Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
 | Bu məqalə titul haqqındadır. Sülələ üçün Şirvanşahlar səhifəsinə baxın. |
Şirvanşah (fars. شروانشاه) – Şirvanşahlar dövlətinin hökmdarlarının daşıdığı rəsmi dövlət titulu. Mənbələrdə Şirvan hökmdarlarına şahlığın Sasanilərin hakimiyyəti zamanı verilməsi qeyd olunmuşdur. Ümumilikdə Şirvanşahlar dövlətində hakimiyyətdə olmuş üç sülalədən – Məzyədilər, Kəsranilər və Dərbəndilər nəslindən olan hökmdarlar, eyni zamanda haqqlarında çox az məlumat qalmış, ərəb istilası dövründən əvvəlki Şirvanşahlar bu titulu daşımışlar. Son Şirvanşah nəsli olan Dərbəndilər, türk ənənəsinə uyğun olaraq Şirvanşah titulu ilə yanaşı "Sultan" və "Xaqan" titulları da daşımışlar.
Sülalələr
Ərəb istilasına qədərki erkən Şirvanşahlar haqqında məlumat yox dərəcəsindədir. Rəşidəddin (1247-1318-ci illər) "Məkatubat"ında oğlu Əli üçün nişanladığı Şirvanşahın qızı haqqında danışarkən göstərirdi ki, Şirvanşahlar Dərbənd hökmdarları nəslindən olan qədim xanədandır. "Artıq, iki min ilə yaxındır ki, sultan taxtı onların nəslinə məxsusdur..." Onun hesablamasına görə Şirvanşahlar hələ Əhəmənilər dövründən hakimiyyət sürmüşlər.
Rəşidəddinin müasiri olan digər müəllif Kamal əd-Din ibn-əl- Füvati Şirvanşah bəhs edərkən göstərirdi ki, o, "qədim xanədan nəslindəndir. Onların nəsli Bəhram Çuibndən başlayır. Onların Şirvan və Şamaxı məmləkətinə sahib olduqları vaxtdan iki min ildən çox keçir. Onlar Xosrovların (Sasanilərin) sərkərdəsi (kand əl-əsakir) Bəhram Çubinin nəslindəndilər..."
Şirvanşahlar haqqında dürüst məlumata IX-X əsrlər ərəb müəlliflərində rast gəlinir. Şirvanşahların hakimiyyətinin ilk dövrünə dair ətraflı məlumatı ayrı-ayrı parçaları Münəccimbaşının (XVII əsr) əsərində gəlib çatmış "Tarix-i əl-Bab"dan öyrənilir. V. F.Minorski "Şirvan və Dərbəndin tarixi"nin ingiliscə mətnində dörd Şirvanşah sülaləsi ayırd edir; l.Sasanilərin dağ keçidlərini mühafızə üçün təyin etdikləri qədim Şirvanşahlar; 2 Məzyədilər; 3.Kəsranilər; 4.Dərbəndilər. Həmin əsərin rusca nəşrində V.F.Minorski göstərir ki, əvvəlki baxışlarına baxmayaraq Məzyədilərlə Şirvanşahların üçüncü sülaləsi arasında genealoji qırıqlıq görmür. "...Lakin görünür ki, Fəribürzdən sonrakı qarmaqarışıq səlcuq basqınları zamanı Məzyədilərin tarixi yolunu dumanlandıran hökmdarsızlıq dövrü olmuşdur..."
Titul haqqında
İbn Xordadbeh Azərbaycanda Şiriyanşahın (variantı: Şiran) adını çəkir. Ölkənin şimal sərhədlərini köçəri türk tayfalarının hücumlarından qorumaq üçün yerli hökmdarlardan vassal mülklərinin təşkilini və xüsusilə Xəzəryanı vilayətlərdən köçürülmüş təbəələrin çoxlu məskənlərinin salınmasını Sasani hökmdarı I Xosrov Ənuşirəvanın adı ilə bağlayırlar. Ərəb tarixçiləri Şah titulu bağışlanmış hakimlər sırasında Təbərsaran şah, Xursan Şah, Vardan şah, Vaxrarzan şah və Şərvan şahın adlarını çəkirlər.
