Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Şüaüzgəclilər (lat. Actinopterygii) — heyvanlar aləminin xordalılar tipinə aid heyvan sinfi. Müasir balıqların 20 000-dən çox və ya 95% növü bu yarımsinifə daxildir.
| Şüaüzgəclilər | ||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
 | ||||||||||||
| Elmi təsnifat | ||||||||||||
| Domen: Ranqsız: Ranqsız: Ranqsız: Ranqsız: Ranqsız: Aləm: Yarımaləm: Klad: Klad: Tipüstü: Tip: Klad: Yarımtip: İnfratip: Klad: Klad: Sinifüstü: Sinif: Şüaüzgəclilər | ||||||||||||
| Beynəlxalq elmi adı | ||||||||||||
| ||||||||||||
| ||||||||||||
Şüaüzgəclilər əksəriyyəti müasir dəniz və şirinsu hövzələrində yaşayan müxtəlif gövdə quruluşlu balıqlar yarımsinifidir. Şüaüzgəclilər uzun sümük şüalı üzgəcləri olur. Şüaüzgəclilər yarımsinfinə daxil olan balıqların əsas qrupları: paleonisklər (Palaeoniscum), qığırdaqlı və sümüklü qanoidlər və irisümüklülərdir. Ən qədim şüaüzgəclilər şirin sularda yaşamış, paleozoyda meydana gəlmiş, mezozoy və kaynozoy dövrlərində bütün su hövzələrində üstünlük təşkil etmişlər. Qazıntı halında çoxlu nümayəndələri məlumdur.
Ümumi xarakteristika
Müasir balıqların 95%-i (27 minə qədər) şüaüzgəclilər sinfinə aiddir. Müasir şüaüzgəclilər 35 dəstədən ibarətdir. Şüaüzgəcli balıqların böyük əksəriyyəti sənaye əhəmiyyətlidir. Onların ölçüləri 8 mm-dən (Paedocypris progenetica) 11 m-ə qədər, çəkiləri isə 2300 kq-a (Mola mola) çatır.
Pərüzgəcli balıqlardan fərqli olaraq bu balıqlar sümüklü onurğaya malikdir. Xoanlar (daxili burun dəlikləri) yoxdur. Üzgəclər cüt yerləşir. Bel üzgəclərinin sayı 1-3 intervalındadır.
Əksər siyənəklər (Alosa sp.), kilkə (Clupeonella sp.), dəniz sıfı (Sander marinus), xullar (Neogobius sp.) və s. dəniz növləridir. Bunlar da öz növbəsində açıq sahə balıqları (siyənək, kilkə) və dib (xul) balıqlarına bölünür. Şirinsu balıqları reofil və ya axar su balıqlarına (qızılxallı, qumlaqçı, qıjovçu) və limnofil və ya durğun su balıqlarına (qızılüzgəc, enlibaş, xanıbalıq, durnabalığı) ayrılır. Bəzi balıqlar (çəki, xramulya, çapaq, külmə) müəyyən dövrlərdə hər iki tipə aid olur. Nərə, qızılbalıq, şəmayi, ağgöz, poru, həşəm keçici balıqlar qrupuna daxildir. Bu balıqlar cinsi yetkinlik dövrünə qədər dənizdə yaşayır, sonra isə kürü tökmək üçün çaylara keçir, çayın mənbəyinə qədər miqrasiya edib, uzun məsafə qət edir. Keçici balıqlar bir sıra xüsusiyyətlərə malikdir. Məsələn, onlar kəskin duzluluq dəyişmələrinə dözümlüdür. Miqrasiya keçici balıqlara bir sıra üstünlüklər verir: cavan fərdlərin inkişafına kömək edir, yetkin fərdləri zəngin yem bazası ilə təmin edir. Lakin çaylara miqrasiya zamanı rast gəlinən maneələr (axın, bəndlər, şəlalələr) böyük güc itkilərinə səbəb olur. Balıqların dənizə miqrasiyası zamanı onlar parazitlərdən azad olur. Belə ki, keçid zamanı duzluluq dərəcəsinin dəyişməsi dəri parazitlərinin məhvinə səbəb olur və ona görə də bəzi balıqlar (qızıl balıqlar) kürü tökdükdən sonra məhv olur. Əksər balıqlar bir neçə dəfə kürü tökür. Keçici balıqlar yüksək sənaye əhəmiyyəti daşıdığından hidrostansiyaların inşası zamanı onlar üçün xüsusi balıq-keçidləri yaradılır.
