Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Şəhabəddin Mərcani (Şəhabəddin bin Bəhaəddin əl-Qazani əl-Mərcani, tatar. Шиһабаддин Мәрҗани, Şihabaddin Mərcani; 1818[…] və ya 13 (25) yanvar 1818, Kazan – 1889[…] və ya 15 (27) aprel 1889, Kazan) — tatar alimi, təriqətinin şeyxi, filosofu, tarixçisi, etnoqrafı, maarifçisi.
| Şəhabəddin Mərcani | |
|---|---|
| tatar. Шиһабетдин Мәрҗани | |
 | |
| Doğum tarixi | 1818[…] və ya 13 (25) yanvar 1818 |
| Doğum yeri |
|
| Vəfat tarixi | 1889[…] və ya 15 (27) aprel 1889 |
| Vəfat yeri |
|
| Dəfn yeri |
|
| Təhsili |
|
 Vikianbarda əlaqəli mediafayllar | |
Həyatı
Fəaliyyəti
"Tərcüman" fikirlərinin təsiri altında 1885-ci illərə doğru Kazan türklüyünün mərkəzi olan Kazan şəhərində milliyyət fikrinin tarix və etnoqrafiya sahəsində göründüyünə şahid oluruq. O zamana qədər özlərini sırf müsəlman sayan və şüursuz bir şəkildə dillərinə "türk dili" deyən kazanlılar içində yenilikçi elm adamlarından Şəhabəddin Mərcani, tarixi əsərlərindən birisini, "Kitabu-Müstəfadil-əxbar fi Ahval-i Kazan" adlı Kazan tarixini Kazan türkcəsi ilə yazır və o əsərində ilk dəfə kazanlı müsəlmanlara dindən başqa bir də milliyyətin varlığını acı bir dillə, sərt və açıq ifadələrlə xatırladır və elan edir. "Mustafadül-əxbar"ın bu barədəki məşhur cümlələri bunlardır: "Bəziləri tatar olmağı əskiklik sayıb o ismdən nifrət edib "biz tatar deyil, müsəlmanıq!" deyə qovğa və mücadilə edirlər… Ey miskin! Deyək ki, sənin müsəlmandan başqa bir adını dinin və millətin düşmənləri bilməsəydi, əlbəttə, səni "müsəlman" deyə ayırd edərdi. Tatar olmasan, ərəb və tacik və noğay deyil, hatay və rus və fransız, prussiyalı və alman daha deyil, indi kim olursan?"
Şəhabəddin həzrətin millətinə bu hiddətli xitabı, kazanlıların öz tarixlərinə, öz soy və köklərinə dəyər və önəm vermədiklərini tənqid etmək üçündür: "…Tarix elminin böyüklüyü və insanların yaşayışına ilgilərinin azlığından qismətsiz və verimsiz olub, heç bir zaman olayların baş verməsini, macəralarını bəyan və zəbt edilməyərək cahan alimləri, hökmdarlar və böyük hakimlər kimi babalarımız, atalarımız və xalqımız tərəfindən bilinməyərək büsbütün bilinməzlik örtüyü altında qalmış, hətta qövmümüzün əksəriyyəti, əzəldən bəri bu yolda Rusiya hökumətinin idarəsi altında yaşayırıq -zənnindədir və Bolqar və Kazan əhvalından "Şəhri-Bolqar övliyaları" və ya "Əzizlər qəbri" və "Xan məscidi" və bir şeyi köhnəlikdə mübaliğə məqamında "Hao Xan zamanındakı iş" deməkdən başqa heç bir şey bilmirlər və bu sözün anlamını belə sağlam təsəvvür və dərk edə bilmirlər. Öz qəbilələrindən nə qədər şöhrətli hökmdarların gəlib keçdiyi haqqında bilgiləri yox "
İstər yuxarıdakı xitab, istərsə də bu müşahidə yazarın milli şüur sahibi olduğunu açıq göstərməkdədir. Tuna bolqarlarının ilk milliyyətçi tarixçilərindən Paisi də 1762-ci ildə yazdığı "Slav bolqar tarixi" adlı əsərində bolqarları kəndi milliyyətlərinin adını tələffüz etməkdən çəkindikləri üçün çox acı sözlərlə qınayır və onlara "Ey ağılsızlar! Nə üçün öz milliyyətinizdən çəkinir, nə üçün bolqar deyə adlandırılmanızdan utanır və rumların hiyləgər siyasətlərinə tabe olursunuz?" -deyə xitab edirdi.
