Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Bu məqaləni lazımdır. |
Əlişir Nəvai (9 fevral 1441, Herat, Teymurilər dövləti – 3 yanvar 1501, Herat, Teymurilər dövləti) — özbək əsilli şair, filosof. Nizami Gəncəvinin davamçılarından biri.[]
| Əlişir Nəvai | |
|---|---|
 | |
| Doğum tarixi | 9 fevral 1441 |
| Doğum yeri | |
| Vəfat tarixi | 3 yanvar 1501(59 yaşında) |
| Vəfat yeri | |
| Fəaliyyəti | şair |
| Əsərlərinin dili | Cığatay dili, fars dili |
| İstiqamət | sufilik, sünni islam |
 Əlişir Nəvai Vikimənbədə | |
 Vikianbarda əlaqəli mediafayllar | |
Həyatı
Əlişir Nəvai 9 fevral 1441-ci ildə Herat şəhərində anadan olmuşdur. Atası Siyasetddin Kiçkinə Bahadır Teymuroğullarına mənsub aristokrat ailənin başçısı idi və Xorasan əmiri Əbül Qasım Baburun xidmətində dayanırdı. Ana tərəfdən ulu babası Əbu Səid Çiçək isə Mirzə Bayqaranın bəylərbəyi idi. Əsl adı Nizaməddin Əlişir olan Nəvai Mirzə Bayqaranın nəvəsi Hüseyn Bayqara ilə birlikdə böyümüş və təhsil almışdır. Daha sonralar Hüseyn Bayqara Teymurilər dövlətinin hökmdarı olan zaman uşaqlıq dostu Nəvaini özünə köməkçi etdi. Ona möhürdarlıq, divanbəyliyi və sonra da "əmir" rütbəsini verdi. Dövrünün tanınmış alim və şairlərindən biri olan Hüseyn Bayqara və Əlişir Nəvai Heratı dövrün ən böyük mədəniyyət mərkəzinə çevirdilər. Nəvai yaxşı bir dövlət xadimi olduğunu da göstərmişdir. Yalnız elm və sənət ardınca deyil, ölkənin mədəni hala gəlməsində, texniki sənətlərin inkişafında və iqtisadiyyatının güclənməsində də böyük xidmətləri olmuşdur. Zamanın bəstəkar və rəssamlarını ən çox təşviq və himayə edənlərdən biri də Nəvai olmuşdur. Ancaq onun əsas böyük xidməti "Türkçülük" və "Türk dilçiliyi" sahəsində olmuşdur və bu baxımdan misilsizdir.
Əsərləri
Əlişir Nəvai 16-sı mənzum,16-sı mənsur olmaqla bir-birindən dəyərli 32 əsər yazmışdır. Çoxunun əlyazma nüsxələri kitabxanalarımızda saxlanılır. Bu əsərlərin hamısı məşhurdur, amma ən məşhurları "Mühakəmət-ül Lüğəteyn","Məcalisün-Nəfais" adlı əsərləriylə, beş məsnəvidən ibarət olan "Xəmsə"si və bütün şerlərini topladığı "Divan"lardır. "Mühakəmət-ül Lüğəteyn" adlı əsərində Türk və fars dillərini qarşılaşdırır. Türk dilinin və Türklərin əcəm dilindən və əcəmlərdən hansı baxımdan üstün olduğunu açıqlayır, sübuta yetirir. "Məcalisün-Nəfais" şairlər və ədiblər təzkirəsidir. Başqa cür desək, bir ədəbiyyat tarixidir və 15. əsrdə Türküstan və iranda yetişən şairlərin həyat və yaradıcılıqlarına dair dəyərli məlumatlar verməkdədir. "Xəmsə"sində "Fərhad və Şirin","Leyli və Məcnun" kimi mənzum romanları, Makedoniyalı İskəndərin həyatından bəhs edən "Səddi-İskəndəri", sasani hökmdarı Bəhram Gurun həyatından bəhs edən "Səbəy-Səyyarə" adlı tarixi əsərləri, əxlaq və təsəvvüfə dair fikirlərini əks etdirir. Divanlarında isə uşaqlığından etibarən yazdığı bütün şerləri toplanıb. Qəzəllər, müxəmməslər, rübailər, müstəzadlar , müfrədlərdən ibarət bu şerlər Orta Asiya Türk dilinin ən gözəl nümunələridir.
