İttihad və Tərəqqi Partiyası (osman. إتحاد و ترقى, türk. İttihat ve Terakki) — 1889-cu ildə Osmanlıda qurulmuş, 1908—1918-ci illərdə qısa fasilələrlə hakimiyyətdə olan, konstitusiyalı monarxiyanı əsas ideya qəbul etmiş siyasi cəmiyyət.
İttihad və tərəqqi إتحاد و ترقى | |
---|---|
Sədri | 1913-dən sonra: Ənvər paşa, Camal paşa, Tələt paşa |
Qurucu | İshak Sukuti, İbrahim Temo, Abdullah Cevdet, Çerkez Mehmet Reşit, Əli bəy Hüseynzadə |
Quruluş tarixi | 21 may 1889 |
Dağılma tarixi | 1 noyabr 1918 |
Baş qərargah | İstanbul |
İdeologiya | konstitusiyalı monarxiya osmanlıcılık (1913-dək) türkçülük (1913-dən sonra) panislamizm (1913-dən sonra) |
Vikianbarda əlaqəli mediafayllar |
Tarixi
"İttihad və Tərəqqi" cəmiyyətinin əsası 1889-cu ildə İstanbulda hərbi-tibb məktəbinin tələbələri tərəfindən qoyulmuşdu. "İttihad və Tərəqqi" cəmiyyəti sonralar Əhməd Rza bəyin fəaliyyəti nəticəsində daha da güclənmiş və ölkənin vilayətlərində gizli şöbələri açılmışdı. "Gənc türklər" Parisdə özlərinin xarici mərkəzini yaratmış və 1892-ci ildə "Məşvərət" qəzetini nəşr etməyə başlamışdılar. Aralarında Ənvər, Niyazi, Əyyub Səbri kimi cəsarətli və vətənpərvər zabitlərin olduğu "İttihad və Tərəqqi"çilər əlavə kömək almaq üçün bolqar inqilabçıları ilə də əlaqə saxlayırdılar.
Osmanlı imperiyasında idarəçilik sistemini dəyişmək tərəfdarı olan Mustafa Kamal da "İttihad və Tərəqqi"çilərlə yanaşı, əvvəlcə Şamda (Dəməşq), sonra isə Solanikdə (Saloniki) "Vətən və Hürriyyət" cəmiyyəti yaratmışdı. Bu cəmiyyət sonralar "İttihad və Tərəqqi" cəmiyyəti ilə birləşmiş, nəticədə 1907-ci ilin sonundan etibarən "İttihad və Tərəqqi" gənc türklərin vahid təşkilatına çevrilmişdi. Mustafa Kamal əsgəri həyatdan kənar siyasi fəaliyyətini bu cəmiyyətdə davam etdirirdi. Lakin, çox keçmədən, cəmiyyətin rəhbərləri ilə onun arasında fikir ayrılıqları yarandı. O, əsgərlərin siyasətə qarışmasını istəmirdi. Bu səbəbdən cəmiyyətdən ayrıldı.
Fəaliyyəti
1908-ci ilin iyulunda "Gənc türklər" inqilabına rəhbərlik edən "İttihad və Tərəqqi" partiyası Sultan II Əbdülhəmidin ləğv etdiyi 1876-cı il konstitusiyasının bərpa olunduğunu elan etdi. İyulun 24-də İstanbul əhalisi və şəhər qarnizonunun üsyançılar tərəfinə keçməsi nəticəsində Sultan konstitusiyanın bərpa olunması və məclisin çağırılması haqqında fərman verməyə məcbur oldu. Məclisdə çoxluq təşkil edən "Gənc türklər" inqilab ərəfəsində verdikləri vədlərinə (aqrar islahatı, fəhlələrin vəziyyətini yaxşılaşdırmaq, milli azlıqlara muxtariyyət vermək, xarici kapitalı məhdudlaşdırmaq və s.) əməl etmədiklərindən onların sosial bazaları getdikcə zəiflədi. Bundan istifadə edən II Əbdülhəmid tərəfdarları 1909-cu il aprelin 13-də hərbi çevriliş edib hakimiyyəti ələ keçirdilər. Makedoniyaya qaçmış gənc türklər əsas dayaqları olan üçüncü ordunu ("Hərəkət ordusu") İstanbul üzərinə yeritdilər. 1909-cu il aprelin 27-də II Əbdülhəmid taxtdan salındı. "İttihad"çılar hakimiyyəti ələ aldıqdan sonra ölkədə sultan hakimiyyəti dövründəkindən fərqlənməyən, hətta daha sərt siyasət yeritməyə başladılar. Onlar ordunu da siyasətə qarışdırırdılar. Nəticədə, Osmanlı ordusunda zabitlərin böyük əksəriyyəti ya ittihadçı, ya da onlara qarşı müxalifətdə idilər. Zabitlərin bir-birlərinə qarşı düşmənçilik etməsi ordunun döyüş qabiliyyətini itirməsinə səbəb oldu. Bundan əlavə, yeritdikləri səbatsız siyasət nəticəsində "ittihad"çılar xaricilərin Osmanlı dövləti üzərinə ayaq açmasına şərait yaratdılar.
