Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Örnəqala — Mil düzündə yerləşən qədim yaşayış yeri.
Arxeoloji qazıntılar
Örnəqala yaşayış yerinin tədqiqinə hələ 1933-cü ildə AMEA-nın elmi əməkdaşları akademik İ.İ.Meşşaninovun rəhbərliyi altında başlamışlar. Bu ekspedisiya Örnəqala yaşayış yerini tədqiq edən ilk elmi ekspedisiya idi.
Bu birinci ekspedisiya aydınlaşdırmışdır ki, erkən dövrlərin birində şəhər ölçülərinə görə böyük olub, indi tədqiq edilən şəhər yerinin ərazisini bütünlüklə əhatə etmişdir. Sonralar görünür ki, iqtisadi və siyasi mərkəz rolunu itirəndən sonra şəhər ərazisi kiçilmiş və yeni divarlar hörüləndən sonra köhnə şəhərin yalnız bir hissəsi yeni şəhərin ərazisinə daxil olmuşdu. Köhnə şəhərin qalan hissəsi isə şəhər divarlarının xaricində qalaraq tədricən dağılmışdı. Yeni şəhərin daş divarları dağıldıqdan sonra şəhər ətrafındakı müdafiə işləri torpaq sədd çəkməklə aparılır. Ekspedisiyanın məlumatıma görə yeni şəhərə aid olan mədəni təbəqə dağıntıya məruz qaldığından Örənqalanın bu hissəsindəki 1933-cü il qazıntıları stratiqrafiyanı dəqiq müəyyən etməyə imkan verməmişdi. Buna baxmayaraq Örənqala şəhər yerindən tapılmış Rey keramikasının ayrı-ayrı nümunələri və çoxlu miqdarda mis sikkələr göstərir ki, şəhərin çiçəklənmə dövrü səlcuq və monqol yürüşləri (XII-XIV əsrlər) dövrünə təsadüf edir. Qeyd etmək lazımdır ki, monqol işğalları dövrü dedikdə, Hülakülər dövləti dövrü nəzərdə tutulur. Belə ki, ilk monqol hücumları zamanı şəhər güclü dağıntıya məruz qalmış, uzun zaman dirçələ bilməmişdi.
İkinci dəfə Örənqalada arxeoloji qazıntı işləri Ə.Ələkbərovun rəhbərliyi altında 1936-cı ildə aparılmışdır. Qazıntıların nəticəsi olaraq şəhərin təxmini planını cızmaq və bəzi yerlərdə mədəni təbəqələrin xarakteristikasını vermək mümkün olmuşdu.
Mil düzünün böyük, düzənlik sahəsində geniş təpələr qrupu yayılmışdır. Burada, şimal-qərb tərəfdə 15 m hündürlükdə elə bil ki, çərçivəyə alınmış qədim şəhər yeri mövcuddur. Qədim şəhər yeri və təpələrin ümumi ərazisi 10 km², şəhərin ərazisi isə ayrılıqda 2–3 km² təşkil edir.
Sonralar Q.M.Əhmədov öz tədqiqatlarında şəhər yerinin tutduğu ərazinin nisbətən böyük, mədəni təbəqənin isə daha qalın olduğunu göstərmişdir. O yazır:
"Örənqala şəhər yeri Mil düzündə – Beyləqan rayon mərkəzindən təxminən 17 km şimal-qərbdə yerləşir. O, hər tərəfdən düzənliklə əhatə olunmuşdur. Örənqala şəhər yerinin hazırkı ərazisi, təxminən 36 hektardır. Bu sahə yerin adi səthindən 5-6 m hündür olan təpələrlə, təpələrin ətrafı isə 1-2 m dərinliyində və 10-15 m enində xəndəklərlə əhatə olunmuşdur. Şəhərin içərisindəki sahədə müxtəlif dövrlərdə maddi mədəniyyət qalıqlarından əmələ gəlmiş mədəni təbəqənin qalınlığı düzənliyin adi səthindən 3-4 m və bəzi yerlərdə daha çox yüksəklikdədir. Şəhərin bütün ərazisini düzbucaqlı şəkildə olan uzun təpələr dövrəyə alır".
1936-cı ildə Örənqaladakı qazıntı işləri yeni şəhər yerində deyil, onun kənarında – yaxınlıqdakı təpələrin birində aparılmışdı. Qazıntı işləri aparılan sahədə mədəni təbəqə dağılmamışdı və gözlənilməz nəticə vermişdi. Ə.Ələkbərov 1936-cı il qazıntıları haqqında yazır ki, qazıntı işlərini biz təpələrdəki ümumi sahəsi 200 m olan üç meydançada aparmağa başladıq. Təpələrdə aparılan qazıntılar göstərdi ki, bu üç meydançada yerləşən mədəni təbəqələr oxşardır. Hər bir meydançada birinci yarım metr dərinlikdən kərpic qarışıq torpaq qatı, bunun ardınca isə divarları müxtəlif ölçülü kərpiclərlə hörülmüş tikilinin qalıqları üzə çıxmışdı. İkinci və üçüncü təbəqələrdən eyni ölçülü (21×21x4 sm) kərpiclərlə daha ustalıqla hörülmüş tikinti qalığından aşkar edilmişdir. Dördüncü təbəqədən yarım metr hündürlüyü olan, kərpicdən tikilmiş pilləkən qalığı tapılmışdı. Ə.Ələkbərov yazır ki, pilləkən qalıqlarının aşkar edilməsi burada nə vaxtsa iki mərtəbəli ev olduğunu göstərir. 3 m dərinlikdə yerləşən beşinci təbəqədən hansısa iri tikilinin küncləri aşkarlanmışdır. Bu tikilinin divarlarının hörgüsündə 35×35x5 sm ölçülü bişmiş kərpiclərdən istifadə olunmuşdur. Kərpic divarların möhkəmliyi üçün bərkidici məhluldan istifadə edilmişdir.
