Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Bu məqaləni lazımdır. |
İqlimi formalaşdıran əsas proses və amillər
İqlimin dəyişmələrinin səbəbləri tam aydın deyildir. Ancaq aşağıdakı əsas xarici təsirlər məlumdur: Yer orbitinin dəyişməsi (Milankoviç sikli), günəş aktivliyi (o cümlədən günəş sabitinin dəyişməsi), vulkan püskürmələr və istixana effekti
Yer orbitinin dəyişməsi
Orbitin dəyişməsinin Yer iqliminə təsiri rəqsləri ilə oxşardır, ona görə ki, orbitdən kiçik meyletmələr Yer səthində günəş şüalarının yenidən paylanmasına gətirir. Orbitin vəziyyətinin belə dəyişmələri Milankoviç sikli adlanır. Bu meyletmələrin səbəbi Yer, onun peyki Ay və digər planetlərin fiziki qarşılıqlı təsiri olduğundan onları böyük dəqiqliklə proqnozlaşdırmaq mümkün olur. Orbitin dəyişməsi axırıncı buzlaşma dövrünün qlyasoloji və interqlyasoloji sikllərinin əsas səbəbidir. Saxara səhrasının sahəsinin artıb azalmasını da bu amillə izah edrlər.
Litosfer tavalarının hərəkətləri uzun zaman kəsiyində kontinentləri hərəkətə gətirir, okeanda su dövranlarını formalşdırır, dağ suayrıcılarını dağıdır və yenisini yaradır, yəni iqlimin mövcud oluğu səthi yaradır. Son zamanlar aparılmış tədqiqatlar tektonik hərəkətlərin axırıncı buzlaşma dövrünün şəraitinin dərinləşdiyini göstərdi: 3 milyon il əvvəl Şimali — və Cənubi amerika tavaları toqquşmuş, yaranmış və Atlantik və Sakit okeanlarının sularının birbaşa qarışması bağlanmışdır.
Vulkan püskürmələri iqlimə təsir edib onu bir neçə il soyutmağa qabildir. Məsələn, 1991-ci ildə Pinatubo vulkanının püskürməsi iqlimə əsaslı təsir göstərdi. Nəhəng maqma vadiləri yaradan qiqant püskürmələr yüz milyon ildə cəmi bir neçə dəfə baş verir, amma onlar iqlimə million illər təsir göstərir və bioloji növlərin məhv olmasına səbəb olur. Əvvəlcə alimlər elə fikirləşirdilər ki, vulkan püskürməsindən atmosferə atılan tozlar Günəş şüalarının yerə çatmasına mane olurlar və ona görə də soyuqlaşma yaradırlar. Ancaq, sonrakı ölçmələr bu tozun böyük hissəsinin altı ay ərzində Yer səthinə çökdüyünü göstərdi. Vulkanlar həm də karbon geokimyəvi sikllərinin bir hissəsidir. Bir çox geoloji dövrlər ərzində Yerin təkindən atmosferə karbon dioksidi atılmış və bununla da atmosferdən götürülən CO2 kompensasiya olunmuşdur.
Buzlaqlar iqlimin dəyişməsinin ən həssas göstəricilərindəndir. İqlim soyuyan zaman onların ölçüləri əsaslı şəkildə artır ("kiçik buzlaşma dövrü") və istiləşmə zamanı azalır. Buzlaqlar təbii dəyişmələr və xarici təsirlərdən asılı olaraq inkişaf edir və yaxud əriyir. Son bir neçə milyon ildə ən mühüm iqlim prosesləri Yerin orbitinin dəyişməsi ilə əlaqədar cari buzlaşma dövrünün qlyasaloji və interqlyasaloji siklləridir.