Təsirləri
Əlişir Nəvainin şerləri həm yazıldıqları dövrdə, həm də sonralar bütün Türk dünyasında zövqlə oxunmuş, çox məşhur Türk şairləri onu örnək bilmiş, ona təriflər yazmışdır.15. əsrdə yaşamış böyük Osmanlı şairi Əhməd Paşa,16. əsrdə yaşamış və Azərbaycan ləhcəsiylə yazmış məşhur Füzuli Nəvaidən təsirlənmişlər. Bir çox Osmanlı ziyalısı, o cümlədən Yavuz Sultan Səlim Nəvainin heyranı idilər.18. əsrdə böyük divan şairlərimiz Nədim belə Nəvai dilində (Cağatay ləhcəsiylə) şerlər yazmışdır. Türkiyəli bir çox şairlər Nəvainin şerlərinə nəzirələr söyləmişlər. Bu təsir Tənzimatdan sonra belə özünü göstərmiş, Ziya Paşanın "Xərabat" adını daşıyan üç cildlik antoloji əsərində Nəvainin şerlərinə xüsusi yer verilmişdir. Zəmanəmizdə yayılan bütün ədəbiyyat tarixlərində də Nəvai elmi, dini, sənəti, Türkçülüyü və təsirləri ilə yer tutur.
Əlişir Nəvai deyir ki
Nəvainin "Mühakəmət-ül Lüğəteyn" adlı əsəri bügünkü yazı ilə kiçik bir kitabın 50 səhifəsini ancaq doldurar. Lakin həcm baxımından kiçik olan bu kitab məzmununun dəyəri isə dəryalar qədər böyükdür. "Mühakəmət-ül Lüğəteyn"dən bəzi cümlələr: "…Nəzm bağçasının şaqraq bülbülü Nəvai təxəllüsünü alan Əlişir (Allah günahlarını bağışlasın və eyiblərini örtsün) belə söyləyir: "Söz bir incidir ki, onun dənizi könüldür və könül bütün mənaları özündə toplar. Necə ki, dalğıclar dənizdən gövhərləri çıxarır və onlara zərgərlər yanında qiymət verilir. Könüldən söz inciləri çıxarmaq şərəfinə çatanlar da (dalğıclar da) bu işin mütəxəssisləridir. O incilər bu mütəxəssislər ağzında canlanır, qiymətlərinə görə yayılır və şöhrət qazanırlar. İncilər dəyərinə görə çox fərqli olurlar. Bir tüməndən yüz tümənə qədər olanları vardır. Əldən-ələ keçən ucuz incilərlə, sultanların qulaqlarına sırğa olan incilərin dəyərləri birmi?…" "…Belə məlumdur ki, Türk farsdan daha kəskin zəkalı, daha anlayışlı, daha saf, daha çox yaradıcıdır. Fars isə elmdə və cəhd göstərməklə əldə edilən bir mənada daha yüksək və dərin görünür. Bu hal türklərin doğru, dürüst, təmiz niyyətli, farsların da elm və hikmətindən bəlli olur. Lakin türk və fars dilləri arasında qüsursuzluq və ya nöqsan baxımından çox böyük fərqlər vardır. Söz və ibarədə, sözlərin məna və qavramında türk farsdan üstündür. Türkün öz dilində elə incəliklər, gözəlliklər, sənətkarlıqlar vardır ki, inşallah yeri gəldikcə göstəriləcəkdir…" "…Türkün farsdan daha üstün, daha qabiliyyətli, daha aydın və parlaq olduğunun bundan qüvvətli sübutu olarmı: Bu iki millətin gəncləri, qoca, böyükləri, kiçikləri arasında yaxınlıq eyni dərəcədədir. Alış-verişləri, həyat tərzləri, oturub-durmaları bir-birlərindən heç fərqli deyildir. Eyni həyat şəraitində yaşarlar…Belə