Birinci dörd təbəqədə aşkar edilmiş evlərin bünövrəsi yaxşı qalmışdır. Kərpicdən arakəsmə divarları olan, kiçik otaqlardan, mətbəx və təndirlərdən ibarət olan tikili daxili planına görə feodal şəhərləri üçün xarakterikdir. Ə.Ələkbərov tikinti materialları və bina qalıqlarından başqa buradan çoxlu miqdarda keramika nümunələri tapıldığını qeyd edir.
Şəhər yerinin yuxarı hissəsində də xeyli keramika aşkar edilmişdi. Lakin keramikanın müxtəlifliyini diqqətlə təhlil edən Ə.Ələkbərov bu keramika nümunələrinin ayrı-ayrı mədəni təbəqələrə məxsus olduğunu qeyd edir. İkinci və üçüncü təbəqələrə aid keramika iri, kobud rəsmlərlə bəzədilmiş, ala-bəzək qamma, məsələn, bənövşəyi və tünd yaşıl rənglərdən ibarət, çox da təkmilləşmiş formada olan qalın divarlı gil qablardan ibarətdir. Tapılan keramika nümunələri arasında Rey tipli qabların ayrı-ayn parçaları da vardır ki, Ələkbərov bu qabların buraya tikinti işləri zamanı aşağı təbəqələrdən qarışdığnı yazır .
Ə.Ələkbərov qazıntılar zamanı 160-170 sm-dən 250 sm-dək dərinlikdən gildən hazırlanmış qəndilin ayrı-ayrı parçalarının iki topasını aşkarladıqlarını yazır və göstərir ki, bu keramika yığnağı (trizna) evin içində deyil, onun xaricində – çoxlu inşaat zibilinin içərisində tapılmışdır. Bu onu göstərir ki, tapılmış keramika parçaları daha alt təbəqələrə aiddir. Lakin bu alt təbəqələr hələ qazılmamışdır. Bu təbəqədən həmçinin inşaat bəzəyinin və basma naxışlı keramikanın ayrı-ayrı parçaları da üzə çıxarılmışdır. Təbəqənin yuxarı hissəsindən isə Eldənizlərə (XII əsrin sonu -XIII əsrin əvvəlinə) aid xeyli miqdarda mis pullar tapılmışdır. Müəllif göstərir ki, Rey tipli keramika bir qədər erkən dövrə aiddir .
Ə.Ələkbərov aşkar edilmiş Rey tipli keramika fraqmentlərinin fövqəladə müxtəlifliyini, işlənmə texnikasına görə zənginliyini və onların nəbati naxışlarla bəzədildiyini göstərmişdir. Bundan başqa üzərində insan, quş və mifik heyvan şəkli olan qablar da aşkar edilmişdi. Qabların birinin daxili hissəsində oturmuş qadın şəkli çəkilmişdir. Qabların xarici hissəsinə isə ərəb yazılarına oxşar bəzəklər vurulmuşdur. Lakin fraqmentlərin hamısı əldə olunmadığından bu yazıları oxuyub aydınlaşdırmaq mümkün olmamışdı . Bu təbəqədən qırmızı gildən hazırlanmış və basma naxışlarla bəzədilmiş qab da tapılmışdır. Qabın üzərində yüksək ustalıqla ağac və heyvan rəsmləri çəkilmişdir. Belə qabların parçaları xeyli miqdarda şəhər yerinin yuxarı hissəsində tapılmışdı. Bu qabların üzərindəki rəsmlər əsasən həndəsi naxışlar və itin dovşanı qovması səhnəsindən ibarətdir.