"Əhvali-Kazan" və "Bolqar tarixi" yazarı ilə "Slavyan və bolqar tarixi" yazarının yüz ilə yaxın bir müddətdən sonra, ancaq eyni sözlərlə xitab edərək millətlərinə milli şüur və duyğu aşılamağa çalışmaları yalnız təsadüfdürmü? Yoxsa, Şəhab həzrət, rusca vasitəsilə Paisinin əsərini oxumuşdurmu? Bu məsələni Şəhab həzrətin həyatı və əsərləri üzərində dərin araşdırmalar aparan kazanlı gənc alimlər həll etsinlər. Şəhab həzrətin tarixi və müəyyən dərəcəyə qədər siyasi milliyyətçiliyi, bütün türklük fikrinə qədər yüksəlməmişdir: həzrətin Quzey türklərindən kazanlıları çox açıq və qəti olaraq "tatar" deyə adlandırması bunun açıq bir əlaməti sayıla bilər.
Şəhab həzrətin milliyyətçilik baxımından türk dil və ədəbiyyatı ilə ciddi olaraq məşğul olduğu da iddia edilə bilməz. Baxmayaraq ki, həzrətin şəxsi söhbətlərində "söz arasına rusca qarışdırmaqdan çəkinmək, mümkün olduğu qədər ana dilini qorumağa çalışmaq" tövsiyələrini irəli sürdüyünü, Şəhri Şərəf Əfəndi nəql edir, və bu deyilənlərin doğruluğuna şübhələnməli heç bir səbəb yoxdur. Quzey alimləri və mütəfəkkirləri, xalqın rus assimilyasiyasından qorunması üçün daima bu görüşü müdafiə etmişlər. Ancaq ruscaya qarşı müstəqilliyini qorumaq istədiyi Quzey türkcəsinin Doğu dillərinə, ərəbcə və əcəmcəyə qarşı müstəqilliyini müdafiə etmək meyli Mərcaninin yazılarından çıxarıla bilməz. "Türkcə" deyə yazdığı əsərləri, məsələn, indi gözümün qabağında olan "Mustəfadül əxbar"ı ərəb və əcəm kəlmələri ilə başdan-başa doludur. Şəhabəddin Mərcaninin üslubu, bəlkə Buxarada çox qalmış olmasındandır; Cığatay ləhcəsini andırır. Türkcəyə etinasızlığı zamanında bəzi tənqidçilərin, xüsusən Quzey türkcəsini elm və ədəbiyyat dilinə çevirməyə çox çalışan Qəyyum Nasirinin haqlı tənqidinə məruz qalmışdır.
Bununla bərabər, o zamana qədər bütün islam aləmində qüvvətli bir ənənə olan elmi və ciddi əsərləri ərəbcə yazmaq qaydasını qıraraq "Mustafadül-əxbar"ı türkcə yazmış olması və dostlarından Kısxanoğlu Hüseyn Əfəndinin tatarca qramerə aid əsərinə çox önəm verməsi, Mərcaninin milli dilin qiymətini qavramış olduğunu göstərir.
Şəhab həzrət, o zamanlar, "Rus tatar Darülmüəllimin" müdiri kimi Kazanda yaşayan məşhur şərqşünas Radlovun dostu və Darülmüəllimində ilahiyyat müəllimi idi. Radlov vasitəsilə rus tarixi, qədimiyyat (əski çağlar tarixi) və qövmiyyət (etnoqrafiya) alimləri ilə tanış oldu. Radlovun türk tatar dil və ləhcələri haqqındakı araşdırma və incələmələrindən xəbərdar olmaması mümkün deyildi. Həzrətin Avropa alimi ilə təmasından görüş dairəsini genişlətmiş, çalışma tərzini kamilləşdirmiş olmasına hökm etmək xəta olmaz.
