Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
İsatay Taymanov (qaz. Исатай Тайманұлы; 1791 – 12 iyul 1838) — 1836–1838-ci illərdə Qərbi Qazaxıstanda üsyan başçısı.
| İsatay Taymanov | |
|---|---|
| Doğum tarixi | |
| Doğum yeri | Kiçik Jüz, Qazax xanlığı |
| Vəfat tarixi | |
| Vəfat yeri | Bukey ordası |
| Vəfat səbəbi | döyüşdə ölüm |
| Fəaliyyəti | hərbi qulluqçu |
Həyatı
XVIII əsrin sonunda Kiçik Jüzün başına, qazaxların arasında nüfuzu olmayan Aysuak xan, Rusiya tərəfindən iqtidara gətirilmişdir. Kiçik Jüzdə nüfuz sahibi şəxslərin olmaması və böyüklər ilə sultanların bir araya gəlməməsi ilə birlikdə xalqla münasibətləri nizama salan insanlar qalmayınca, jüzün rəiyyət və soyluları arasında anlasmazlıqlar artmışdır. Bu dönəmlərdə rusların xidmətində olan Başqırd və kazakların basqınları yenidən ortaya çıxmışdır.
1803-cü ildə bu durumdan sikayətçi olan Kiçik Jüzün böyükləri Orenburqda toplanmışdılar. Bu toplantının ən önəmli məqsədi, istila və yağmaçılığın sona çatdırılması və xanlıq içərisindəki siyasi həyatın sağlam tutulmasıydı. Ancaq bu toplantıda alınmış olan qərarlar sadəcə kağız üzərində qalmışdır. Rusların gözləntilərini yerinə yetirə bilməyən Aysuak xanın yerinə oğlu Cantörə taxta çıxarılmışdır.
Tədqiq olunan dönəmdə Orta Jüzdəki hadisələr fərqli bir şəkildə qarşımıza çıxmaqdadır. Abılay xanın yerinə keçən oğlu Vəli xan xalqı ilə çevrəsindəkilərdən xoşnudsuzluq görmüşdür. Orta alaüzün qazaxları 1815-ci ildə II Yekaterinaya məktub yazaraq, Vəli xanın taxtdan endirilməsini istəmişdilər. Rus hökuməti buna görə Vəli xanın mövqeyini zəiflətmək məqsədiylə Bukey xanı taxta əyləşdirmişdi. Bukey xan dörd illik iqtidarından sonra 1818-ci ildə, Vəli xan isə 1819-cu ildə vəfat etmişdir. Onların ölümündən sonra Qazax taxtına Qubaydulla xanın əyləşməsi lazım gəlirdi, ancaq yeni xan Orta Jüzün torpaqlarında, yeni qalaların qurulmasında ruslara qarşı çıxdığı üçün Sibirə sürgünə göndərilmişdir.
Qubaydulla xandan sonra Orta Jüzün taxtına onun xanımı Ayqaım əyləşmişdir ancaq onun iqtidarı da çox qısa sürmüşdür. 1819-cu ildə Orta Jüzün verdiyi əmrə görə xan seçilməsi yasaqlanmışdır.
1822-ci ildə Rus hökuməti 319 maddədən ibarət Sibir qırğızlarının statusunu təbliğ etmişdir. Bu təbliğə görə Orta Jüzdə xan və sultanlar tərəfindən işlənilən idari səlahiyyətlər ləğv edilmişdir. Belecə Orta Jüzdə idari nizam, qədimdən bəri davam edən tayfa əsasına dayalı olmaqdan çıxmıs, hakimiyyətin başına, Rus polkovniki rütbəsi verilən bir hakim sultan (Ağa sultan) təyın edilmişdir.
Təbiətiylə bu təyin edilən sultan, hər şeydən əvvəl rusların direktivi ilə hərəkət edəcəkdi. Beləcə, Kiçik Jüzdən sonra, Orta Jüzdə də Rus idarəsi qurulmuşdur. Bütün bu qərarlar və dəyişiklər xalqın rizası olmadan gerçekləşirdi.
Xalqın xoşuna gəlməyən bu idarə şəklinə qarsı çox keçmədən şikayətlər və etirazlar getməyə baslamışdır.
Rusların Kiçik Jüz və Orta Jüz torpaqları üzərindəki isğal hərəkətini yayğınlaşdırmaları 1822–1824-cü il dönəminə təsadüf edir. Ancaq yayğınlaşan bu isğalı təqibən Qazax xalqı üzərindəki müstəbid Rus hakimiyyətinə qarsı qazaxlar bu dəfə də Kiçik Jüzün Bərs tayfası bəyi İsatay Taymanov başçılığında yəni bir üsyan başlatmışdır. Bu yeni üsyan isə 1838-ci ilin ortalarına qədər təsirli bir səkildə davam etmişdir. Hətta 15 noyabr 1837-ci ildə aparılan bir vuruşma nəticəsində Rus orduları İsatay Taymanov başçılığındakı Qazax birlikləri tərəfindən ağır bir məğlubiyyətə uğradılmışdır. Ancaq 1838-ci ildəki ağır bir vuruşma nəticəsində İsatay Taymanovun şəhid düşməsi üzərinə bu şanlı dirəniş nəticəsiz qalmışdır.
İstinadlar
- Аpollov Н. Г. Присоединение Казахстана к России в 30-тых годах XVIII века, Алма-Ата. Издательство Академии наук Казахской ССР, 1948, стр.221
- Кузембайулы А., Абилев Е. История Республики Казахстан. А.2002. стр.185.
- Kasımbayev, C., İstoriya Kazahstana, Almatı, 2004, s. 74.
- Рыспаев К. История Республики Казахстан. Алматы, 2002, стр.111–112.