Yuxarı təbəqələrdən tapılmış üçüncü tip keramika bir qədər kobud hazırlanmışdır. Bu tip gil qabların üzərində ənənəvi qrifon rəsmi var və qabın alt hissəsinə basılmış möhür isə görünür dulus emalatxanalarına aiddir. Möhürləri nəzərdən keçirərkən onların arasında təkrara da rast gəlmək mümkündür. Eyni möhürə malik qabların daxili hissəsinin omamentikasında və rənglərin seçimində ümumi cəhətlər vardır. Ə.Ələkbərov qeyd etmişdir ki, qabların möhürlərini nəzərdən keçirməklə onların harada istehsal olunduqlarını aydınlaşdırmaq olar. Qeyd edək ki, hələ İ.İ.Meşşaninovun Örənqalaya olan birinci ekspedisiyası zamanı müəyyən olunmuşdur ki, aşkar edilən gil qablar elə yerli istehsalın məhsuludur. Beləliklə, Örənqala şəhər yerinə olan ikinci ekspedisiyanın nəticələri belə deməyə imkan verir ki, üçüncü şəhər hesab edilən yer Örənqalanın şəhər kənarı sənətkarlıq məhəlləsidir. Ə.Ələkbərov qazıntı zamanı tapılan bol keramika məmulatının da məhz bu sənətkarlıq məhəlləsində istehsal olunduğu mülahizəsini irəli sürmüşdür.
Ekspedisiya qədim şəhər yerindən şərqə tərəf 200 m aralıda olan təpələrdən birində kəşfiyyat xarakterli qazıntı işləri də aparmışdır. Burada Örənqala şəhər yerindəki üçüncü təbəqədə aşkar edilmiş yaşayış kompleksinə oxşar daha bir yaşayış kompleksi tədqiq edilmişdir. Məlumdur ki, şəhərin xaricində aparılan bundan əvvəlki qazıntılar zamanı məqbərə qalıqları da tapılmışdı.
Ə.Ələkbərov bu fakta əsasən qəbristanlığın şəhər yerinin xaricində mövcud olması fikrini irəli sürmüşdü.O, Örənqala şəhər yeri ətrafındakı tikililər haqqında yazır ki, şəhər yalnız qala divarları ilə hüdudlanmır, bunlarla yanaşı şəhərin kənarında ayrı-ayrı qəsəbələr də yerləşmişdi.
Ə.Ələkbərov qazıntı sahəsində feodallara və varlı şəhərlilərə aid ev qalıqlarını da tədqiq etmişdi. Alim bunlardan başqa aşkar edilən kiçik həcmli evlərin isə sənətkarlara məxsus olması mülahizəsini irəli sürmüşdür.
Ə.Ələkbərovun Örənqala şəhər yerində apardığı arxeoloji qazıntılar nəticəsində məlum olmuşdur ki, qazıntı sahəsinin müxtəlif təbəqələrindən əldə edilən maddi mədəniyyət qalıqlarının əsas hissəsi keramika nümunələrindən ibarətdir. Qeyd edilməlidir ki, keramika istehsalı feodal Azərbaycanında sənətkarlığın əsas sahələrindən biri olmuşdur. Ə.Ələkbərovun apardığı arxeoloji qazıntılar və onların nəticələri böyük marağa səbəb olmuş və Örənqalanın fundamental tədqiqinə yol açmışdır.
Örənqalada üçüncü arxeoloji qazıntı İ.M.Cəfərzadənin rəhbərliyi ilə 1951-ci ilin yanvar ayında AMEA-nın Tarix İnstitutunun təşkil etdiyi ekspedisiya aparmışdır. Bu qazıntılar zamanı, Kiçik şəhərin şimal-qərb xəndəyi Böyük şəhərin şimal-şərq divarını üzdə deyil, dərindən kəsdiyi müəyyənləşdirilmiş və həmin divarın ilk dəfə saman qarışıq çiy kərpicdən, sonra isə möhrədən tikildiyi aydınlaşdırılmışdır.
1953-1957-ci il qazıntıları SSR EA-nın Leninqrad bölməsi ilə Azərbaycan SSR EA Tarix İnstitutunun 1953-cü ildə təşkil olunmuş birgə ekspedisiyası tərəfindən aparılmışdır. A.A.İessenin rəhbərlik etdiyi bu ekspedisiya Örənqalada üç yerdə qazıntı aparmışdır:
- Kiçik şəhər ərazisində (I sahə),
- Böyük şəhərin qala divarları yanında (II sahə),
- Şəhərin sənətkarlar məhəlləsində (III və IV sahələr).
1953-1957-ci illərin qazıntıları nəticəsində əldə edilmiş materiallar şəhərin müxtəlif inkişaf dövrləri haqqında müəyyən fikir yürütməyə imkan vermişdi.
1957-ci ilin yazından Örənqalada qazıntı işləri A.L.Yakobson və N.V.Minkeviç-Mustafayeva tərəfindən aparılmışdır. Qazıntı sahəsi 15 m-lik ərazini əhatə edirdi. Ekspedisiya əldə edilən keramika məmulatının öyrənilməsini davam etdirərək qazıntı zamanı aşkar edilmiş maddi mədəniyyət nümunələrinin bizim eranın V-VI əsrlərinə aid olduğunu müəyyən etmişdi.
1957-ci il qazıntıları Örənqalanın Kiçik şəhər adlanan hissəsində şəhərin maddi mədəniyyətinin tədqiqi üçün lazımlı material əldə etmişdi. Buradan tapılan keramikanın çox hissəsi IX-X əsrlərə aiddir. Aşkar edilmiş keramika məmulatına əsasən IX-X əsrlərdə Beyləqanda dulusçuluq sənətinin inkişaf etdiyini söyləmək olar.