Azərbaycanda yayılması
Azərbaycanın ixtiofaunası 13 dəstə, 112 növ və alt növdən ibarətdir. Onlardan 16 fəsiləyə aid 98 növ və alt növ Xəzər dənizinə aiddir (İbrahimov Ş., 2012). Bu növlərin 9-u "Azərbaycanın Qırmızı Kitabı"nın II nəşrinə salınmışdır. Yaşayış yerlərinin xarakterinə görə bu balıqlar 4 ekoloji qrupa (dəniz, şirinsu, keçici və yarımkeçici) bölünür.
Azərbaycan sularında rast gəlinən yarımkeçici balıqlar (çəki, çapaq, külmə, sıf və s.), əsasən, Xəzərin 25–40 m dərinliklərində yaşayır, kürü tökmək üçün çaylara və körfəzlərə girir. Çaylara girən fərdlər uzağa getməyib, kürülərini çay mənsəbi yaxınlığında tökür. Onların daim şirin sularda (su anbarı, göllər) yaşayan populyasiyaları da mövcuddur.
Təbiətdə rolu
Balıqlar bioloji müxtəliflikdə, xüsusən bəzi canlıların (Amerika susamuru, samur, desmana, ayı, su-bataqlıq və yırtıcı quşlar) qidalanmasında önəmli rol oynayır. Məsələn, yetkin Qarabatdaq (Phalacrocorax sp.) gün ərzində 700 q-a qədər balıq yeyir.
Təsnifatı
- Sümüklü balıqlar (Teleostei) infrasinfi
- † Ichthyodectiformes dəstəsi
- Aravanokimilər (Osteoglossiformes) dəstəsi
- Aterinkimilər (Atheriniformes) dəstəsi
- Batraxkimilər (Batrachoidiformes) dəstəsi
- Berikskimilər (Beryciformes) dəstəsi
- Burnukonuskimilər (Gonorynchiformes) dəstəsi
- Qarnıtikankimilər (Tetraodontiformes) dəstəsi
- İynəbalığıkimilər (Syngnathiformes) dəstəsi
- Kambalakimilər (Pleuronectiformes) dəstəsi
- Çəkidişkimilər (Cyprinodontiformes) dəstəsi
- Çəkikimilər (Cypriniformes) dəstəsi
- Kefalkimilər (Mugiliformes) dəstəsi
- Balinakimilər (Cetomimiformes) dəstəsi
- Tikanbalığıkimilər (Gasterosteiformes) dəstəsi
- Koryuşkakimilər (Osmeriformes) dəstəsi
- Qızılbalıqkimilər (Salmoniformes) dəstəsi
- Kisəağızkimilər (Saccopharyngiformes) dəstəsi
- Miktofokimilər (Myctophiformes) dəstəsi
- Xanıkimilər (Perciformes) dəstəsi
- Bəzəklilentşəkillikimilər (Lampridiformes) dəstəsi
- Qızılbalıqxanıkimilər (Percopsiformes) dəstəsi
- Sormackimilər (Gobiesociformes) dəstəsi
- Sarqankimilər (Beloniformes) dəstəsi
- Siyənəkkimilər (Clupeiformes) dəstəsi
- Əqrəbkimilər (Scorpaeniformes) dəstəsi
- Bitişikqəlsəməlikimilər (Synbranchiformes) dəstəsi
- Şüaşəkillikimilər (Zeiformes) dəstəsi
- Naxakimilər (Siluriformes) dəstəsi
- Belitikanlıkimilər (Notacanthiformes) dəstəsi
- Tarponkimilər (Elopiformes) dəstəsi
- Treskakimilər (Gadiformes) dəstəsi
- Angvilkimilər (Anguilliformes) dəstəsi
- Tilovlukimilər (Lophiformes) dəstəsi
- Durnabalığıkimilər (Esociformes) dəstəsi
- Albulakimilər (Albuliformes) dəstəsi
- Sümüklü qanoidlər (Holostei) infrasinfi
- Amiekimilər (Amiiformes) dəstəsi
- Zirehlikimilər (Lepisosteiformes) dəstəsi
- Qanoid balıqlar (Ganoidomorpha) dəstəüstü
- Çoxüzgəclikimilər (Polypteriformes) dəstəsi
- Nərəkimilər (Acipenseriformes) dəstəsi
- Amiekimilər (Amiiformes) dəstəsi
- Zirehlikimilər (Lepisosteiformes) dəstəsi
İstinadlar
- Fossilworks (ing.). 1998.
