimtil qonur rengli soyulan qabigi vardir Govdesi qismen duzduran ve ya yuxari hissesi dirmasan qonsu bitkilere sarmasandir cox qisa qabariq tuklerle ortulmus bezen cilpaq yalniz bugumlarda tukcukludur dordtillidir qalinlasmis tillerle uzuasagi qatlanmis tikanlar yerlesmisdir Coxillk ot bitkisi olub az ve ya cox derecede tuklu guclu kok sistemine malik torpagin derinliyine qeder ufqi xett boyunca gede bilen kokumsovlardan ibaretdir Govdesi budaqlanan zencir halqasina benzer dordtilli kenar hududu boyunca tikanli nahamar olub uzunlugu 2 m e qederdir Bugumarasi qisa yarpaqlar arasinda yerlesir Cicek kobesinde olan yarpaqlari 4 6 eded nestersekilli ellipsvari ve ya yumurtavari olub esasindan daralmis qisa saplaqli kenarlari boyunca damarli ve tikanlidir Cicekleri kicik yasilimtil sari 5 discikli cicek taci duzgun yarpaqla ortulmus coxlu cicekleri supurgevari cicek qrupunda toplanmisdir Meyvesi sireli bir ve ya ikitoxumlu qara rengli olub soku qirmizi renglidir Iyun iyul aylarinda cicekleyir avqust oktyabr aylarinda meyveleri yetisir Gurcu boyaqotunda boyayici maddelerin miqdari nisbeten azdir Cavan govde uzerindeki yarpaqlari oturaq yasli yarpaqlari ise saplaqli olur Yarpaqlarinin asagi hisseleri bozumtul tukcuklu damarli kenarlari ise qarmaqsekilli disciklidir Cay sahillerinde kanallarin kenarlarinda rutubletli sahillerde ve kolluqlarda bitir Toplanilan xammal erken yazda mart aprel ve ya vegetasiyanin sonunda avqust ayindan saxta dusene qeder elle 20 30 sm derinlikde olan kokumsov ve kokleri toplanilir Butun bu xammallarin en ustunu kokumsovlari hesab edilir Medeni halda ekilen zaman ucillik kokumsovlarindan istifade edilir Toplanilan xammali torpaqdan cixararaq hissecilere bolmek nazik qatlarla yaxsi havasi deyisilen yerlerde qurudulmalidir Quruducu skafda 45 S e qeder temperaturda qurudulmalidir Xammal qurutma zamani tez tez cevrilmelidir Ekilen plantasiyalarda xammal 2 3 ilden bir toplanilir Uzumluklerde ve baglarda alaqotu biten yerlerde her il toplamaq mumkundur Spesifik zeif iyli sirin dadli olmaqla azaciq aci ve buzucudur Isiqdan qorunmaqla quru havasi deyisilen yerlerde saxlanilir Quru halda yaxsi havalanan qaranliq ve isiqdan qorunan yerlerde saxlamaq lazimdir Saxlanilma muddeti 3 ildir Terkibi ve tesiriBoyaqotunun kokumsov ve koklerinde 5 6 antrasen qrupu toremeleri alizarin esas olaraq 2 ksiloqlukozid rubetitrin tursusundan ibaretdir Bundan basqa terkibinde flavonoidler iridoid ve uzvi tursular vardir Boyaqotunun quru ekstrakti ve hebi 0 25q istifade edilir Spazmolotik urolitik ve diuretik dermandir Konbineedilmes preparat Marelin ve Sistenal adli tinkturasi hazirlanir Spazmolotik urolitik boyrek ve sidik yollarinin kicik daslarinin salinmasinda teyin edilir ve diuretik dermandir Famakoloji terkibiBoyaqotu sidik tursusu konkrimentlerini tedricen kovreklesdirerek xirdalanmasina komek edir Bu prosesin getmesine esasen ruberitrin tursusu tesir ederek sidikde olan fosfor kalsium ve maqnezium duzlarini kovreklesdirerek onlarin parcalanmasini komek edir Esasen bitkinin terkibindeki boyayici maddeler das ve duzlarin uzerine cokerek onlari kovreklesdirir ve xirdalayirlar Bundan basqa bakterisid tesir ederek kokk florasini mehv edir ezele tonusunu azaldir eksine eninezolaqli ezelelerin tonusunu artirir boyrek ve sidik yollarinda olan das qum ve konkrimentlerin cixarilmasina komek edir Boyaqotunun quru hebi 0 25q Spazmalotik urolitik ve diuretik dermandir Boyaqotunun kombineedilmis ekstrakti Marelin covheri ise Sistenal dir Boyrekdasi xesteliyinde kicik konkrimentlerin xususen fosfor kalsium ve maqnezium duzlarininin eridilmesinde cixarilmasinda ve spazmin goturulmesinde istifade edilir Qlomerulonefrit boyrek catmamazligi ve mede xorasinda bu derman bitkisi eks gosterisdir YarpaqYarpaqlari cicek kobesinde 4 6 eded yalniz yuxaridakilar 2 eded olmaqla qarsiqarsiya duzulmusdur bir yarim iki defe bugumarasindan qisadir nestertvari ve ya ellipssekilli nestertvari bezen ensiz nestervaridir sivridir tepe hissede bezen uzunsov sivri sonluga dartilmis haldadir pazsekilli qaidesi vardir adeten uzunlugu yarpaq ayasindan 4 5 7 defe qisa olan saplaqdan keskin ayrilmisdir En iri yarpaqlar uzunlugu 5 5 8 9 sm eni 2 2 7 sm govdenin orta hissesinde yerlesmisdir CicekCicekleri qoltuq ve tepe hissede azcicekli bir iki defe 3 hisseye bolunmus yarimcetirde yerlesib govde ve budaqlarin sonunda seyrek uzunsov yuxari hissede demek olar ki yarpaqlanmamis supurgede toplanmis yarimcetirlerin umimi cicek saplagi bugumlarda qarsi qarsiya yerlesmisdir Tac sari rengli qisa qifsekilli olub xirdadir nestervari ve ya yumurtasekilli nestervari bes dilimi vardir MeyveIyul avqust aylarinda meyve verir Meyveleri letlidir quru halda qara rengdedir biryuvali nadir hallarda ikiyuvalidir Yasayis muhitiKolluqlarda caylarin sahilinde rast gelinir Teserrufat ehemiyyetiEvveller bu nov Qafqazda qirmizi boya menbeyi kimi xalcaciliqda istifade olunurdu SinonimleriHomotipik sinonimleri Galium rubia E H L Krause Rubia peregrina subsp tinctorum L Bonnier amp Layens Rubia tinctoria Salisb Heterotipik sinonimleri Rubia acaliculata Cav Rubia iberica Fisch ex DC K Koch Rubia sativa Guadagno Rubia sylvestris Mill Rubia tinctorum var culta Alef Rubia tinctorum var grandifolia K Koch Rubia tinctorum var iberica Fisch ex DC Rubia tinctorum var latifolia Texidor Rubia tinctorum f petiolaris Sommier amp Levier Rubia tinctorum var pubescens Ledeb Rubia tinctorum var sativa PolliniIstinadlarLinnaeus C Species Plantarum lat Exhibentes plantas rite cognitas ad genera relatas 1753 C 1 S 109 Hemcinin bax