Örənqala şəhər yerinin cənub-qərb tərəfindəki qazıntılar orta əsr Azərbaycan şəhəri Beyləqanda dulus istehsalı ilə bağlı yeni faktlar aşkar etmişdi.Belə ki, 0,2-1,0 m dərinlikdə külli miqdarda şirli və sadə keramika qalıqları aşkarlanmış, sadə keramikaya xas olan dar boğazlı və dörd lüləkli küp qırıqları, fincan, çıraq, nimçə, üzərində yarpaq şəkilli möhürü olan qapaq və s. əldə edilmişdi.
1958-ci ildə V.P.Fomenko tərəfindən Örənqalada məqbərə qalıqları üzə çıxarılmışdı. Məqbərənin kvadrat planda olan kürsülüyünün özülü və ağ rənglə suvanmış otağın döşəməsinin qalıqları salamat qalmışdı. Məqbərənin kürsülüyünün şimal və cənub divarlarının uzunluğu müvafiq olaraq 6,0-5,80 m, qərb və şərq divarlarının uzunluğu isə 5,60 və 5,80 m təşkil edirdi. Dairəvi döşəmənin diametri 4,70 m ölçüdədir. Məqbərəyə giriş şimal-qərb tərəfdəndir. Məqbərənin əsas tikinti materialı kvadrat, düzbucaqlı və üçbucaqlı formalarında olan bişmiş kərpiclərdən ibarətdir. Görünür bu kərpiclər Örənqala şəhər yerinin xarabalıqlarından götürülmüşdür.
F.İ.İbrahimov tərəfindən Beyləqanda aparılan qazıntı işləri zamanı xeyli metal məmulatı (mis və tunc) tapılmışdır. Əldə edilən maddi mədəniyyət nümunələri əsasında müəyyənləşdirilmişdir ki, orta əsr ustalan metal əşyaların naxışlanmasında əsasən, həndəsi və nəbati ornamentlərdən istifadə etmişlər.
Beyləqanın qala darvazasını tapmaq məqsədilə 1962 – 1967-ci illərdə burada qazıntı işləri aparılmışdır. Qala darvazası Örənqalanın "Böyük şəhər" adlanan hissəsinin şimal-qərb qala divarlarının təxminən ortasında yerləşir. Qazıntılardan aydın olmuşdu ki, darvazanın şimal-şərq bürcü orta hissədə 28×28x6 sm ölçüdə çiy kərpiclərlə hörülmüşdür. Burada ölçüləri 26×26x6 sm olan tək-tək bişmiş kərpiclərə də təsadüf olunur. Bürcün möhrə ilə hörülən hissələri də vardır. Darvazanın cənub-qərb bürcü qazıntının qərb hissəsində aşkar olunmuşdur. Bu bürc formasına və tikinti üslubuna görə darvazanın şimal-qərb bürcü ilə oxşardır. Hər iki bürcün üz divarındakı batıqlar, ornamentlərin eyniliyi onların bir vaxtda tikildiyini göstərir.
Örənqala şəhərinin adına gəlincə Ə.Ələkbərov Paytakaran, Beyləqan və Bilaqamın eyni şəhərin adı olduğunu ehtimal etmişdir. O, qeyd etmişdir ki, fars müəlliflərinə görə Örənqala şəhər yerinin altında Bilaqan gizlənir. Bunu vaxtilə Azərbaycan tarixçisi A.Bakıxanov da təsdiq etmişdi. Bundan başqa digər fars müəlliflərinin mülahizələrinə görə Teymur Mil düzündə Örənqala görünüşdə Bilaqan divarları hördürmüşdür.
Ə.Ələkbərov Örənqala adının etimologiyasının "Uran qalası" olduğunu ehtimal etmiş və göstərmişdir ki, bu qədim söz Aran adının transformasiya olunması nəticəsində yarana bilər. Paytakaran adı da, həmçinin, Aran sözünün transformasiyası nəticəsində yaranmışdır.
Q.M.Əhmədovun qənaətincə, Örənqalanın hansı şəhərin xarabalıqları olması məsələsi ancaq 1955-ci ildə həll edilmişdir. Belə ki, həmin ildə Örənqala şəhər yerinin sənətkarlar məhəlləsində qazıntı zamanı əldə edilən materiallar içərisində bir ədəd bütöv və dörd ədəd istehsalat tullantısı olan şar-konusvarı qab parçası tapılmışdır. Bu qab parçalarının üzərinə vurulmuş kiçik möhürlərin içərisində ərəbcə "Fəzlun Beyləqanda hazırlamışdır" sözləri yazılmışdır. Bu qab parçalarımın istehsalat tullantısı olması (yəni yerli istehsalın məhsulu olması), Örənqalanı Beyləqan şəhərinin xərabələri hesab edən tarixçilərin fikrini qəti şəkildə təsdiq etmişdir.
Ədəbiyyat
- Агамалиева С.М. Гончарство Азербайджана (Историко-этнографическое исследование). Баку, 1987
- Алекперов А.К. Раскопки Оренкалы. Исследования по археологии и этнографии Азербайджана. Баку, 1960, с.64-70.
