Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Bu məqalədəki məlumatların olması üçün əlavə mənbələrə ehtiyac var. |
Əhməd Qəvvam (1877-1955) - İranın baş naziri
| Əhməd Qəvam | |
|---|---|
| fars. احمد قوام | |
 | |
| Digər adı | Əhməd Qəvaməddövlə |
| Doğum tarixi | |
| Doğum yeri | Tehran, İran |
| Vəfat tarixi | (77 yaşında) |
| Vəfat yeri | Tehran, İran |
| Dəfn yeri | |
| Fəaliyyəti | siyasətçi |
| Partiyası | |
 Vikianbarda əlaqəli mediafayllar | |
Həyatı
Əhməd Qəvvamın (1877-1955) iri torpaq sahibi idi, təcrübəli bir siyasətçi sayılırdı. İranın ABŞ-la münasibətlərinin möhkəmləndirilməsinin tərəfdarı kimi məşhur idi. Əhməd Qəvvamın təşəbbüsü ilə 1946-cı ildə yaradılan Demokrat Partiyası isə daha çox İran cəmiyyətinin siyasi və iqtisadi baxımdan imkanlı qüvvələrini birləşdirmək məqsədi daşıyırdı və ölkədə iqtisadi, siyasi dəyişikliklər aparılmasını, şah hakimiyyətinin daha çox məhdudlaşdırılmasını istəyirdi. 1946-cı ilin əvvəllərində Əhməd Qəvvam baş nazir olduqdan sonra həqiqətən yuxarıda sadalanan prinsiplərin həyata keçirilməsində maraqlı olduğunu sübut etdi, dövlət aparatında çalışan ingilispərəst siyasi kurs tərəfdarlarını vəzifələrindən uzaqlaşdırdı, əmək haqqında qanunun qəbul edilməsinə nail oldu, Azərbaycan türklərinin və kürdlərin hüquqlarının genişləndirilməsinə söz verdi, İngiltərə-İran Neft Kompaniyasının (İİNK) istismar etdiyi neft mədənləri üzərində İranın hüquqlarının bərpa edilməsi məsələsini hökumətin gündəliyinə gətirdi. Lakin ölkədə kifayət qədər qüvvələr var idi ki, Qəvvam hökumətinin fəaliyyətindən ciddi şəkildə narazı idilər və onu tənqid edirdilər. Bu qüvvələr bir sıra qrup və təşkilatlarda birləşmişdilər, əsasən qəbilə başçıları, iri torpaq sahibləri və tacirlər, yüksək rütbəli hərbçilər və məmurlar, saraya yaxınlığı ilə tanınan mühafizəkar ovqatlı siyasi xadimlərdən ibarət idilər. Onlar ingilispərəst təmayüllü idilər, məclisdə də kifayət qədər nüfuz və söz sahibi kimi tanınırdılar. Məhz bu qüvvələrin kəskin reaksiyası ilə qarşılaşan Qəvvam İrandakı imtiyazlı sosial qrupların təmsilçilərini bütünlükdə öz ətrafında birləşdirmək niyyətinə nail ola bilmədi. Bu baxımdan liberal-millətçi qüvvələri xüsusi ilə qeyd etmək lazımdır. Liberal-millətçi qüvvələr daha müstəqil xətt və mövqe nümayiş etdirdilər. Onlar "İran" partiyasında birləşmişdilər və ölkənin modernləşdirilməsi üçün radikal sosial-iqtisadi və siyasi islahatlar keçirilməsini istəyirdilər. Liberal-millətçilərin sıralarında K.Səcabi, M.Bazarqan və s. kimi liderlər var idi.