olduğu halda türklərin hamısı fars dilini yaxşı öyrənir və danışır, ancaq farsların heç biri türkcə danışmaz. Yüzdə, bəlkə mində biri türk dilində öyrənir və danışarsa da, onun türk olmadığı elə ilk sözündən məlum olur… Türkün farsdan qabiliyyətli olduğuna bundan daha qüvvətli sübut olmaz və heç bir fars bunun əksini iddia edə bilməz…" "…fars dili yüksək və dərin mövzuları anlatmaqda gücsüzdür. Çünki türk dilinin yaranışında və mövzularında çox incəlik, özünəməxsusluq vardır. İncə fərqlər, ən yüksək mənalar üçün belə sözlər yaradılmışdır ki, elmli adamlar tərəfindən açıqlanmazsa, asan anlaşıla bilməz" Onlardan bəziləri budur: (Əlişir Nəvai burada düz 100 nümunə verir). "…fars dilində bu yüz sözün incəliklərini, mənalarını ifadə edəcək sözlər yoxdur. Bu mənaları anlatmaq istəsələr uzun-uzun cümlələr yazarlar ki, o da ancaq ərəb sözlərindən istifadə ilə mümkündür…" İndi bunlara aid misallar verək: (Nəvai misallarını beytlərlə verir. Biz bir hissəsini verməklə kifayətlənəcəyik.) Fars dilində qarşılığı olmayan sözlər: Sıpqırmaq: içkini qətrə-qətrə süzüb soraraq içmək.(Bu cür içmək nəzakət qaydası sayılırdı). Tamsımaq: içkini birdən-birə içməyib dadını duya-duya, udum-udum içmək. Ağlamaq (yığlamaq): müxtəlif cür olur. Farslar bir sözlə deyirlər. Amma türk dilində bunlar da vardır: Ağlamsınmaq: ağlayırmış kimi olmaq. İnləmək, sızlamaq: için-için, gizli-gizli, yavaş-yavaş ağlamaq deməkdir. Bu iki söz arasında fərq azdır. Sıtqamaq: güclü ağlamaq, çox ağlamaq. Hıçqırmaq: yavaş səslə ağlamaq. Türkcədəki çaxın (şimşək) və ildırım sözləri farscada yoxdur. Bunları ərəb dilindən aldıqları bərq və saiqə sözləri ilə əvəz etmişlər. Türklər böyük qardaşa ağa, kiçik qardaşa ini deyirlər, farslar hər iki halda bəradər sözünü işlədirlər. Fars ördəyin bütün növlərinə mürğab deyir. Türklər isə bu quşun erkəyinə sona, dişisinə yaşılbaş deyirlər. Fərqli olan növlərinə çörkə, almabaş, maviqanad, dəmirqanad, alapəkə, bağçal. ..kimi adlar verirlər ki, farslar bunların heç birini bilməz, hamısına mürğab deyərlər…" Nəvai yenə çox misallar verir və sonra belə deyir: "…Türkün biliksiz və zavallı gəncləri gözəl sanaraq farsca şeirlər söyləməyə çalışırlar. Yaxşı və dərin düşünsələr, türk dilində bu qədər ənginliklər, incəliklər, dərinliklər və zənginliklər olduğu halda, bu dildə şeir söyləməyin və sənətkarlıq nümayiş etdirməyin daha yaxşı, şeirlərin daha çox bəyəniləcəyini anlarlar…"
İstinadlar
- RKDartists (nid.).
- https://www.britannica.com/biography/Ali-Shir-Navai.
- Фүзули // Azərbaycan Sovet Ensiklopediyası: [10 ҹилддә]. X ҹилд: Фрост—Шүштәр. Бакы: Азәрбајҹан Совет Енсиклопедијасынын Баш Редаксијасы. Баш редактор: Ҹ. Б. Гулијев. 1987. С. 14.