- Ибрагимов Ф.И. О художественной обработке металла из Байлакана (IX-XIII вв.) .Материальная культура Азербайджана, 1973,Т-VII, с.271-276.
- Иесссн А.А. Азербайджанская археологическая экспедиция в 1956-1960 гг . Труды Азербайджанской археологической экспедиции, 1965, № 125
- Минкевич-Мустафаева Н.В. Раскопки ремесленного квартала на юго-западной окраине Байлакана в 1956-1958 гг.
- Фоменко В.П. Раскопки мавзолея и некрополя близ городища Орен-Кала в 1958 г (Раскопка III). Труды Азербайджанской археологической экспедиции, 1965, Т-Ш. Материалы и исследования по археологии СССР, № 133, с.47-55.
- Якобсон А.Л. Археологические исследования на городище Орен-Кала в 1957 г. Средневековые памятники Азербайджана. Труды Азербайджанской археологической экспедиции, 1965, Т-Ш. Материалы и исследования по археологии СССР, № 133, с.9-25.
Həmçinin bax
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Orneqala Mil duzunde yerlesen qedim yasayis yeri Arxeoloji qazintilarOrneqala yasayis yerinin tedqiqine hele 1933 cu ilde AMEA nin elmi emekdaslari akademik I I Messaninovun rehberliyi altinda baslamislar Bu ekspedisiya Orneqala yasayis yerini tedqiq eden ilk elmi ekspedisiya idi Bu birinci ekspedisiya aydinlasdirmisdir ki erken dovrlerin birinde seher olculerine gore boyuk olub indi tedqiq edilen seher yerinin erazisini butunlukle ehate etmisdir Sonralar gorunur ki iqtisadi ve siyasi merkez rolunu itirenden sonra seher erazisi kicilmis ve yeni divarlar horulenden sonra kohne seherin yalniz bir hissesi yeni seherin erazisine daxil olmusdu Kohne seherin qalan hissesi ise seher divarlarinin xaricinde qalaraq tedricen dagilmisdi Yeni seherin das divarlari dagildiqdan sonra seher etrafindaki mudafie isleri torpaq sedd cekmekle aparilir Ekspedisiyanin melumatima gore yeni sehere aid olan medeni tebeqe dagintiya meruz qaldigindan Orenqalanin bu hissesindeki 1933 cu il qazintilari stratiqrafiyani deqiq mueyyen etmeye imkan vermemisdi Buna baxmayaraq Orenqala seher yerinden tapilmis Rey keramikasinin ayri ayri numuneleri ve coxlu miqdarda mis sikkeler gosterir ki seherin ciceklenme dovru selcuq ve monqol yurusleri XII XIV esrler dovrune tesaduf edir Qeyd etmek lazimdir ki monqol isgallari dovru dedikde Hulakuler dovleti dovru nezerde tutulur Bele ki ilk monqol hucumlari zamani seher guclu dagintiya meruz qalmis uzun zaman dircele bilmemisdi Ikinci defe Orenqalada arxeoloji qazinti isleri E Elekberovun rehberliyi altinda 1936 ci ilde aparilmisdir Qazintilarin neticesi olaraq seherin texmini planini cizmaq ve bezi yerlerde medeni tebeqelerin xarakteristikasini vermek mumkun olmusdu Mil duzunun boyuk duzenlik sahesinde genis tepeler qrupu yayilmisdir Burada simal qerb terefde 15 m hundurlukde ele bil ki cerciveye alinmis qedim seher yeri movcuddur Qedim seher yeri ve tepelerin umumi erazisi 10 km seherin erazisi ise ayriliqda 2 3 km teskil edir Sonralar Q M Ehmedov oz tedqiqatlarinda seher yerinin tutdugu erazinin nisbeten boyuk medeni tebeqenin ise daha qalin oldugunu gostermisdir O yazir Orenqala seher yeri Mil duzunde Beyleqan rayon merkezinden texminen 17 km simal qerbde yerlesir O her terefden duzenlikle ehate olunmusdur Orenqala seher yerinin hazirki erazisi texminen 36 hektardir Bu sahe yerin adi sethinden 5 6 m hundur olan tepelerle tepelerin etrafi ise 1 2 m derinliyinde ve 10 15 m eninde xendeklerle ehate olunmusdur Seherin icerisindeki sahede muxtelif dovrlerde maddi medeniyyet qaliqlarindan emele gelmis medeni tebeqenin qalinligi duzenliyin adi sethinden 3 4 m ve bezi yerlerde daha cox yukseklikdedir Seherin butun erazisini duzbucaqli sekilde olan uzun tepeler dovreye alir 1936 ci ilde Orenqaladaki qazinti isleri yeni seher yerinde deyil onun kenarinda yaxinliqdaki tepelerin birinde aparilmisdi Qazinti isleri aparilan sahede medeni tebeqe dagilmamisdi ve gozlenilmez netice vermisdi E Elekberov 1936 ci il qazintilari haqqinda yazir ki qazinti islerini