Fəaliyyəti
Əhməd Qəvvam (1877-1955) ABŞ-la münasibətlərin möhkəmləndirilməsinin tərəfdarı idi və ölkədə iqtisadi, siyasi dəyişikliklər aparılmasını, şah hakimiyyətinin daha çox məhdudlaşdırılmasını istəyirdi. 1946-cı ilin əvvəllərində Əhməd Qəvvam baş nazir olduqdan sonra həqiqətən bir çox prinsiplərin həyata keçirilməsində maraqlı olduğunu sübut etdi, dövlət aparatında çalışan ingilispərəst siyasi kurs tərəfdarlarını vəzifələrindən uzaqlaşdırdı, əmək haqqında qanunun qəbul edilməsinə nail oldu, Azərbaycan türklərinin və kürdlərin hüquqlarının genişləndirilməsinə söz verdi, İngiltərə-İran Neft Kompaniyasının (İİNK) istismar etdiyi neft mədənləri üzərində İranın hüquqlarının bərpa edilməsi məsələsini hökumətin gündəliyinə gətirdi. Ölkədə bu hökumətin əlehdarları da çox idi. Bunlar, əsasən, saraya yaxınlığı ilə tanınan mühafizəkar ovqatlı siyasi xadimlər idilər. Məhz bu ingilispərəst qüvvələrin kəskin reaksiyası ilə qarşılaşan Qəvvam İrandakı imtiyazlı sosial qrupların təmsilçilərini bütünlükdə öz ətrafında birləşdirmək niyyətinə nail ola bilmədi. Liberal-millətçi qüvvələr daha müstəqil xətt və mövqe nümayiş etdirdilər. Onlar "İran" partiyasında birləşmişdilər və ölkənin modernləşdirilməsi üçün radikal sosial-iqtisadi və siyasi islahatlar keçirilməsini istəyirdilər. Liberal-millətçilərin sıralarında K.Səcabi, və s. kimi liderlər var idi. Klerikal siyasətçilərdən və dini-siyasi qruplardan ibarət qüvvələr də İranda möhkəmlənməyə başlayırdılar. Bu qüvvələr İranda xarici dövlətlərin nüfuzunun artmasının əleyhinə idilər. Klerikal müxalifətin liderlərindən olan Kaşani — demək lazımdır ki, o, antiingilis çıxışlarına görə ölkədə çox məşhur idi — "Mocahidan-e islam" ("İslam mücahidləri") partiyasını yaratmışdı. Partiya əsas diqqətini ona yönəltmişdi ki, İran cəmiyyətində müsəlman ruhanilərinin mövqeyi gücləndirilsin və bu sahədə geniş təbliğat kampaniyası aparılırdı.
İran cəmiyyətində sosial-siyasi fəallıq birdən və qəti şəkildə yüksəlmişdi; ikincisi, ölkənin daxili və xarici siyasətinin başlıca problemləri ətrafında mübarizə kəskinləşmişdi; üçüncüsü, İranın gələcək ictimai və dövlət quruluşunun xarakteri haqqında qızğın müzakirələr siyasi həyata xüsusi bir gərginlik gətirmişdi; dördüncüsü, ölkənin əlverişli, geopolitik mövqeyindən yararlanmaq və İranda öz maraqlarını təmin etmək uğrunda ənənəvi olaraq burada nüfuzları güclü olan Böyük Britaniya və Sovet İttifaqı ilə yanaşı Amerika Birləşmiş Ştatları da mübarizəyə qatılmışdı. Əslində bu proseslər 1941-ci ilin avqustunda Sovet İttifaqı və Böyük Britaniyanın, 1942-ci ilin sonlarından ABŞ hərbi qüvvələrinin İrana girməsi ilə başlamışdı. Həmin dövrdə Rza şah Pəhləvi taxtdan salınmış, onun yerinə oğlu Məhəmməd Rza Pəhləvi gətirilmiş, bununla da uzun illər İranda mövcud olmuş hərbi diktatura rejiminə son qoyulmuşdu. Məhz bu da ölkədə müxtəlif siyasi və ictimai təşkilatların öz fəaliyyətini xeyli dərəcədə artırmasına imkan yaratmış, ölkənin idarə edilməsində şahın bilavasitə özünün iştirakını məhdudlaşdırmağa, seçkili orqanların, xüsusilə də parlamentin-məclisin rolunun güclənməsinə gətirib çıxarmışdı. Əslində belə bir şəraitin yaranmasında -, daxili amilləri istisna etmirik və rolunu da azaltmırıq,xarici amillərin rolu xeyli böyük olmuşdur. 