Dünya Okeanının dəyişkənliyi. On illik miqyasda iqlim dəyişmələrinin səbəbi okeanla atmosferin qarşılıqlı təsirindən ola bilər. İqlimin bir çox fluktuasiyaları (El-Nino, Şimali Atlantika və Arktika fluktuasiyaları da daxil omaqla) dünya okeanının istilik enerjisini özündə akkumlyasiya etmək və bu enerjini okeanın müxtəlif hissələrinə daşımaq qabiliyyətinə malik olduğundan yaranır. Daha uzun məkan miqyaslarında okeanda termoxalin dövranlar yaranır və onlar istiliyin paylanmasında əsas rol oynayırlar və bununla da xeyli dərəcədə iqlimə təsir göstərə bilirlər.
Günəş aktivliyi
Günəş şüalanması iqlim sistemində istiliyin əsas mənbəidir. Yer səthində istiliyə çevrilən günəş enerjisi yer iqliminin formalaşmasının ayrılmaz hissəsidir. Günəş aktivliyinin ən çox tədqiq olunan xassəsi günəş ləkələrinin cəmidir. İqlim, hava və günəş aktivliyi arasındakı əlaqələrin statistik tədqiqatı 1801-ci ildən başlayır. Nisbətən kiçik zaman kəsiklərində də günəş aktivliyinin dəyişkənliyi müşahidə olunur, məsələn 11 illik sikllər. Ancaq, bu sikllər iqlim məlumatlarında özünü aydın göstərmir. Günəş aktivliyinin dəyişməsi kiçik buzlaşma dövrü başlayanda və bəzi istiləşmələrdə vacib amilə çevrilir.
Vulkan püskürmələr
İstixana effekti
İstixana qazlarının axırıncı qlobal istiləşmənin əsas səbəbi olduğu qəbul edilir. Ancaq başqa fikirlər də var, biz bunları aşağıda araşdıracağıq. Hələlik qeyd edək ki, istixana qazları həm də Yerin iqlim tarixini dərk etmək üçün əhəmiyyətlidir. Tədqiqatların nəticəsinə görə atmosfer istilik enerjisi ilə qızdıqda yaranan və istixana qazları ilə saxlanan istixana effekti Yer kürəsi temperaturunu nizamlayan əsas prosesdir. Son 600 milyon ildə karbon dioksidinin miqdarı atmosferdə təbii geoloji və bioloji proseslərin təsirindən milyonun 200-dən 5000-ə qədər dəyişmişdir.
İqlimin dəyişməsinə təsir edən antropogen amillər
Həmçinin bax
Xarici keçidlər
İstinadlar
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Bu meqaleni vikilesdirmek lazimdir Lutfen meqaleni umumvikipediya ve redakte qaydalarina uygun sekilde tertib edin Iqlimi formalasdiran esas proses ve amillerIqlimin deyismelerinin sebebleri tam aydin deyildir Ancaq asagidaki esas xarici tesirler melumdur Yer orbitinin deyismesi Milankovic sikli gunes aktivliyi o cumleden gunes sabitinin deyismesi vulkan puskurmeler ve istixana effekti Yer orbitinin deyismesi Orbitin deyismesinin Yer iqlimine tesiri reqsleri ile oxsardir ona gore ki orbitden kicik meyletmeler Yer sethinde gunes sualarinin yeniden paylanmasina getirir Orbitin veziyyetinin bele deyismeleri Milankovic sikli adlanir Bu meyletmelerin sebebi Yer onun peyki Ay ve diger planetlerin fiziki qarsiliqli tesiri oldugundan onlari boyuk deqiqlikle proqnozlasdirmaq mumkun olur Orbitin deyismesi axirinci buzlasma dovrunun qlyasoloji ve interqlyasoloji sikllerinin esas sebebidir Saxara sehrasinin sahesinin artib azalmasini da bu amille izah edrler Litosfer tavalarinin hereketleri uzun zaman kesiyinde kontinentleri herekete getirir okeanda su dovranlarini formalsdirir dag suayricilarini dagidir ve yenisini yaradir yeni iqlimin movcud olugu sethi yaradir Son zamanlar aparilmis tedqiqatlar tektonik hereketlerin axirinci buzlasma dovrunun seraitinin derinlesdiyini gosterdi 