Milliyyətçilk şüurunun Quzey türklüyü içində meydana gəlməsinə "Tərcüman" qəzetindən sonra ilk xidmət edən əsərin "Mustəfadül-əxbar" və ilk xidmət edən böyük adamın Şəhabəddin Mərcani olduğu üzərində bütün qənaətlər birləşməkdədir. Şəhabəddin Mərcaninin millətdaşlarına acı-acı xitabı çöldə bir nida kimi qeyb olub getmədi; şagirdləri ustadın yalnız dini sahədə yenilik fikirlərini deyil, tarixə dayanan milliyyətçiliyini də davam etdirdilər və inkişaf etdirdilər. Bu şəkildə Quzey türklüyündə XIX yüzilin son rübündən etibarən milliyyətçilik, türklük fikir və hərəkatları başlanmış oldu.
İstinadlar
- Swartz A. Shiḣabetdin Mărjani // Open Library (ing.). 2007.
- Shiḣabetdin Mărjani // Faceted Application of Subject Terminology.
- Исаев Ю. Н. Chuvash encyclopedia (rus.). Чувашское книжное издательство, 2006. С. 2567. 2567 с.
- Tatar Encyclopedia (tatar.). 2002.
- Şəhabəddin İbni Bəhaəddin Mərcani, Əl qismül əvvəl, min kitabi "Mustafadil əxbar fi əhvali Kazan və Bulqar", Kazan Dövlət Mətbəəsi, 1885, s. 6
- Eyni yerdə.
- "Bulğarıstanda turançılıq fikri" (Bulğarıstandan məktub) "Türk yurdu", il XV, sayı 16, s. 450.
- Şəhabəddin Mərcaninin əsərlərini şəxsən incələmədim. Bu hökmlərim, rəvayət halındakı məlumatlara və həzrətin anadan olmasının 100-cü ildönümü münasibətilə Kazanda hazırlanmış və nəşr olunmuş "Mərcani" adlı kitabın içindəkilərə görədir. Bir yazı heyəti tərəfindən hazırlanan və Saleh Abdullin tərəfindən yayınlanan "Mərcani", 1333-də (1917) Kazanda Maarif Mətbəəsində basılmış, 639 səhifəlik ciddi və dəyərli bir əsərdir.
Həmçinin bax
Xarici keçidlər
- Марджани — первый идеолог татарской нации (К 190-летию со дня рождения) 2019-08-02 at the Wayback Machine
- Выставка из архива РТ к 190-летию со дня рождения Шигабуддина Марджани 2019-09-21 at the Wayback Machine
Фотографии могилы
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Vikipediyada bu adli diger sexsler haqqinda da meqaleler var bax Sehabeddin Sehabeddin Mercani Sehabeddin bin Behaeddin el Qazani el Mercani tatar Shiһabaddin Mәrҗani Sihabaddin Mercani 1818 ve ya 13 25 yanvar 1818 Kazan 1889 ve ya 15 27 aprel 1889 Kazan tatar alimi teriqetinin seyxi filosofu tarixcisi etnoqrafi maarifcisi Sehabeddin Mercanitatar Shiһabetdin MәrҗaniDogum tarixi 1818 ve ya 13 25 yanvar 1818Dogum yeri Kazan Kazan qezasi d Kazan quberniyasi Rusiya imperiyasiVefat tarixi 1889 ve ya 15 27 aprel 1889Vefat yeri Kazan Kazan qezasi d Kazan quberniyasi Rusiya imperiyasiDefn yeri Kazandaki tatar qebiristanligi d Tehsili Taskicu medresesi d Kukeldas medresesi Buxara Sirdor medresesi Mir Ereb medresesi Vikianbarda elaqeli mediafayllarHeyatiFealiyyeti Tercuman fikirlerinin tesiri altinda 1885 ci illere dogru Kazan turkluyunun merkezi olan Kazan seherinde milliyyet fikrinin tarix ve etnoqrafiya sahesinde gorunduyune sahid oluruq O zamana qeder ozlerini sirf muselman sayan ve suursuz bir sekilde dillerine turk dili deyen kazanlilar icinde yenilikci elm adamlarindan Sehabeddin Mercani tarixi eserlerinden birisini Kitabu Mustefadil exbar fi Ahval i Kazan adli Kazan tarixini Kazan turkcesi ile yazir ve o eserinde ilk defe kazanli