biz tepelerdeki umumi sahesi 200 m olan uc meydancada aparmaga basladiq Tepelerde aparilan qazintilar gosterdi ki bu uc meydancada yerlesen medeni tebeqeler oxsardir Her bir meydancada birinci yarim metr derinlikden kerpic qarisiq torpaq qati bunun ardinca ise divarlari muxtelif olculu kerpiclerle horulmus tikilinin qaliqlari uze cixmisdi Ikinci ve ucuncu tebeqelerden eyni olculu 21 21x4 sm kerpiclerle daha ustaliqla horulmus tikinti qaligindan askar edilmisdir Dorduncu tebeqeden yarim metr hundurluyu olan kerpicden tikilmis pilleken qaligi tapilmisdi E Elekberov yazir ki pilleken qaliqlarinin askar edilmesi burada ne vaxtsa iki mertebeli ev oldugunu gosterir 3 m derinlikde yerlesen besinci tebeqeden hansisa iri tikilinin kuncleri askarlanmisdir Bu tikilinin divarlarinin horgusunde 35 35x5 sm olculu bismis kerpiclerden istifade olunmusdur Kerpic divarlarin mohkemliyi ucun berkidici mehluldan istifade edilmisdir Birinci dord tebeqede askar edilmis evlerin bunovresi yaxsi qalmisdir Kerpicden arakesme divarlari olan kicik otaqlardan metbex ve tendirlerden ibaret olan tikili daxili planina gore feodal seherleri ucun xarakterikdir E Elekberov tikinti materiallari ve bina qaliqlarindan basqa buradan coxlu miqdarda keramika numuneleri tapildigini qeyd edir Seher yerinin yuxari hissesinde de xeyli keramika askar edilmisdi Lakin keramikanin muxtelifliyini diqqetle tehlil eden E Elekberov bu keramika numunelerinin ayri ayri medeni tebeqelere mexsus oldugunu qeyd edir Ikinci ve ucuncu tebeqelere aid keramika iri kobud resmlerle bezedilmis ala bezek qamma meselen benovseyi ve tund yasil renglerden ibaret cox da tekmillesmis formada olan qalin divarli gil qablardan ibaretdir Tapilan keramika numuneleri arasinda Rey tipli qablarin ayri ayn parcalari da vardir ki Elekberov bu qablarin buraya tikinti isleri zamani asagi tebeqelerden qarisdigni yazir E Elekberov qazintilar zamani 160 170 sm den 250 sm dek derinlikden gilden hazirlanmis qendilin ayri ayri parcalarinin iki topasini askarladiqlarini yazir ve gosterir ki bu keramika yignagi trizna evin icinde deyil onun xaricinde coxlu insaat zibilinin icerisinde tapilmisdir Bu onu gosterir ki tapilmis keramika parcalari daha alt tebeqelere aiddir Lakin bu alt tebeqeler hele qazilmamisdir Bu tebeqeden hemcinin insaat bezeyinin ve basma naxisli keramikanin ayri ayri parcalari da uze cixarilmisdir Tebeqenin yuxari hissesinden ise Eldenizlere XII esrin sonu XIII esrin evveline aid xeyli miqdarda mis pullar tapilmisdir Muellif gosterir ki Rey tipli keramika bir qeder erken dovre aiddir E Elekberov askar edilmis Rey tipli keramika fraqmentlerinin fovqelade muxtelifliyini islenme texnikasina gore zenginliyini ve onlarin nebati naxislarla bezedildiyini gostermisdir Bundan basqa uzerinde insan qus ve mifik heyvan sekli olan qablar da askar edilmisdi Qablarin birinin daxili hissesinde oturmus qadin sekli cekilmisdir Qablarin xarici hissesine ise ereb yazilarina oxsar bezekler vurulmusdur Lakin fraqmentlerin hamisi elde olunmadigindan bu yazilari oxuyub aydinlasdirmaq mumkun olmamisdi Bu tebeqeden qirmizi gilden hazirlanmis ve basma naxislarla bezedilmis qab da tapilmisdir Qabin uzerinde yuksek ustaliqla agac ve heyvan resmleri cekilmisdir Bele qablarin parcalari xeyli miqdarda seher yerinin yuxari hissesinde tapilmisdi Bu qablarin uzerindeki resmler esasen hendesi naxislar ve itin dovsani qovmasi sehnesinden ibaretdir Yuxari tebeqelerden tapilmis ucuncu tip keramika bir qeder kobud hazirlanmisdir Bu tip gil qablarin uzerinde enenevi qrifon resmi var ve qabin alt hissesine basilmis mohur ise gorunur dulus emalatxanalarina aiddir Mohurleri nezerden kecirerken onlarin arasinda tekrara da rast gelmek mumkundur Eyni mohure malik qablarin daxili hissesinin omamentikasinda ve renglerin seciminde umumi cehetler vardir E Elekberov qeyd etmisdir ki qablarin mohurlerini nezerden kecirmekle onlarin harada istehsal olunduqlarini