IX əsr ərəb müəllifi əl-Bəlazuri xəbər verir ki, Xosrov Ənuşirəvan hökmdarlar seçdi və onları ayrı-ayrı vilayətlərə şahlığa təyin etdi. "Qabh dağının xaqanı, yəni, Sərir ölkəsinin (taxtının) sahibi (Sahib əs-Sərir) Vəxrarzan şah (Vərazan şah) həmçinin Təbərsəran şahı Filan şah Curcanşah (Xursanşah) titullu Ləkz şahı, hal-hazırda mövcurd olmayan Məsqət hökmdarlığının şahı, Liranşah titullu Liran şahı və Şirvanşah adlanan Şirvan şahı onların arasında idi. O, Buxxa (ehtimal ki, Türyançay və çayları arasında yerləşən Bərx nəzərdə tutulur) və Zirihgəranın hakimlərini təyin etdi. Qabh dağı ölkələrinin şahlarını təyin edərək, onlarla sülh bağlayaraq, üzərlərinə vergilər qoydu".
X əsr müəllifi əl – Məsudi deyir: "Ənuşirəvanın Bərdə ölkəsində islam torpaqları ilə həmsərhəd olan bu yerlərə təyin etdiyi hökmdarlardan biri Şirvan adlanırdı. Onun məmləkətinə isə adına uyğun olaraq Şirvanşah deyilirdi. Ümumiyyətlə, bu ölkəni idarə edən hər bir hökmdar Şirvan adlanırdı".
Fəzlullah ibn Ruzbixan Xuncinin (XV əsr) əsərində Şirvanşahın şirlər sahı (şiranşah) şah nəslindən olması göstərilir. ("Alicənab səltənəti-intisab maliki-möhtəşəm cəlal əs-səltənə").
Cənubi Qafqazda Sasani şahlarına tabe olan vassal məlikliklərindən xəbər verən VI əsr (555-ci il) müəllifi Arran torpağının adını çəkərək yazır: "... onların İran şahına tabe olan hökmdarları var. Öz dili olan Bazqun torpağı Hun ərazisindəki Xəzər qapıları və dənizinə qədər uzanır". Bazqun torpağının ərazisi qismən Şirvan ərazisinə müvafiq idi. Erkən orta əsr salnaməsinin verdiyi bu məlumat İranda və Qafqazda feodalizmin təşəkkül prosesinə yardım göstərən bir sıra islahatların isnad edildiyi Xosrov Ənuşirəvanın hakimiyyəti dövründə Sasanilərdən asılı olan Arranşah, Şirvanşah və s.vilayət məlikləri haqqında IX-X əsr ərəb müəllifinin xəbərlərini təsdiqləyir.
X əsr ərəbdilli tarixçi Həmzə İsfahani əl-Bəlazuri və əl-Məsudinin məlumatlan ilə əsasən uyğun gələn maraqlı məlumatlar verir. O, deyir: "Kəsra (Nuşirəvan) Xəzər dənizindən dağlara qədər Bab əl-Əbvab adlandırılan 20 fərsəng uzunluğunda Dərbənd səddini tikdirdi və hər yerdə bir sərkərdə təyin edərək, onlara qoşun dəstələri və yaşayış üçün zəruri miqdarda və kişi nəsli üzrə miras keçən torpaq sahəsi ayırmışdı; həmin sərkərdələrin nəsilləri indiyədək (961 -ci il) şəhər divarlarının qarşısındakı ərazini qoruyurlar. Bundan başqa o, xüsusi fəxri geyim nümunəsi müəyyən etmişdi. Məlik səviyyəsinə qaldırılmış bu sərkərdələr həmin geyimlərin üzərində nəqş edilmiş xüsusi rəsmlərə görə Vəxranşah (qabanlar şahı), Şirvanşah (şirlər şahı), Filanşah (fillər şahı), Alanşah (qarğalar şahı) adlanırdı. Onlardan birinə isə gümüş tağ bağışlamışdı. Sərirşah adı da buradan gəlir..."
İstinadlar
- S. Aşurbəyli – Şirvanşahlar dövləti, Bakı, 2007
- S. Əliyarlı – Azərbaycan tarixi, II nəşri, Bakı Dövlət Universitetinin nəşriyyatı, 2009
- Рашид ад-Дин. Переписка. Пepeв. А.И.Фалиной. Памятники письменности Востока, XVII, M, 1971, с.186
- З.M.Буниятoв. Новые материалы по reнеалoгии Ширваншахов -Кесранидoв. "ДAH. Азерб. ССР", 1971, т.XXVII, N°l, с.70-71.