Birinci dünya müharibəsi (1914-18) ərəfəsində hakimiyyəti ələ alan "İttihad və Tərəqqi"nin rəhbərlərindən ibarət üçlük (Ənvər, Tələt və Camal) Türkiyənin milli mənafelərini Almaniya imperializminin maraqlarına tabe etdirərək, ölkəni müharibəyə sürüklədilər. Bu da 1918-ci ildə Türkiyənin rüsvayçı məğlubiyyəti ilə sona çatdı. Yalnız Mustafa Kamal başda olmaqla həmin üçlüyün siyasəti əleyhinə olan vətənpərvərlərin Qurtuluş savaşı nəticəsində ölkə tamamilə dağılmaqdan xilas edildi və türk dövlətçiliyini yaşatmaq mümkün oldu.
"İttihad və Tərəqqi"nin proqramındakı türkçülük və türk xalqlarının birliyi ideyası o dövrdə çar Rusiyasının milli əsarəti altında olan türk xalqlarının, o cümlədən Cənubi Qafqaz türklərinin "İttihad və Tərəqqi"yə rəğbətini artırmışdı. Gizli şəkildə də olsa, bu ərazilərdə "İttihad və Tərəqqi"nin şöbələri yaranmışdı.
Türk xalqlarının Rusiya imperiyasına qarşı milli azadlıq hərəkatının əsas mərkəzlərindən biri olan Azərbaycanda "İttihad və Tərəqqi"yə rəğbət daha güclü idi. Azərbaycanda "İttihad və Tərəqqi"çilər, hətta özlərinin müstəqil parti-yalarını yaratmışdılar.
Əsas üzvləri
Təsisçilərindən biri də Azərbaycan Milli Hərəkatının görkəmli xadimi Əli bəy Hüseynzadə idi. Cəmiyyətin üzvləri, din və məzhəb fərqi qoymadan, Osmanlı dövləti daxilindəki bütün toplumları "Osmançılıq" düşüncəsi ətrafında birləşdirmək, 1876-cı il konstitusiyasını bərpa etməyə çalışırdılar.
Həmçinin bax
Ədəbiyyat
- Erol Güngör, Tarihte Türkler, İstanbul, 1990;
- Ahmet Palazoğlu, Osman Bircan, Türkiye Cumhuriyeti İnkılap Tarihi ve Atatürkçülük, Ankara, 1993.
İstinadlar
- Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Ensiklopediyası. II cild. Bakı: "Lider". 2005. səh. 71. ISBN .
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Ittihad ve Tereqqi Partiyasi osman إتحاد و ترقى turk Ittihat ve Terakki 1889 cu ilde Osmanlida qurulmus 1908 1918 ci illerde qisa fasilelerle hakimiyyetde olan konstitusiyali monarxiyani esas ideya qebul etmis siyasi cemiyyet Ittihad ve tereqqi إتحاد و ترقىSedri 1913 den sonra Enver pasa Camal pasa Telet pasaQurucu Ishak Sukuti Ibrahim Temo Abdullah Cevdet Cerkez Mehmet Resit Eli bey HuseynzadeQurulus tarixi 21 may 1889Dagilma tarixi 1 noyabr 1918Bas qerargah IstanbulIdeologiya konstitusiyali monarxiya osmanlicilik 1913 dek turkculuk 1913 den sonra panislamizm 1913 den sonra Vikianbarda elaqeli mediafayllarIttihad ve Tereqqi bayragiTarixi Ittihad ve Tereqqi cemiyyetinin esasi 1889 cu ilde Istanbulda herbi tibb mektebinin telebeleri terefinden qoyulmusdu Ittihad ve Tereqqi cemiyyeti sonralar Ehmed Rza beyin fealiyyeti neticesinde daha da guclenmis ve olkenin vilayetlerinde gizli sobeleri acilmisdi Genc turkler Parisde ozlerinin xarici merkezini yaratmis ve 1892 ci ilde Mesveret qezetini nesr etmeye baslamisdilar Aralarinda Enver Niyazi Eyyub Sebri kimi cesaretli ve vetenperver zabitlerin oldugu Ittihad ve Tereqqi ciler elave komek almaq ucun bolqar inqilabcilari ile de elaqe saxlayirdilar Osmanli imperiyasinda idarecilik sistemini deyismek terefdari olan Mustafa Kamal da Ittihad ve Tereqqi cilerle yanasi evvelce Samda Demesq sonra ise Solanikde Saloniki Veten ve Hurriyyet cemiyyeti yaratmisdi Bu cemiyyet sonralar Ittihad ve Tereqqi cemiyyeti ile birlesmis neticede 1907 ci ilin sonundan etibaren Ittihad ve Tereqqi genc turklerin vahid teskilatina cevrilmisdi Mustafa Kamal esgeri