1942-ci ildən İranın iqtisadi qaynaqlarını və torpaqlarını, dövlət idarəçiliyini və torpaq bütövlüyünü öz təminatı altına alan Sovet İttifaqı və Böyük Britaniya, eləcə də ABŞ hələ müharibə getdiyi illərdə gələcək İran haqqında düşünürdülər. Təsadüfi deyildir ki, 1943-cü il Tehran konfransında bu dövlətlərin başçıları İranın yenidən qurulmasına yardım etməyi öz öhdələrinə götürməyə söz vermişdilər. Təbiidir ki, bu dövlətlərin də hər biri gələcək İranı öz istədikləri kimi görmək istəyirdi, onu öz yerli tərəfdarlarının əlində görmək istəyirdi və bu istiqamətdə hər üç dövlət ölkədə lazım olan sosial və siyasi dayaqlarını gücləndirirdi. Sovet İttifaqı açıq-aşkar şəkildə İran Kommunist partiyasının varisi Xalq partiyasını (Tudə) və onun ətrafında birləşən qüvvələri dəstəkləyirdi. Bu partiya ölkədə demokratik dəyişikliklər aparılması, xalqın həyat və iş şəraitinin yaxşılaşdırılması, İranın milli suverenliyinin möhkəmləndirilməsi və xarici konsessiyaların ləğv edilməsi uğrunda mübarizəni öz başlıca proqramı elan etmişdi. Kifayət qədər cəlbedici olan bu şüarlar az bir zamanda Tudə partiyasının şöhrətini artırdı və onun üzvlərinin sayını yüz min nəfərə çatdırdı. 1944-cü ildə keçirilən parlament seçkilərində bu partiyanın bir neçə üzvü parlamentə seçildi. Hətta 1946-cı ildə Əhməd Qəvvamın(Qəvvam əs-Səltənə) təşkil etdiyi hökumətin tərkibində 3 tudəçi də olmuşdur.
1946-cı ilin əvvəlində istefa verən Hakimi hökuməti yeni baş nazir təyin olunan Qəvvam əs-Səltənənin təşkil etdiyi hökumətlə əvəz olundu. Hakimiyyətə gəldiyi ilk gündən Qəvvam əs-Səltənə öz opponentlərinə, xüsusilə Azərbaycandakı və Kürdüstandakı qüvvələrə qarşı hər hansı şəkildə mübarizənin dayandırılması və Sovet Ittifaqı ilə normal münasibətlər tərəfdarı olmasını bəyan etdi. 1946-cı ilin 4 aprelində Tehranda Şimali İrandakı (oxu: Cənubi Azərbaycandakı-müəl.) neft yataqlarının kəşfi və istismarı üzrə birgə sovet-iran cəmiyyətinin yaradılması haqqında saziş imzalandı. Bunu ardınca 1946-cı ilin 13 iyununda Qəvvam əs-Səltənə hökuməti və Azərbaycan Milli hökuməti arasında saziş bağlandı. Sazişə görə Milli Məclisin Azərbaycan əyalət əncuməni (məclisi) və Azərbaycan hökumətinin inzibati şura adlandırılması şərti ilə Şimali Azərbaycanda keçirilən bütün islahatlar saxlanılmalı idi. Qəvvam əs-Səltənə hökumətinin atdığı mühüm addımlardan biri də o oldu ki, bütün İran üzrə dövlət torpaqlarının pulsuz olaraq kəndlilər arasında bölüşdürülməsi, məhsul bölgüsündə icarədar kəndlilərin payının 15% artırılması rəsmi şəkildə bəyan edildi. Qəvvam əs-Səltənə bildirdi ki, onun hökuməti demokratik islahatlar keçirilməsində maraqlıdır və antisovet xarici siyasətə son qoyacaqdır. Ölkədə ağır həyat şərtlərinə qarşı etirazları səngitmək üçün 1946-cı ilin ortalarında əmək haqqında qanun qəbul edildi. Qanuna görə həftəlik iş günü 48 saatdan artıq ola bilməzdi, artıq iş vaxtı üçün əlavə əmək haqqı ödənilməli idi. İşçilərə hər həftə üçün istirahət günü və hər il üçün isə məzuniyyət verilirdi. Sosial mübarizənin genişlənməsindən yararlanmaq cəhdləri göstərən İran Xalq Partiyasının (Tudənin) 3 nümayəndəsi konyunktur məqsədlərlə hökumətin tərkibinə gətirildi.