- 100 böyük türk. Bakı, 1991. səh.38–39.
Həmçinin bax
Xarici keçidlər
- L'épisode du sheïkh de Sanaʿan, dans le Lisan el-taïr , de Mir ʿAli Shir Nevaï (folio 1 verso), suivi (folio 25 verso) du مخزن الاسرا , traité en vers mesnevis sur la religion musulmane, écrit par Haïder, pour imiter l'ouvrage du même titre de Nizami, et dans le même mètre
- کلّیّات نوائی . Recueil des œuvres en turc-oriental, en prose et en vers, de Mir ʿAli Shir Nevaï (m. 906 de l'hégire = 1501)
 | Şair ilə əlaqədar bu məqalə qaralama halındadır. Məqaləni redaktə edərək Vikipediyanı zənginləşdirin. |
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Bu meqaleni vikilesdirmek lazimdir Lutfen meqaleni umumvikipediya ve redakte qaydalarina uygun sekilde tertib edin Elisir Nevai 9 fevral 1441 Herat Teymuriler dovleti 3 yanvar 1501 Herat Teymuriler dovleti ozbek esilli sair filosof Nizami Gencevinin davamcilarindan biri menbe gosterin Elisir NevaiDogum tarixi 9 fevral 1441Dogum yeri Herat Teymuriler dovletiVefat tarixi 3 yanvar 1501 59 yasinda Vefat yeri Herat Teymuriler dovletiFealiyyeti sairEserlerinin dili Cigatay dili fars diliIstiqamet sufilik sunni islamElisir Nevai Vikimenbede Vikianbarda elaqeli mediafayllarHeyatiElisir Nevai 9 fevral 1441 ci ilde Herat seherinde anadan olmusdur Atasi Siyasetddin Kickine Bahadir Teymurogullarina mensub aristokrat ailenin bascisi idi ve Xorasan emiri Ebul Qasim Baburun xidmetinde dayanirdi Ana terefden ulu babasi Ebu Seid Cicek ise Mirze Bayqaranin beylerbeyi idi Esl adi Nizameddin Elisir olan Nevai Mirze Bayqaranin nevesi Huseyn Bayqara ile birlikde boyumus ve tehsil almisdir Daha sonralar Huseyn Bayqara Teymuriler dovletinin hokmdari olan zaman usaqliq dostu Nevaini ozune komekci etdi Ona mohurdarliq divanbeyliyi ve sonra da emir rutbesini verdi Dovrunun taninmis alim ve sairlerinden biri olan Huseyn Bayqara ve Elisir Nevai Herati dovrun en boyuk medeniyyet merkezine cevirdiler Nevai yaxsi bir dovlet xadimi oldugunu da gostermisdir Yalniz elm ve senet ardinca deyil olkenin medeni hala gelmesinde texniki senetlerin inkisafinda ve iqtisadiyyatinin guclenmesinde de boyuk xidmetleri olmusdur Zamanin bestekar ve ressamlarini en cox tesviq ve himaye edenlerden biri de Nevai olmusdur Ancaq onun esas boyuk xidmeti Turkculuk ve Turk dilciliyi sahesinde olmusdur ve bu baximdan misilsizdir EserleriElisir Nevai 16 si menzum 16 si mensur olmaqla bir birinden deyerli 32 eser yazmisdir Coxunun elyazma nusxeleri kitabxanalarimizda saxlanilir Bu eserlerin hamisi meshurdur amma en meshurlari Muhakemet ul Lugeteyn Mecalisun Nefais adli eserleriyle bes mesneviden ibaret olan Xemse si ve butun serlerini topladigi Divan lardir Muhakemet ul Lugeteyn adli eserinde Turk ve fars dillerini qarsilasdirir Turk dilinin ve Turklerin ecem dilinden ve ecemlerden hansi baximdan ustun oldugunu aciqlayir subuta yetirir Mecalisun Nefais sairler ve edibler tezkiresidir Basqa cur desek bir edebiyyat tarixidir ve 15 esrde Turkustan ve iranda yetisen sairlerin heyat ve yaradiciliqlarina dair deyerli melumatlar vermekdedir Xemse sinde Ferhad