heyatdan kenar siyasi fealiyyetini bu cemiyyetde davam etdirirdi Lakin cox kecmeden cemiyyetin rehberleri ile onun arasinda fikir ayriliqlari yarandi O esgerlerin siyasete qarismasini istemirdi Bu sebebden cemiyyetden ayrildi FealiyyetiEli bey Huseynzade 1908 ci ilin iyulunda Genc turkler inqilabina rehberlik eden Ittihad ve Tereqqi partiyasi Sultan II Ebdulhemidin legv etdiyi 1876 ci il konstitusiyasinin berpa olundugunu elan etdi Iyulun 24 de Istanbul ehalisi ve seher qarnizonunun usyancilar terefine kecmesi neticesinde Sultan konstitusiyanin berpa olunmasi ve meclisin cagirilmasi haqqinda ferman vermeye mecbur oldu Meclisde coxluq teskil eden Genc turkler inqilab erefesinde verdikleri vedlerine aqrar islahati fehlelerin veziyyetini yaxsilasdirmaq milli azliqlara muxtariyyet vermek xarici kapitali mehdudlasdirmaq ve s emel etmediklerinden onlarin sosial bazalari getdikce zeifledi Bundan istifade eden II Ebdulhemid terefdarlari 1909 cu il aprelin 13 de herbi cevrilis edib hakimiyyeti ele kecirdiler Makedoniyaya qacmis genc turkler esas dayaqlari olan ucuncu ordunu Hereket ordusu Istanbul uzerine yeritdiler 1909 cu il aprelin 27 de II Ebdulhemid taxtdan salindi Ittihad cilar hakimiyyeti ele aldiqdan sonra olkede sultan hakimiyyeti dovrundekinden ferqlenmeyen hetta daha sert siyaset yeritmeye basladilar Onlar ordunu da siyasete qarisdirirdilar Neticede Osmanli ordusunda zabitlerin boyuk ekseriyyeti ya ittihadci ya da onlara qarsi muxalifetde idiler Zabitlerin bir birlerine qarsi dusmencilik etmesi ordunun doyus qabiliyyetini itirmesine sebeb oldu Bundan elave yeritdikleri sebatsiz siyaset neticesinde ittihad cilar xaricilerin Osmanli dovleti uzerine ayaq acmasina serait yaratdilar Birinci dunya muharibesi 1914 18 erefesinde hakimiyyeti ele alan Ittihad ve Tereqqi nin rehberlerinden ibaret ucluk Enver Telet ve Camal Turkiyenin milli menafelerini Almaniya imperializminin maraqlarina tabe etdirerek olkeni muharibeye suruklediler Bu da 1918 ci ilde Turkiyenin rusvayci meglubiyyeti ile sona catdi Yalniz Mustafa Kamal basda olmaqla hemin ucluyun siyaseti eleyhine olan vetenperverlerin Qurtulus savasi neticesinde olke tamamile dagilmaqdan xilas edildi ve turk dovletciliyini yasatmaq mumkun oldu Ittihad ve Tereqqi nin proqramindaki turkculuk ve turk xalqlarinin birliyi ideyasi o dovrde car Rusiyasinin milli esareti altinda olan turk xalqlarinin o cumleden Cenubi Qafqaz turklerinin Ittihad ve Tereqqi ye regbetini artirmisdi Gizli sekilde de olsa bu erazilerde Ittihad ve Tereqqi nin sobeleri yaranmisdi Turk xalqlarinin Rusiya imperiyasina qarsi milli azadliq herekatinin esas merkezlerinden biri olan Azerbaycanda Ittihad ve Tereqqi ye regbet daha guclu idi Azerbaycanda Ittihad ve Tereqqi ciler hetta ozlerinin musteqil parti yalarini yaratmisdilar Esas uzvleriTesiscilerinden biri de Azerbaycan Milli Herekatinin gorkemli xadimi Eli bey Huseynzade idi Cemiyyetin uzvleri din ve mezheb ferqi qoymadan Osmanli dovleti daxilindeki butun toplumlari Osmanciliq dusuncesi etrafinda birlesdirmek 1876 ci il konstitusiyasini berpa etmeye calisirdilar Hemcinin baxEli bey HuseynzadeEdebiyyatErol Gungor Tarihte Turkler Istanbul 1990 Ahmet Palazoglu Osman Bircan Turkiye Cumhuriyeti Inkilap Tarihi ve Ataturkculuk Ankara 1993 IstinadlarAzerbaycan Xalq Cumhuriyyeti Ensiklopediyasi II cild Baki Lider 2005 seh 71 ISBN 9952 417 44 4