aydinlasdirmaq olar Qeyd edek ki hele I I Messaninovun Orenqalaya olan birinci ekspedisiyasi zamani mueyyen olunmusdur ki askar edilen gil qablar ele yerli istehsalin mehsuludur Belelikle Orenqala seher yerine olan ikinci ekspedisiyanin neticeleri bele demeye imkan verir ki ucuncu seher hesab edilen yer Orenqalanin seher kenari senetkarliq mehellesidir E Elekberov qazinti zamani tapilan bol keramika memulatinin da mehz bu senetkarliq mehellesinde istehsal olundugu mulahizesini ireli surmusdur Ekspedisiya qedim seher yerinden serqe teref 200 m aralida olan tepelerden birinde kesfiyyat xarakterli qazinti isleri de aparmisdir Burada Orenqala seher yerindeki ucuncu tebeqede askar edilmis yasayis kompleksine oxsar daha bir yasayis kompleksi tedqiq edilmisdir Melumdur ki seherin xaricinde aparilan bundan evvelki qazintilar zamani meqbere qaliqlari da tapilmisdi E Elekberov bu fakta esasen qebristanligin seher yerinin xaricinde movcud olmasi fikrini ireli surmusdu O Orenqala seher yeri etrafindaki tikililer haqqinda yazir ki seher yalniz qala divarlari ile hududlanmir bunlarla yanasi seherin kenarinda ayri ayri qesebeler de yerlesmisdi E Elekberov qazinti sahesinde feodallara ve varli seherlilere aid ev qaliqlarini da tedqiq etmisdi Alim bunlardan basqa askar edilen kicik hecmli evlerin ise senetkarlara mexsus olmasi mulahizesini ireli surmusdur E Elekberovun Orenqala seher yerinde apardigi arxeoloji qazintilar neticesinde melum olmusdur ki qazinti sahesinin muxtelif tebeqelerinden elde edilen maddi medeniyyet qaliqlarinin esas hissesi keramika numunelerinden ibaretdir Qeyd edilmelidir ki keramika istehsali feodal Azerbaycaninda senetkarligin esas sahelerinden biri olmusdur E Elekberovun apardigi arxeoloji qazintilar ve onlarin neticeleri boyuk maraga sebeb olmus ve Orenqalanin fundamental tedqiqine yol acmisdir Orenqalada ucuncu arxeoloji qazinti I M Ceferzadenin rehberliyi ile 1951 ci ilin yanvar ayinda AMEA nin Tarix Institutunun teskil etdiyi ekspedisiya aparmisdir Bu qazintilar zamani Kicik seherin simal qerb xendeyi Boyuk seherin simal serq divarini uzde deyil derinden kesdiyi mueyyenlesdirilmis ve hemin divarin ilk defe saman qarisiq ciy kerpicden sonra ise mohreden tikildiyi aydinlasdirilmisdir 1953 1957 ci il qazintilari SSR EA nin Leninqrad bolmesi ile Azerbaycan SSR EA Tarix Institutunun 1953 cu ilde teskil olunmus birge ekspedisiyasi terefinden aparilmisdir A A Iessenin rehberlik etdiyi bu ekspedisiya Orenqalada uc yerde qazinti aparmisdir Kicik seher erazisinde I sahe Boyuk seherin qala divarlari yaninda II sahe Seherin senetkarlar mehellesinde III ve IV saheler 1953 1957 ci illerin qazintilari neticesinde elde edilmis materiallar seherin muxtelif inkisaf dovrleri haqqinda mueyyen fikir yurutmeye imkan vermisdi 1957 ci ilin yazindan Orenqalada qazinti isleri A L Yakobson ve N V Minkevic Mustafayeva terefinden aparilmisdir Qazinti sahesi 15 m lik erazini ehate edirdi Ekspedisiya elde edilen keramika memulatinin oyrenilmesini davam etdirerek qazinti zamani askar edilmis maddi medeniyyet numunelerinin bizim eranin V VI esrlerine aid oldugunu mueyyen etmisdi 1957 ci il qazintilari Orenqalanin Kicik seher adlanan hissesinde seherin maddi medeniyyetinin tedqiqi ucun lazimli material elde etmisdi Buradan tapilan keramikanin cox hissesi IX X esrlere aiddir Askar edilmis keramika memulatina esasen IX X esrlerde Beyleqanda dulusculuq senetinin inkisaf etdiyini soylemek olar Orenqala seher yerinin cenub qerb terefindeki qazintilar orta esr Azerbaycan seheri Beyleqanda dulus istehsali ile bagli yeni faktlar askar etmisdi Bele ki 0 2 1 0 m derinlikde kulli miqdarda sirli ve sade keramika qaliqlari askarlanmis sade keramikaya xas olan dar bogazli ve dord lulekli kup qiriqlari fincan ciraq nimce uzerinde yarpaq sekilli mohuru olan qapaq ve s elde edilmisdi 1958 ci ilde V P Fomenko terefinden Orenqalada meqbere qaliqlari uze cixarilmisdi Meqberenin