Mənbə
- Geologiya terminlərinin izahlı lüğəti. Bakı: Nafta-Press. 2006. 679.
Həmçinin bax
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Suauzgecliler lat Actinopterygii heyvanlar aleminin xordalilar tipine aid heyvan sinfi Muasir baliqlarin 20 000 den cox ve ya 95 novu bu yarimsinife daxildir SuauzgeclilerElmi tesnifatDomen EukariotlarRanqsiz AmorpheaRanqsiz Ranqsiz Ranqsiz Ranqsiz FilozoaAlem HeyvanlarYarimalem EumetazoylarKlad Klad IkitereflisimmetriyalilarKlad Tipustu SonagizlilarTip XordalilarKlad Yarimtip OnurgalilarInfratip AgizcenelilerKlad Klad Sinifustu Sumuklu baliqlarSinif SuauzgeclilerBeynelxalq elmi adiActinopterygii Edward Drinker Cope 1887Sekil axtarisiITIS 161061NCBI 7898EOL 1905FW 266403 Suauzgecliler ekseriyyeti muasir deniz ve sirinsu hovzelerinde yasayan muxtelif govde quruluslu baliqlar yarimsinifidir Suauzgecliler uzun sumuk suali uzgecleri olur Suauzgecliler yarimsinfine daxil olan baliqlarin esas qruplari paleoniskler Palaeonis cum qigirdaqli ve sumuklu qanoidler ve irisumuklulerdir En qedim suauzgecliler sirin sularda yasamis paleozoyda meydana gelmis mezozoy ve kaynozoy dovrlerinde butun su hovzelerinde ustun luk teskil etmisler Qazinti halinda coxlu numayendeleri melumdur Umumi xarakteristikaMuasir baliqlarin 95 i 27 mine qeder suauzgecliler sinfine aiddir Muasir suauzgecliler 35 desteden ibaretdir Suauzgecli baliqlarin boyuk ekseriyyeti senaye ehemiyyetlidir Onlarin olculeri 8 mm den Paedocypris progenetica 11 m e qeder cekileri ise 2300 kq a Mola mola catir Peruzgecli baliqlardan ferqli olaraq bu baliqlar sumuklu onurgaya malikdir Xoanlar daxili burun delikleri yoxdur Uzgecler cut yerlesir Bel uzgeclerinin sayi 1 3 intervalindadir Ekser siyenekler Alosa sp kilke Clupeonella sp deniz sifi Sander marinus xullar Neogobius sp ve s deniz novleridir Bunlar da oz novbesinde aciq sahe baliqlari siyenek kilke ve dib xul baliqlarina bolunur Sirinsu baliqlari reofil ve ya axar su baliqlarina qizilxalli qumlaqci qijovcu ve limnofil ve ya durgun su baliqlarina qiziluzgec enlibas xanibaliq durnabaligi ayrilir Bezi baliqlar ceki xramulya capaq kulme mueyyen dovrlerde her iki tipe aid olur Nere qizilbaliq semayi aggoz poru hesem kecici baliqlar qrupuna daxildir Bu baliqlar cinsi yetkinlik dovrune qeder denizde yasayir sonra ise kuru tokmek ucun caylara kecir cayin menbeyine qeder miqrasiya edib uzun mesafe qet edir Kecici baliqlar bir sira xususiyyetlere malikdir Meselen onlar keskin duzluluq deyismelerine dozumludur Miqrasiya kecici baliqlara bir sira ustunlukler verir cavan ferdlerin inkisafina komek edir yetkin ferdleri zengin yem bazasi ile temin edir Lakin caylara miqrasiya zamani rast gelinen maneeler axin bendler selaleler boyuk guc itkilerine sebeb olur Baliqlarin denize miqrasiyasi zamani onlar parazitlerden azad olur Bele ki kecid zamani duzluluq derecesinin deyismesi deri parazitlerinin mehvine sebeb olur ve ona gore de bezi baliqlar qizil baliqlar kuru