- Zotenberq, s.176, ing. mətni, s.404-405
- İbn Xordadbeh, s.13-14
- Ə1-Məsudi. Mürüc... s.192 əl-Bəlazuri, s.7, ərəb mətni, s.5
- Əl-Bəlazuri, s.7, ərəb mətni, s.5
- Əl-Məsudi. Mürüc... s.190
- Tapиих-и Амини. Изд. Mинорского, с.69
- Захарий Ритор, с.327-328; Пигулевская. Сирийские истoчники, с.165
- Hamsae Ispahanensis. Annaliumlibri X.Ed.J.M.E.Gottwaldt,t.l, Textus arabicus, Petropoli, 1844, t.II, Translatio latina, Lipsiae, 1848 (t.I: Berlin, "Kaviani". 1340/1921-22), I, s.4
- B.Dorn. Versuch einer Geschichte der Schirwanschache. "Memoires de Acad. imp. des sciences de St.-Petersbourg", VI ser., sciences politiques. histoire, philologie, t.IV 1841, c.533-534
- Моисей Каланкатуйский. Перев Даусетта, с.149
Həmçinin bax
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Bu meqale titul haqqindadir Sulele ucun Sirvansahlar sehifesine baxin Sirvansah fars شروانشاه Sirvansahlar dovletinin hokmdarlarinin dasidigi resmi dovlet titulu Menbelerde Sirvan hokmdarlarina sahligin Sasanilerin hakimiyyeti zamani verilmesi qeyd olunmusdur Umumilikde Sirvansahlar dovletinde hakimiyyetde olmus uc sulaleden Mezyediler Kesraniler ve Derbendiler neslinden olan hokmdarlar eyni zamanda haqqlarinda cox az melumat qalmis ereb istilasi dovrunden evvelki Sirvansahlar bu titulu dasimislar Son Sirvansah nesli olan Derbendiler turk enenesine uygun olaraq Sirvansah titulu ile yanasi Sultan ve Xaqan titullari da dasimislar Sirvansahlarin Bakidaki sarayiSulalelerEreb istilasina qederki erken Sirvansahlar haqqinda melumat yox derecesindedir Resideddin 1247 1318 ci iller Mekatubat inda oglu Eli ucun nisanladigi Sirvansahin qizi haqqinda danisarken gosterirdi ki Sirvansahlar Derbend hokmdarlari neslinden olan qedim xanedandir Artiq iki min ile yaxindir ki sultan taxti onlarin nesline mexsusdur Onun hesablamasina gore Sirvansahlar hele Ehemeniler dovrunden hakimiyyet surmusler Resideddinin muasiri olan diger muellif Kamal ed Din ibn el Fuvati Sirvansah behs ederken gosterirdi ki o qedim xanedan neslindendir Onlarin nesli Behram Cuibnden baslayir Onlarin Sirvan ve Samaxi memleketine sahib olduqlari vaxtdan iki min ilden cox kecir Onlar Xosrovlarin Sasanilerin serkerdesi kand el esakir Behram Cubinin neslindendiler Sirvansahlar haqqinda durust melumata IX X esrler ereb muelliflerinde rast gelinir Sirvansahlarin hakimiyyetinin ilk dovrune dair etrafli melumati ayri ayri parcalari Muneccimbasinin XVII esr eserinde gelib catmis Tarix i el Bab dan oyrenilir V F Minorski Sirvan ve Derbendin tarixi nin ingilisce metninde dord Sirvansah sulalesi ayird edir l Sasanilerin dag kecidlerini muhafize ucun teyin etdikleri qedim Sirvansahlar 2 Mezyediler 3 Kesraniler 4 Derbendiler Hemin eserin rusca nesrinde V F Minorski gosterir ki evvelki baxislarina baxmayaraq Mezyedilerle Sirvansahlarin ucuncu sulalesi arasinda genealoji qiriqliq gormur Lakin gorunur ki Feriburzden sonraki qarmaqarisiq selcuq basqinlari zamani Mezyedilerin tarixi yolunu dumanlandiran hokmdarsizliq dovru olmusdur Titul haqqindaHuseng ibn Kavus Ibn Xordadbeh Azerbaycanda Siriyansahin varianti Siran adini cekir Olkenin simal serhedlerini koceri turk tayfalarinin hucumlarindan qorumaq ucun yerli hokmdarlardan vassal mulklerinin teskilini ve xususile Xezeryani vilayetlerden kocurulmus tebeelerin coxlu meskenlerinin salinmasini Sasani hokmdari I Xosrov Enusirevanin adi ile baglayirlar Ereb tarixcileri Sah titulu bagislanmis hakimler sirasinda Tebersaran sah Xursan Sah Vardan sah Vaxrarzan sah ve Servan sahin adlarini cekirler IX esr ereb muellifi el Belazuri xeber verir ki Xosrov Enusirevan hokmdarlar