Təbiidir ki, Qəvvam əs-Səltənə hökumətinin bütün bu tədbirləri müvəqqəti zaman üçün edilirdi, millətçi-istiqlalçı və digər siyasi qüvvələri hələlik bir azacıq da olsa zərərsizləşdirmək məqsədi daşıyırdı, onun əsl si-yasi xəttinin hazırlanması və həyata keçirilməsinin zəmini qoyurdu. Elə bunun ilk göstəricisi idi ki, o, 1946-cı ilin iyununda İran Demokrat Partiyasını yaratdı və hakim sinfin içərisindən olan bütün tərəfdarlarını orada topladı. Məhz həmin partiya da güc strukturlarının yaxından iştirakı ilə Qəvvam əs-Səltənənin siyasi rəqiblərinə qarşı bütün ölkəboyu hücumlara başladı. Bununla yanaşı Sovet İttifaqının ölkənin şimalında - Azərbaycan və Kürdüstanda dəstək verdiyi qüvvələrə adekvat olaraq Böyük Britaniya da ölkənin cənubunda - Xuzistanda öz imkanlarını səfərbər etdi, burada Xuzistan Qəbilələrinin İttifaqı adlı təşkilat yaradıldı. Bu təşkilat Xuzistanın İrandan ayrılması tələbini irəli sürürdü və belə bir bəhanə gətirirdi ki, Azərbaycanda və Kürdüstanda yaranmış hakimiyyətlər İranın parçalanması məqsədi güdür. İran dövləti bu "seperatçılıq" hərəkətlərinə son qoymur və biz də etiraz olaraq həmin addımı atmaq zorunda qalmışıq. Tarixi ədəbiyyatda daha çox "Cənub hərəkatı" adı ilə tanınan bu təşkilatda birləşən qüvvələrin əsl məqsədi isə həmin bəhanə ilə mərkəzi hökumətin şimaldakı istiqlalçı qüvvələrə qarşı mübarizəyə başlanmasına əsas vermək idi. Onlar hökumətdə tudəçilərin iştirakına qarşı da çıxırdılar. Böyük Britaniya İranın cənubunda baş verən bu hadisələri nəzarətdə saxlamaq üçün öz hərbi gəmilərini Abadan və Xürrəmşəhr limanlarına gətirdi. Bəsrə rayonunda İran sərhədlərinə yaxın əraziyə bir neçə ingilis diviziyası yerləşdirildi. Bunu bəhanə edərək neft mədənlərinin işçiləri kütləvi nümayişlərə başladı. Bu aksiyanın arxasında isə tudəçilər dayanırdılar. 1949-cu ilin 16 iyulunda Qəvvam hökuməti neftçilərin bu nümayişlərini qeyri-qanuni saydı. Xuzistanda hərbi vəziyət elan olundu və sakitlik yarandı. Bu, Qəvvam əs-Səltənənin ilk uğuru idi və indi o, artıq digər siyasi qüvvələrə, ilk növbədə Azərbaycan və Kürdüstan demokratlarına qarşı qəti mübarizə anının gəldiyini hiss edirdi. Belə bir vaxtda payızda (sentyabr ayında) Qəvvam əs-Səltənəni dəstəkləyən Cənubi İran qəbilələri başçılarının hərbi qüvvələri hərəkətə gəldi və Kazerun, Buşir və digər şəhərləri tutdular. Narazı qüvvələrə qarşı cəza tədbirləri tuğyana başladı. Cənubi İran qəbilə başçıları Azərbaycan və Kürdüstanda "qayda-qanun yaradılması üçün" oraya hökumət qoşunlarının yeridilməsini tələb edirdilər. Qəvvam əs-Səltənənin "milli hərəkat" adlandırdığı bu hadisələrin təşkilatçıları öz hərəkətlərin "İranın istiqlaliyyətini və ərazi bütövlüyünü qorumaq" istəyi ilə bağlayırdılar.