- Аpollov Н. Г. Присоединение Казахстана к России в 30-тых годах XVIII века, Алма-Ата. Издательство Академии наук Казахской ССР, 1948, стр.223.
- Budak, F., Kazakistan’ın Dünü, Bugünü, Yarını, Ankara, 1999, s. 38–39.
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Isatay Taymanov qaz Isataj Tajmanuly 1791 12 iyul 1838 1836 1838 ci illerde Qerbi Qazaxistanda usyan bascisi Isatay TaymanovDogum tarixi 1791Dogum yeri Kicik Juz Qazax xanligiVefat tarixi 12 iyul 1838Vefat yeri Bukey ordasiVefat sebebi doyusde olumFealiyyeti herbi qulluqcuHeyatiXVIII esrin sonunda Kicik Juzun basina qazaxlarin arasinda nufuzu olmayan Aysuak xan Rusiya terefinden iqtidara getirilmisdir Kicik Juzde nufuz sahibi sexslerin olmamasi ve boyukler ile sultanlarin bir araya gelmemesi ile birlikde xalqla munasibetleri nizama salan insanlar qalmayinca juzun reiyyet ve soylulari arasinda anlasmazliqlar artmisdir Bu donemlerde ruslarin xidmetinde olan Basqird ve kazaklarin basqinlari yeniden ortaya cixmisdir 1803 cu ilde bu durumdan sikayetci olan Kicik Juzun boyukleri Orenburqda toplanmisdilar Bu toplantinin en onemli meqsedi istila ve yagmaciligin sona catdirilmasi ve xanliq icerisindeki siyasi heyatin saglam tutulmasiydi Ancaq bu toplantida alinmis olan qerarlar sadece kagiz uzerinde qalmisdir Ruslarin gozlentilerini yerine yetire bilmeyen Aysuak xanin yerine oglu Cantore taxta cixarilmisdir Tedqiq olunan donemde Orta Juzdeki hadiseler ferqli bir sekilde qarsimiza cixmaqdadir Abilay xanin yerine kecen oglu Veli xan xalqi ile cevresindekilerden xosnudsuzluq gormusdur Orta alauzun qazaxlari 1815 ci ilde II Yekaterinaya mektub yazaraq Veli xanin taxtdan endirilmesini istemisdiler Rus hokumeti buna gore Veli xanin movqeyini zeifletmek meqsediyle Bukey xani taxta eylesdirmisdi Bukey xan dord illik iqtidarindan sonra 1818 ci ilde Veli xan ise 1819 cu ilde vefat etmisdir Onlarin olumunden sonra Qazax taxtina Qubaydulla xanin eylesmesi lazim gelirdi ancaq yeni xan Orta Juzun torpaqlarinda yeni qalalarin qurulmasinda ruslara qarsi cixdigi ucun Sibire surgune gonderilmisdir Qubaydulla xandan sonra Orta Juzun taxtina onun xanimi Ayqaim eylesmisdir ancaq onun iqtidari da cox qisa surmusdur 1819 cu ilde Orta Juzun verdiyi emre gore xan secilmesi yasaqlanmisdir 1822 ci ilde Rus hokumeti 319 maddeden ibaret Sibir qirgizlarinin statusunu teblig etmisdir Bu teblige gore Orta Juzde xan ve sultanlar terefinden islenilen idari selahiyyetler legv edilmisdir Belece Orta Juzde idari nizam qedimden beri davam eden tayfa esasina dayali olmaqdan cixmis hakimiyyetin basina Rus polkovniki rutbesi verilen bir hakim sultan Aga sultan teyin edilmisdir Tebietiyle bu teyin edilen sultan her seyden evvel ruslarin direktivi ile hereket edecekdi Belece Kicik Juzden sonra Orta Juzde de Rus idaresi qurulmusdur Butun bu qerarlar ve deyisikler xalqin rizasi olmadan gerceklesirdi Xalqin xosuna gelmeyen bu idare sekline qarsi cox kecmeden sikayetler ve etirazlar getmeye baslamisdir Ruslarin Kicik Juz ve Orta Juz torpaqlari uzerindeki isgal hereketini yayginlasdirmalari 1822 1824 cu il donemine tesaduf edir Ancaq yayginlasan bu isgali teqiben Qazax xalqi uzerindeki mustebid Rus hakimiyyetine qarsi qazaxlar bu defe de Kicik Juzun Bers tayfasi beyi Isatay Taymanov basciliginda yeni bir usyan baslatmisdir Bu yeni usyan ise 1838 ci ilin ortalarina qeder tesirli bir sekilde davam etmisdir Hetta 15 noyabr 1837 ci ilde aparilan bir vurusma neticesinde Rus ordulari Isatay Taymanov basciligindaki Qazax birlikleri terefinden agir bir meglubiyyete ugradilmisdir Ancaq 1838 ci ildeki agir bir vurusma neticesinde Isatay Taymanovun sehid dusmesi uzerine bu sanli direnis neticesiz qalmisdir IstinadlarApollov N G Prisoedinenie Kazahstana k Rossii v 30 tyh godah XVIII veka Alma Ata Izdatelstvo Akademii nauk Kazahskoj SSR 1948 str 221 Kuzembajuly A Abilev E Istoriya Respubliki Kazahstan A 2002 str 185 Kasimbayev C Istoriya Kazahstana Almati 2004 s 74 Ryspaev K Istoriya Respubliki Kazahstan Almaty 2002 str 111 112 Apollov N G Prisoedinenie Kazahstana k Rossii v 30 tyh godah XVIII veka Alma Ata Izdatelstvo Akademii nauk Kazahskoj SSR 1948 str 223 Budak F Kazakistan in Dunu Bugunu Yarini Ankara 1999 s 38 39