ve Sirin Leyli ve Mecnun kimi menzum romanlari Makedoniyali Iskenderin heyatindan behs eden Seddi Iskenderi sasani hokmdari Behram Gurun heyatindan behs eden Sebey Seyyare adli tarixi eserleri exlaq ve tesevvufe dair fikirlerini eks etdirir Divanlarinda ise usaqligindan etibaren yazdigi butun serleri toplanib Qezeller muxemmesler rubailer mustezadlar mufredlerden ibaret bu serler Orta Asiya Turk dilinin en gozel numuneleridir TesirleriElisir Nevai miniatur Herat mektebi Elisir Nevainin serleri hem yazildiqlari dovrde hem de sonralar butun Turk dunyasinda zovqle oxunmus cox meshur Turk sairleri onu ornek bilmis ona terifler yazmisdir 15 esrde yasamis boyuk Osmanli sairi Ehmed Pasa 16 esrde yasamis ve Azerbaycan lehcesiyle yazmis meshur Fuzuli Nevaiden tesirlenmisler Bir cox Osmanli ziyalisi o cumleden Yavuz Sultan Selim Nevainin heyrani idiler 18 esrde boyuk divan sairlerimiz Nedim bele Nevai dilinde Cagatay lehcesiyle serler yazmisdir Turkiyeli bir cox sairler Nevainin serlerine nezireler soylemisler Bu tesir Tenzimatdan sonra bele ozunu gostermis Ziya Pasanin Xerabat adini dasiyan uc cildlik antoloji eserinde Nevainin serlerine xususi yer verilmisdir Zemanemizde yayilan butun edebiyyat tarixlerinde de Nevai elmi dini seneti Turkculuyu ve tesirleri ile yer tutur Elisir Nevai deyir kiNevainin Muhakemet ul Lugeteyn adli eseri bugunku yazi ile kicik bir kitabin 50 sehifesini ancaq doldurar Lakin hecm baximindan kicik olan bu kitab mezmununun deyeri ise deryalar qeder boyukdur Muhakemet ul Lugeteyn den bezi cumleler Nezm bagcasinin saqraq bulbulu Nevai texellusunu alan Elisir Allah gunahlarini bagislasin ve eyiblerini ortsun bele soyleyir Soz bir incidir ki onun denizi konuldur ve konul butun menalari ozunde toplar Nece ki dalgiclar denizden govherleri cixarir ve onlara zergerler yaninda qiymet verilir Konulden soz incileri cixarmaq serefine catanlar da dalgiclar da bu isin mutexessisleridir O inciler bu mutexessisler agzinda canlanir qiymetlerine gore yayilir ve sohret qazanirlar Inciler deyerine gore cox ferqli olurlar Bir tumenden yuz tumene qeder olanlari vardir Elden ele kecen ucuz incilerle sultanlarin qulaqlarina sirga olan incilerin deyerleri birmi Bele melumdur ki Turk farsdan daha keskin zekali daha anlayisli daha saf daha cox yaradicidir Fars ise elmde ve cehd gostermekle elde edilen bir menada daha yuksek ve derin gorunur Bu hal turklerin dogru durust temiz niyyetli farslarin da elm ve hikmetinden belli olur Lakin turk ve fars dilleri arasinda qusursuzluq ve ya noqsan baximindan cox boyuk ferqler vardir Soz ve ibarede sozlerin mena ve qavraminda turk farsdan ustundur Turkun oz dilinde ele incelikler gozellikler senetkarliqlar vardir ki insallah yeri geldikce gosterilecekdir Turkun farsdan daha ustun daha qabiliyyetli daha aydin ve parlaq oldugunun bundan quvvetli subutu olarmi Bu iki milletin gencleri qoca boyukleri kicikleri arasinda yaxinliq eyni derecededir Alis verisleri heyat terzleri oturub durmalari bir birlerinden hec ferqli deyildir Eyni heyat seraitinde yasarlar Bele oldugu halda turklerin hamisi