secdi ve onlari ayri ayri vilayetlere sahliga teyin etdi Qabh daginin xaqani yeni Serir olkesinin taxtinin sahibi Sahib es Serir Vexrarzan sah Verazan sah hemcinin Teberseran sahi Filan sah Curcansah Xursansah titullu Lekz sahi hal hazirda movcurd olmayan Mesqet hokmdarliginin sahi Liransah titullu Liran sahi ve Sirvansah adlanan Sirvan sahi onlarin arasinda idi O Buxxa ehtimal ki Turyancay ve caylari arasinda yerlesen Berx nezerde tutulur ve Zirihgeranin hakimlerini teyin etdi Qabh dagi olkelerinin sahlarini teyin ederek onlarla sulh baglayaraq uzerlerine vergiler qoydu X esr muellifi el Mesudi deyir Enusirevanin Berde olkesinde islam torpaqlari ile hemserhed olan bu yerlere teyin etdiyi hokmdarlardan biri Sirvan adlanirdi Onun memleketine ise adina uygun olaraq Sirvansah deyilirdi Umumiyyetle bu olkeni idare eden her bir hokmdar Sirvan adlanirdi Fezlullah ibn Ruzbixan Xuncinin XV esr eserinde Sirvansahin sirler sahi siransah sah neslinden olmasi gosterilir Alicenab selteneti intisab maliki mohtesem celal es seltene Cenubi Qafqazda Sasani sahlarina tabe olan vassal melikliklerinden xeber veren VI esr 555 ci il muellifi Arran torpaginin adini cekerek yazir onlarin Iran sahina tabe olan hokmdarlari var Oz dili olan Bazqun torpagi Hun erazisindeki Xezer qapilari ve denizine qeder uzanir Bazqun torpaginin erazisi qismen Sirvan erazisine muvafiq idi Erken orta esr salnamesinin verdiyi bu melumat Iranda ve Qafqazda feodalizmin tesekkul prosesine yardim gosteren bir sira islahatlarin isnad edildiyi Xosrov Enusirevanin hakimiyyeti dovrunde Sasanilerden asili olan Arransah Sirvansah ve s vilayet melikleri haqqinda IX X esr ereb muellifinin xeberlerini tesdiqleyir X esr erebdilli tarixci Hemze Isfahani el Belazuri ve el Mesudinin melumatlan ile esasen uygun gelen maraqli melumatlar verir O deyir Kesra Nusirevan Xezer denizinden daglara qeder Bab el Ebvab adlandirilan 20 ferseng uzunlugunda Derbend seddini tikdirdi ve her yerde bir serkerde teyin ederek onlara qosun desteleri ve yasayis ucun zeruri miqdarda ve kisi nesli uzre miras kecen torpaq sahesi ayirmisdi hemin serkerdelerin nesilleri indiyedek 961 ci il seher divarlarinin qarsisindaki erazini qoruyurlar Bundan basqa o xususi fexri geyim numunesi mueyyen etmisdi Melik seviyyesine qaldirilmis bu serkerdeler hemin geyimlerin uzerinde neqs edilmis xususi resmlere gore Vexransah qabanlar sahi Sirvansah sirler sahi Filansah filler sahi Alansah qargalar sahi adlanirdi Onlardan birine ise gumus tag bagislamisdi Serirsah adi da buradan gelir IstinadlarS Asurbeyli Sirvansahlar dovleti Baki 2007 S Eliyarli Azerbaycan tarixi II nesri Baki Dovlet Universitetinin nesriyyati 2009 Rashid ad Din Perepiska Pepev A I Falinoj Pamyatniki pismennosti Vostoka XVII M 1971 s 186 Z M Buniyatov Novye materialy po renealogii Shirvanshahov Kesranidov DAH Azerb SSR 1971 t XXVII N l s 70 71 Zotenberq s 176 ing metni s 404 405 Ibn Xordadbeh s 13 14 E1 Mesudi Muruc s 192 el Belazuri s 7 ereb metni s 5 El Belazuri s 7 ereb metni s 5 El Mesudi Muruc s 190 Tapiih i Amini Izd Minorskogo s 69 Zaharij Ritor s 327 328 Pigulevskaya Sirijskie istochniki s 165 Hamsae Ispahanensis Annaliumlibri X Ed J M E Gottwaldt t l Textus arabicus Petropoli 1844 t II Translatio latina Lipsiae 1848 t I Berlin Kaviani 1340 1921 22 I s 4 B Dorn Versuch einer Geschichte der Schirwanschache Memoires de Acad imp des sciences de St Petersbourg VI ser sciences politiques histoire philologie t IV 1841 c 533 534 Moisej Kalankatujskij Perev Dausetta s 149Hemcinin baxSirvansahlar Sirvansahlar dovleti Sirvan Azerbaycan tarixi Arransahlar