muselmanlara dinden basqa bir de milliyyetin varligini aci bir dille sert ve aciq ifadelerle xatirladir ve elan edir Mustafadul exbar in bu baredeki meshur cumleleri bunlardir Bezileri tatar olmagi eskiklik sayib o ismden nifret edib biz tatar deyil muselmaniq deye qovga ve mucadile edirler Ey miskin Deyek ki senin muselmandan basqa bir adini dinin ve milletin dusmenleri bilmeseydi elbette seni muselman deye ayird ederdi Tatar olmasan ereb ve tacik ve nogay deyil hatay ve rus ve fransiz prussiyali ve alman daha deyil indi kim olursan Sehabeddin hezretin milletine bu hiddetli xitabi kazanlilarin oz tarixlerine oz soy ve koklerine deyer ve onem vermediklerini tenqid etmek ucundur Tarix elminin boyukluyu ve insanlarin yasayisina ilgilerinin azligindan qismetsiz ve verimsiz olub hec bir zaman olaylarin bas vermesini maceralarini beyan ve zebt edilmeyerek cahan alimleri hokmdarlar ve boyuk hakimler kimi babalarimiz atalarimiz ve xalqimiz terefinden bilinmeyerek busbutun bilinmezlik ortuyu altinda qalmis hetta qovmumuzun ekseriyyeti ezelden beri bu yolda Rusiya hokumetinin idaresi altinda yasayiriq zennindedir ve Bolqar ve Kazan ehvalindan Sehri Bolqar ovliyalari ve ya Ezizler qebri ve Xan mescidi ve bir seyi kohnelikde mubalige meqaminda Hao Xan zamanindaki is demekden basqa hec bir sey bilmirler ve bu sozun anlamini bele saglam tesevvur ve derk ede bilmirler Oz qebilelerinden ne qeder sohretli hokmdarlarin gelib kecdiyi haqqinda bilgileri yox Ister yuxaridaki xitab isterse de bu musahide yazarin milli suur sahibi oldugunu aciq gostermekdedir Tuna bolqarlarinin ilk milliyyetci tarixcilerinden Paisi de 1762 ci ilde yazdigi Slav bolqar tarixi adli eserinde bolqarlari kendi milliyyetlerinin adini teleffuz etmekden cekindikleri ucun cox aci sozlerle qinayir ve onlara Ey agilsizlar Ne ucun oz milliyyetinizden cekinir ne ucun bolqar deye adlandirilmanizdan utanir ve rumlarin hiyleger siyasetlerine tabe olursunuz deye xitab edirdi Ehvali Kazan ve Bolqar tarixi yazari ile Slavyan ve bolqar tarixi yazarinin yuz ile yaxin bir muddetden sonra ancaq eyni sozlerle xitab ederek milletlerine milli suur ve duygu asilamaga calismalari yalniz tesadufdurmu Yoxsa Sehab hezret rusca vasitesile Paisinin eserini oxumusdurmu Bu meseleni Sehab hezretin heyati ve eserleri uzerinde derin arasdirmalar aparan kazanli genc alimler hell etsinler Sehab hezretin tarixi ve mueyyen dereceye qeder siyasi milliyyetciliyi butun turkluk fikrine qeder yukselmemisdir hezretin Quzey turklerinden kazanlilari cox aciq ve qeti olaraq tatar deye adlandirmasi bunun aciq bir elameti sayila biler Sehab hezretin milliyyetcilik baximindan turk dil ve edebiyyati ile ciddi olaraq mesgul oldugu da iddia edile bilmez Baxmayaraq ki hezretin sexsi sohbetlerinde soz arasina rusca qarisdirmaqdan cekinmek mumkun oldugu qeder ana dilini qorumaga calismaq tovsiyelerini ireli surduyunu Sehri Seref Efendi neql edir ve bu deyilenlerin dogruluguna subhelenmeli hec bir sebeb yoxdur Quzey alimleri ve mutefekkirleri xalqin rus assimilyasiyasindan qorunmasi ucun daima bu gorusu mudafie etmisler Ancaq ruscaya qarsi musteqilliyini