fars dilini yaxsi oyrenir ve danisir ancaq farslarin hec biri turkce danismaz Yuzde belke minde biri turk dilinde oyrenir ve danisarsa da onun turk olmadigi ele ilk sozunden melum olur Turkun farsdan qabiliyyetli olduguna bundan daha quvvetli subut olmaz ve hec bir fars bunun eksini iddia ede bilmez fars dili yuksek ve derin movzulari anlatmaqda gucsuzdur Cunki turk dilinin yaranisinda ve movzularinda cox incelik ozunemexsusluq vardir Ince ferqler en yuksek menalar ucun bele sozler yaradilmisdir ki elmli adamlar terefinden aciqlanmazsa asan anlasila bilmez Onlardan bezileri budur Elisir Nevai burada duz 100 numune verir fars dilinde bu yuz sozun inceliklerini menalarini ifade edecek sozler yoxdur Bu menalari anlatmaq isteseler uzun uzun cumleler yazarlar ki o da ancaq ereb sozlerinden istifade ile mumkundur Indi bunlara aid misallar verek Nevai misallarini beytlerle verir Biz bir hissesini vermekle kifayetleneceyik Fars dilinde qarsiligi olmayan sozler Sipqirmaq ickini qetre qetre suzub soraraq icmek Bu cur icmek nezaket qaydasi sayilirdi Tamsimaq ickini birden bire icmeyib dadini duya duya udum udum icmek Aglamaq yiglamaq muxtelif cur olur Farslar bir sozle deyirler Amma turk dilinde bunlar da vardir Aglamsinmaq aglayirmis kimi olmaq Inlemek sizlamaq icin icin gizli gizli yavas yavas aglamaq demekdir Bu iki soz arasinda ferq azdir Sitqamaq guclu aglamaq cox aglamaq Hicqirmaq yavas sesle aglamaq Turkcedeki caxin simsek ve ildirim sozleri farscada yoxdur Bunlari ereb dilinden aldiqlari berq ve saiqe sozleri ile evez etmisler Turkler boyuk qardasa aga kicik qardasa ini deyirler farslar her iki halda berader sozunu isledirler Fars ordeyin butun novlerine murgab deyir Turkler ise bu qusun erkeyine sona disisine yasilbas deyirler Ferqli olan novlerine corke almabas maviqanad demirqanad alapeke bagcal kimi adlar verirler ki farslar bunlarin hec birini bilmez hamisina murgab deyerler Nevai yene cox misallar verir ve sonra bele deyir Turkun biliksiz ve zavalli gencleri gozel sanaraq farsca seirler soylemeye calisirlar Yaxsi ve derin dusunseler turk dilinde bu qeder enginlikler incelikler derinlikler ve zenginlikler oldugu halda bu dilde seir soylemeyin ve senetkarliq numayis etdirmeyin daha yaxsi seirlerin daha cox beyenileceyini anlarlar IstinadlarRKDartists nid https www britannica com biography Ali Shir Navai Fүzuli Azerbaycan Sovet Ensiklopediyasi 10 ҹilddә X ҹild Frost Shүshtәr Baky Azәrbaјҹan Sovet Ensiklopediјasynyn Bash Redaksiјasy Bash redaktor Ҹ B Guliјev 1987 S 14 100 boyuk turk Baki 1991 seh 38 39 Hemcinin baxFerhad ve Sirin Nevai Xarici kecidlerL episode du sheikh de Sanaʿan dans le Lisan el tair de Mir ʿAli Shir Nevai folio 1 verso suivi folio 25 verso du مخزن الاسرا traite en vers mesnevis sur la religion musulmane ecrit par Haider pour imiter l ouvrage du meme titre de Nizami et dans le meme metre کل ی ات نوائی Recueil des œuvres en turc oriental en prose et en vers de Mir ʿAli Shir Nevai m 906 de l hegire 1501 Sair ile elaqedar bu meqale qaralama halindadir Meqaleni redakte ederek Vikipediyani zenginlesdirin