Bütün bunlardan sonra, -həm də bu vaxt sovet orduları da İrandan çıxarılmışdı Qəvvam əs-Səltənə qəti hücuma başladı, tudəçiləri hökumətdən uzaqlaşdırdı. Artıq 1946-cı ilin sonunda (dekabrın 10-da) isə "məclisə azad seçkilər keçirilməsini təmin etmək" bəhanəsi ilə İran orduları Azərbaycana yeridildi, Təbriz və digər şəhərlər tutuldu. İstiqlalçı-demokrat qüvvələrə sarsıdıcı zərbələr vuruldu. Azərbaycan hökuməti yıxıldı, minlərlə insan güllələndi, dar ağacından asıldı və öldürüldü. Çoxları ölkədən çıxmağa məcbur oldu. Sonra İran orduları Kürdüstana yeridi və kürd demokratlarına da eyni divan tutuldu. Bütün İran üzrə sol təmayüllü qüvvələrə qarşı təqiblər başlandı. Həmkarlar təşkilatları və Xalq partiyasının qərargahları dağıdılır, qəzet və jurnallar bağlanırdı. Kütləvi həbslər həyat normasına çevrilmişdi. Bu cür ağır və mürəkkəb vəziyyətdə 1947-ci ilin əvvəlində İran məclisinə seçkilər keçirildi. Məclis 1947-ci ilin 22 oktyabrında Qəvəm əs-Səltəninin təklifi ilə irəlidə haqqında danışılan sovet-iran sazişinin qeyri-qanuniliyi haqqında qərar qəbul etdi. Buna da səbəb o gətirilirdi ki, 1944-cü il 2 dekabr tarixli qanuna əsasən hökumət neft konsessiyası vermək hüququndan məhrum edilmişdi. Təbiidir ki, İran tərəfindən belə bir qərarın qəbul edilməsi çox riskli bir addım idi və bu addımın atılmasında ABŞ-nin mövqeyi böyük rol oynamışdır. Belə ki, hələ məsələ məclisə gətirilməmişdən əvvəl ona qarşı İran ictimaiyyətinin mənfi münasibəti bilinirdi. Odur ki, Sovet İttifaqı İrana təzyiqləri gücləndirirdi. ABŞ yaranmış vəziyyətdən yararlanmaqda qətiyyətli oldu və məsələ ilə bağlı öz mövqeyini açıqladı. 1947-ci ilin 22 sentyabrında ABŞ hökuməti bildirdi ki, neft sazişinin rədd edilməsi səbəbindən İran gözlənilməyən nəticələrlə qarşılaşarsa ABŞ bu ölkənin torpaq bütünlüyünü qoruyacağına təminat verir. ABŞ-nin bu sərt mövqeyi Sovet İttifaqını onunla üz-üzə gəlməkdən çəkindirdi və Sovet İttifaqı baş vermiş faktla razılaşmaq zorunda qaldı. Qəvvam əs-Səltənə hökuməti də ABŞ ilə yaxınlığa yönəli kurs götürdü. Lakin bu kurs Qəvvam əs-Səltənənin hakimiyyətini möhkəmləndirə bilmədi. Artıq 1947-ci ilin sonlarında o, parlamentdəki tərəfdarlarının çoxunu itirmişdi. Elə bu da Qəvvam əs-Səltənə hökumətinin yıxılmasına gətirdi.