kvadrat planda olan kursuluyunun ozulu ve ag rengle suvanmis otagin dosemesinin qaliqlari salamat qalmisdi Meqberenin kursuluyunun simal ve cenub divarlarinin uzunlugu muvafiq olaraq 6 0 5 80 m qerb ve serq divarlarinin uzunlugu ise 5 60 ve 5 80 m teskil edirdi Dairevi dosemenin diametri 4 70 m olcudedir Meqbereye giris simal qerb terefdendir Meqberenin esas tikinti materiali kvadrat duzbucaqli ve ucbucaqli formalarinda olan bismis kerpiclerden ibaretdir Gorunur bu kerpicler Orenqala seher yerinin xarabaliqlarindan goturulmusdur F I Ibrahimov terefinden Beyleqanda aparilan qazinti isleri zamani xeyli metal memulati mis ve tunc tapilmisdir Elde edilen maddi medeniyyet numuneleri esasinda mueyyenlesdirilmisdir ki orta esr ustalan metal esyalarin naxislanmasinda esasen hendesi ve nebati ornamentlerden istifade etmisler Beyleqanin qala darvazasini tapmaq meqsedile 1962 1967 ci illerde burada qazinti isleri aparilmisdir Qala darvazasi Orenqalanin Boyuk seher adlanan hissesinin simal qerb qala divarlarinin texminen ortasinda yerlesir Qazintilardan aydin olmusdu ki darvazanin simal serq burcu orta hissede 28 28x6 sm olcude ciy kerpiclerle horulmusdur Burada olculeri 26 26x6 sm olan tek tek bismis kerpiclere de tesaduf olunur Burcun mohre ile horulen hisseleri de vardir Darvazanin cenub qerb burcu qazintinin qerb hissesinde askar olunmusdur Bu burc formasina ve tikinti uslubuna gore darvazanin simal qerb burcu ile oxsardir Her iki burcun uz divarindaki batiqlar ornamentlerin eyniliyi onlarin bir vaxtda tikildiyini gosterir Orenqala seherinin adina gelince E Elekberov Paytakaran Beyleqan ve Bilaqamin eyni seherin adi oldugunu ehtimal etmisdir O qeyd etmisdir ki fars muelliflerine gore Orenqala seher yerinin altinda Bilaqan gizlenir Bunu vaxtile Azerbaycan tarixcisi A Bakixanov da tesdiq etmisdi Bundan basqa diger fars muelliflerinin mulahizelerine gore Teymur Mil duzunde Orenqala gorunusde Bilaqan divarlari hordurmusdur E Elekberov Orenqala adinin etimologiyasinin Uran qalasi oldugunu ehtimal etmis ve gostermisdir ki bu qedim soz Aran adinin transformasiya olunmasi neticesinde yarana biler Paytakaran adi da hemcinin Aran sozunun transformasiyasi neticesinde yaranmisdir Q M Ehmedovun qenaetince Orenqalanin hansi seherin xarabaliqlari olmasi meselesi ancaq 1955 ci ilde hell edilmisdir Bele ki hemin ilde Orenqala seher yerinin senetkarlar mehellesinde qazinti zamani elde edilen materiallar icerisinde bir eded butov ve dord eded istehsalat tullantisi olan sar konusvari qab parcasi tapilmisdir Bu qab parcalarinin uzerine vurulmus kicik mohurlerin icerisinde erebce Fezlun Beyleqanda hazirlamisdir sozleri yazilmisdir Bu qab parcalarimin istehsalat tullantisi olmasi yeni yerli istehsalin mehsulu olmasi Orenqalani Beyleqan seherinin xerabeleri hesab eden tarixcilerin fikrini qeti sekilde tesdiq etmisdir EdebiyyatAgamalieva S M Goncharstvo Azerbajdzhana Istoriko etnograficheskoe issledovanie Baku 1987 Alekperov A K Raskopki Orenkaly Issledovaniya po arheologii i etnografii Azerbajdzhana Baku 1960 s 64 70 Ibragimov F I O hudozhestvennoj obrabotke metalla iz Bajlakana IX XIII vv Materialnaya kultura Azerbajdzhana 1973 T VII s 271 276 Iesssn A A Azerbajdzhanskaya arheologicheskaya ekspediciya v 1956 1960 gg Trudy Azerbajdzhanskoj arheologicheskoj ekspedicii 1965 125 Minkevich Mustafaeva N V Raskopki remeslennogo kvartala na yugo zapadnoj okraine Bajlakana v 1956 1958 gg Fomenko V P Raskopki mavzoleya i nekropolya bliz gorodisha Oren Kala v 1958 g Raskopka III Trudy Azerbajdzhanskoj arheologicheskoj ekspedicii 1965 T Sh Materialy i issledovaniya po arheologii SSSR 133 s 47 55 Yakobson A L Arheologicheskie issledovaniya na gorodishe Oren Kala v 1957 g Srednevekovye pamyatniki Azerbajdzhana Trudy Azerbajdzhanskoj arheologicheskoj ekspedicii 1965 T Sh Materialy i issledovaniya po arheologii SSSR 133 s 9 25 Hemcinin baxBeyleqan qalasi Orenqala qedim seher yeri