qorumaq istediyi Quzey turkcesinin Dogu dillerine erebce ve ecemceye qarsi musteqilliyini mudafie etmek meyli Mercaninin yazilarindan cixarila bilmez Turkce deye yazdigi eserleri meselen indi gozumun qabaginda olan Mustefadul exbar i ereb ve ecem kelmeleri ile basdan basa doludur Sehabeddin Mercaninin uslubu belke Buxarada cox qalmis olmasindandir Cigatay lehcesini andirir Turkceye etinasizligi zamaninda bezi tenqidcilerin xususen Quzey turkcesini elm ve edebiyyat diline cevirmeye cox calisan Qeyyum Nasirinin haqli tenqidine meruz qalmisdir Bununla beraber o zamana qeder butun islam aleminde quvvetli bir enene olan elmi ve ciddi eserleri erebce yazmaq qaydasini qiraraq Mustafadul exbar i turkce yazmis olmasi ve dostlarindan Kisxanoglu Huseyn Efendinin tatarca qramere aid eserine cox onem vermesi Mercaninin milli dilin qiymetini qavramis oldugunu gosterir Sehab hezret o zamanlar Rus tatar Darulmuellimin mudiri kimi Kazanda yasayan meshur serqsunas Radlovun dostu ve Darulmuelliminde ilahiyyat muellimi idi Radlov vasitesile rus tarixi qedimiyyat eski caglar tarixi ve qovmiyyet etnoqrafiya alimleri ile tanis oldu Radlovun turk tatar dil ve lehceleri haqqindaki arasdirma ve incelemelerinden xeberdar olmamasi mumkun deyildi Hezretin Avropa alimi ile temasindan gorus dairesini genisletmis calisma terzini kamillesdirmis olmasina hokm etmek xeta olmaz Milliyyetcilk suurunun Quzey turkluyu icinde meydana gelmesine Tercuman qezetinden sonra ilk xidmet eden eserin Mustefadul exbar ve ilk xidmet eden boyuk adamin Sehabeddin Mercani oldugu uzerinde butun qenaetler birlesmekdedir Sehabeddin Mercaninin milletdaslarina aci aci xitabi colde bir nida kimi qeyb olub getmedi sagirdleri ustadin yalniz dini sahede yenilik fikirlerini deyil tarixe dayanan milliyyetciliyini de davam etdirdiler ve inkisaf etdirdiler Bu sekilde Quzey turkluyunde XIX yuzilin son rubunden etibaren milliyyetcilik turkluk fikir ve herekatlari baslanmis oldu IstinadlarSwartz A Shiḣabetdin Mărjani Open Library ing 2007 Shiḣabetdin Mărjani Faceted Application of Subject Terminology Isaev Yu N Chuvash encyclopedia rus Chuvashskoe knizhnoe izdatelstvo 2006 S 2567 2567 s ISBN 978 5 7670 1471 X Tatar Encyclopedia tatar 2002 Sehabeddin Ibni Behaeddin Mercani El qismul evvel min kitabi Mustafadil exbar fi ehvali Kazan ve Bulqar Kazan Dovlet Metbeesi 1885 s 6 Eyni yerde Bulgaristanda turanciliq fikri Bulgaristandan mektub Turk yurdu il XV sayi 16 s 450 Sehabeddin Mercaninin eserlerini sexsen incelemedim Bu hokmlerim revayet halindaki melumatlara ve hezretin anadan olmasinin 100 cu ildonumu munasibetile Kazanda hazirlanmis ve nesr olunmus Mercani adli kitabin icindekilere goredir Bir yazi heyeti terefinden hazirlanan ve Saleh Abdullin terefinden yayinlanan Mercani 1333 de 1917 Kazanda Maarif Metbeesinde basilmis 639 sehifelik ciddi ve deyerli bir eserdir Hemcinin baxXarici kecidlerMardzhani pervyj ideolog tatarskoj nacii K 190 letiyu so dnya rozhdeniya 2019 08 02 at the Wayback Machine Vystavka iz arhiva RT k 190 letiyu so dnya rozhdeniya Shigabuddina Mardzhani 2019 09 21 at the Wayback Machine Fotografii mogily