1949-cu ilin 16 iyulunda Qəvvam hökuməti neftçilərin bu nümayişlərini qeyri-qanuni saydı. Xuzistanda hərbi vəziyyət elan olundu və sakitlik yarandı. Bu Qəvvam əs-Səltənənin ilk uğuru idi. 1949-cu ilin sentyabrda Qəvvam əs-Səltənəni dəstəkləyən Cənubi İran qəbilələri başçılarının hərbi qüvvələri hərəkətə gəldi və Kazerun, Buşir və digər şəhərləri tutdular. Narazı qüvvələrə qarşı cəza tədbirləri tuğyana başladı. Qəvvam əs-Səltənənin "milli hərəkat" adlandırdığı bu hadisələrin təşkilatçıları öz hərəkətlərini "İranın istiqlaliyyətini və ərazi bütövlüyünü qorumaq" istəyi ilə bağlayırdılar. Bu vaxtdan etibarən, sovet orduları İrandan çıxarıldı, Qəvvam əs-Səltən tudəçiləri hökumətdən uzaqlaşdırdı. 1946-cı ilin dekabrın 10-da isə "məclisə azad seçkilər keçirilməsini təmin etmək" bəhanəsi ilə İran orduları Azərbaycana yeridildi, Təbriz və digər şəhərlər tutuldu. İstiqlalçı-demokrat qüvvələrə sarsıdıcı zərbələr vuruldu. Azərbaycan hökuməti yıxıldı, minlərlə insan güllələndi, dar ağacından asıldı və öldürüldü. Çoxları ölkədən çıxmağa məcbur oldu.
Həmçinin bax
Xarici keçidlər
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Bu meqaledeki melumatlarin yoxlanilabiler olmasi ucun elave menbelere ehtiyac var Daha etrafli melumat ve ya meqaledeki problemlerle bagli muzakire aparmaq ucun diqqet yetire bilersiniz Lutfen meqaleye etibarli menbeler elave ederek bu meqaleni tekmillesdirmeye komek edin Menbesiz mezmun problemler yarada ve siline biler Problemler hell edilmemis sablonu meqaleden cixarmayin Ehmed Qevvam 1877 1955 Iranin bas naziriEhmed Qevamfars احمد قوام Diger adi Ehmed QevameddovleDogum tarixi 17 oktyabr 1877Dogum yeri Tehran IranVefat tarixi 23 iyul 1955 77 yasinda Vefat yeri Tehran IranDefn yeri Fatime i Mesume TurbesiFealiyyeti siyasetciPartiyasi ABS Demokratlar Partiyasi Vikianbarda elaqeli mediafayllarHeyatiEhmed Qevvamin 1877 1955 iri torpaq sahibi idi tecrubeli bir siyasetci sayilirdi Iranin ABS la munasibetlerinin mohkemlendirilmesinin terefdari kimi meshur idi Ehmed Qevvamin tesebbusu ile 1946 ci ilde yaradilan Demokrat Partiyasi ise daha cox Iran cemiyyetinin siyasi ve iqtisadi baximdan imkanli quvvelerini birlesdirmek meqsedi dasiyirdi ve olkede iqtisadi siyasi deyisiklikler aparilmasini sah hakimiyyetinin daha cox mehdudlasdirilmasini isteyirdi 1946 ci ilin evvellerinde Ehmed Qevvam bas nazir olduqdan sonra heqiqeten yuxarida sadalanan prinsiplerin heyata kecirilmesinde maraqli oldugunu subut etdi dovlet aparatinda calisan ingilisperest siyasi kurs terefdarlarini vezifelerinden uzaqlasdirdi emek haqqinda qanunun qebul edilmesine nail oldu Azerbaycan turklerinin ve kurdlerin huquqlarinin genislendirilmesine soz verdi Ingiltere Iran Neft Kompaniyasinin IINK istismar etdiyi neft medenleri uzerinde Iranin huquqlarinin berpa edilmesi meselesini hokumetin gundeliyine getirdi Lakin olkede kifayet qeder quvveler var idi ki Qevvam hokumetinin fealiyyetinden ciddi sekilde narazi idiler ve onu tenqid edirdiler Bu quvveler bir sira qrup ve teskilatlarda birlesmisdiler esasen