3 milyon il evvel Simali ve Cenubi amerika tavalari toqqusmus yaranmis ve Atlantik ve Sakit okeanlarinin sularinin birbasa qarismasi baglanmisdir Vulkan puskurmeleri iqlime tesir edib onu bir nece il soyutmaga qabildir Meselen 1991 ci ilde Pinatubo vulkaninin puskurmesi iqlime esasli tesir gosterdi Neheng maqma vadileri yaradan qiqant puskurmeler yuz milyon ilde cemi bir nece defe bas verir amma onlar iqlime million iller tesir gosterir ve bioloji novlerin mehv olmasina sebeb olur Evvelce alimler ele fikirlesirdiler ki vulkan puskurmesinden atmosfere atilan tozlar Gunes sualarinin yere catmasina mane olurlar ve ona gore de soyuqlasma yaradirlar Ancaq sonraki olcmeler bu tozun boyuk hissesinin alti ay erzinde Yer sethine cokduyunu gosterdi Vulkanlar hem de karbon geokimyevi sikllerinin bir hissesidir Bir cox geoloji dovrler erzinde Yerin tekinden atmosfere karbon dioksidi atilmis ve bununla da atmosferden goturulen CO2 kompensasiya olunmusdur Buzlaqlar iqlimin deyismesinin en hessas gostericilerindendir Iqlim soyuyan zaman onlarin olculeri esasli sekilde artir kicik buzlasma dovru ve istilesme zamani azalir Buzlaqlar tebii deyismeler ve xarici tesirlerden asili olaraq inkisaf edir ve yaxud eriyir Son bir nece milyon ilde en muhum iqlim prosesleri Yerin orbitinin deyismesi ile elaqedar cari buzlasma dovrunun qlyasaloji ve interqlyasaloji siklleridir Dunya Okeaninin deyiskenliyi On illik miqyasda iqlim deyismelerinin sebebi okeanla atmosferin qarsiliqli tesirinden ola biler Iqlimin bir cox fluktuasiyalari El Nino Simali Atlantika ve Arktika fluktuasiyalari da daxil omaqla dunya okeaninin istilik enerjisini ozunde akkumlyasiya etmek ve bu enerjini okeanin muxtelif hisselerine dasimaq qabiliyyetine malik oldugundan yaranir Daha uzun mekan miqyaslarinda okeanda termoxalin dovranlar yaranir ve onlar istiliyin paylanmasinda esas rol oynayirlar ve bununla da xeyli derecede iqlime tesir gostere bilirler Gunes aktivliyi Gunes sualanmasi iqlim sisteminde istiliyin esas menbeidir Yer sethinde istiliye cevrilen gunes enerjisi yer iqliminin formalasmasinin ayrilmaz hissesidir Gunes aktivliyinin en cox tedqiq olunan xassesi gunes lekelerinin cemidir Iqlim hava ve gunes aktivliyi arasindaki elaqelerin statistik tedqiqati 1801 ci ilden baslayir Nisbeten kicik zaman kesiklerinde de gunes aktivliyinin deyiskenliyi musahide olunur meselen 11 illik sikller Ancaq bu sikller iqlim melumatlarinda ozunu aydin gostermir Gunes aktivliyinin deyismesi kicik buzlasma dovru baslayanda ve bezi istilesmelerde vacib amile cevrilir Vulkan puskurmeler Istixana effekti Istixana qazlarinin axirinci qlobal istilesmenin esas sebebi oldugu qebul edilir Ancaq basqa fikirler de var biz bunlari asagida arasdiracagiq Helelik qeyd edek ki istixana qazlari hem de Yerin iqlim tarixini derk etmek ucun ehemiyyetlidir Tedqiqatlarin neticesine gore atmosfer istilik enerjisi ile qizdiqda yaranan ve istixana qazlari ile saxlanan istixana effekti Yer kuresi temperaturunu nizamlayan esas prosesdir Son 600 milyon ilde karbon dioksidinin miqdari atmosferde tebii geoloji ve bioloji proseslerin tesirinden milyonun 200 den 5000 e qeder deyismisdir Iqlimin deyismesine tesir eden antropogen amillerHemcinin baxXarici kecidlerIstinadlar