tokdukden sonra mehv olur Ekser baliqlar bir nece defe kuru tokur Kecici baliqlar yuksek senaye ehemiyyeti dasidigindan hidrostansiyalarin insasi zamani onlar ucun xususi baliq kecidleri yaradilir Azerbaycanda yayilmasiAzerbaycanin ixtiofaunasi 13 deste 112 nov ve alt novden ibaretdir Onlardan 16 fesileye aid 98 nov ve alt nov Xezer denizine aiddir Ibrahimov S 2012 Bu novlerin 9 u Azerbaycanin Qirmizi Kitabi nin II nesrine salinmisdir Yasayis yerlerinin xarakterine gore bu baliqlar 4 ekoloji qrupa deniz sirinsu kecici ve yarimkecici bolunur Azerbaycan sularinda rast gelinen yarimkecici baliqlar ceki capaq kulme sif ve s esasen Xezerin 25 40 m derinliklerinde yasayir kuru tokmek ucun caylara ve korfezlere girir Caylara giren ferdler uzaga getmeyib kurulerini cay mensebi yaxinliginda tokur Onlarin daim sirin sularda su anbari goller yasayan populyasiyalari da movcuddur Tebietde roluBaliqlar bioloji muxteliflikde xususen bezi canlilarin Amerika susamuru samur desmana ayi su bataqliq ve yirtici quslar qidalanmasinda onemli rol oynayir Meselen yetkin Qarabatdaq Phalacrocorax sp gun erzinde 700 q a qeder baliq yeyir TesnifatiSumuklu baliqlar Teleostei infrasinfi Ichthyodectiformes destesi Aravanokimiler Osteoglossiformes destesi Aterinkimiler Atheriniformes destesi Batraxkimiler Batrachoidiformes destesi Berikskimiler Beryciformes destesi Burnukonuskimiler Gonorynchiformes destesi Qarnitikankimiler Tetraodontiformes destesi Iynebaligikimiler Syngnathiformes destesi Kambalakimiler Pleuronectiformes destesi Cekidiskimiler Cyprinodontiformes destesi Cekikimiler Cypriniformes destesi Kefalkimiler Mugiliformes destesi Balinakimiler Cetomimiformes destesi Tikanbaligikimiler Gasterosteiformes destesi Koryuskakimiler Osmeriformes destesi Qizilbaliqkimiler Salmoniformes destesi Kiseagizkimiler Saccopharyngiformes destesi Miktofokimiler Myctophiformes destesi Xanikimiler Perciformes destesi Bezeklilentsekillikimiler Lampridiformes destesi Qizilbaliqxanikimiler Percopsiformes destesi Sormackimiler Gobiesociformes destesi Sarqankimiler Beloniformes destesi Siyenekkimiler Clupeiformes destesi Eqrebkimiler Scorpaeniformes destesi Bitisikqelsemelikimiler Synbranchiformes destesi Suasekillikimiler Zeiformes destesi Naxakimiler Siluriformes destesi Belitikanlikimiler Notacanthiformes destesi Tarponkimiler Elopiformes destesi Treskakimiler Gadiformes destesi Angvilkimiler Anguilliformes destesi Tilovlukimiler Lophiformes destesi Durnabaligikimiler Esociformes destesi Albulakimiler Albuliformes destesi Sumuklu qanoidler Holostei infrasinfi Amiekimiler Amiiformes destesi Zirehlikimiler Lepisosteiformes destesi Qanoid baliqlar Ganoidomorpha desteustu Coxuzgeclikimiler Polypteriformes destesi Nerekimiler Acipenseriformes destesi Amiekimiler Amiiformes destesi Zirehlikimiler Lepisosteiformes destesiIstinadlarFossilworks ing 1998 MenbeGeologiya terminlerinin izahli lugeti Baki Nafta Press 2006 679 Hemcinin bax