qebile bascilari iri torpaq sahibleri ve tacirler yuksek rutbeli herbciler ve memurlar saraya yaxinligi ile taninan muhafizekar ovqatli siyasi xadimlerden ibaret idiler Onlar ingilisperest temayullu idiler meclisde de kifayet qeder nufuz ve soz sahibi kimi taninirdilar Mehz bu quvvelerin keskin reaksiyasi ile qarsilasan Qevvam Irandaki imtiyazli sosial qruplarin temsilcilerini butunlukde oz etrafinda birlesdirmek niyyetine nail ola bilmedi Bu baximdan liberal milletci quvveleri xususi ile qeyd etmek lazimdir Liberal milletci quvveler daha musteqil xett ve movqe numayis etdirdiler Onlar Iran partiyasinda birlesmisdiler ve olkenin modernlesdirilmesi ucun radikal sosial iqtisadi ve siyasi islahatlar kecirilmesini isteyirdiler Liberal milletcilerin siralarinda K Secabi M Bazarqan ve s kimi liderler var idi FealiyyetiEhmed Qevam fermandar olan dovrde Ehmed Qevvam 1877 1955 ABS la munasibetlerin mohkemlendirilmesinin terefdari idi ve olkede iqtisadi siyasi deyisiklikler aparilmasini sah hakimiyyetinin daha cox mehdudlasdirilmasini isteyirdi 1946 ci ilin evvellerinde Ehmed Qevvam bas nazir olduqdan sonra heqiqeten bir cox prinsiplerin heyata kecirilmesinde maraqli oldugunu subut etdi dovlet aparatinda calisan ingilisperest siyasi kurs terefdarlarini vezifelerinden uzaqlasdirdi emek haqqinda qanunun qebul edilmesine nail oldu Azerbaycan turklerinin ve kurdlerin huquqlarinin genislendirilmesine soz verdi Ingiltere Iran Neft Kompaniyasinin IINK istismar etdiyi neft medenleri uzerinde Iranin huquqlarinin berpa edilmesi meselesini hokumetin gundeliyine getirdi Olkede bu hokumetin elehdarlari da cox idi Bunlar esasen saraya yaxinligi ile taninan muhafizekar ovqatli siyasi xadimler idiler Mehz bu ingilisperest quvvelerin keskin reaksiyasi ile qarsilasan Qevvam Irandaki imtiyazli sosial qruplarin temsilcilerini butunlukde oz etrafinda birlesdirmek niyyetine nail ola bilmedi Liberal milletci quvveler daha musteqil xett ve movqe numayis etdirdiler Onlar Iran partiyasinda birlesmisdiler ve olkenin modernlesdirilmesi ucun radikal sosial iqtisadi ve siyasi islahatlar kecirilmesini isteyirdiler Liberal milletcilerin siralarinda K Secabi ve s kimi liderler var idi Klerikal siyasetcilerden ve dini siyasi qruplardan ibaret quvveler de Iranda mohkemlenmeye baslayirdilar Bu quvveler Iranda xarici dovletlerin nufuzunun artmasinin eleyhine idiler Klerikal muxalifetin liderlerinden olan Kasani demek lazimdir ki o antiingilis cixislarina gore olkede cox meshur idi Mocahidan e islam Islam mucahidleri partiyasini yaratmisdi Partiya esas diqqetini ona yoneltmisdi ki Iran cemiyyetinde muselman ruhanilerinin movqeyi guclendirilsin ve bu sahede genis tebligat kampaniyasi aparilirdi Iran cemiyyetinde sosial siyasi fealliq birden ve qeti sekilde yukselmisdi ikincisi olkenin daxili ve xarici siyasetinin baslica problemleri etrafinda mubarize keskinlesmisdi ucuncusu Iranin gelecek ictimai ve dovlet qurulusunun xarakteri haqqinda qizgin muzakireler siyasi heyata xususi bir gerginlik getirmisdi dorduncusu olkenin elverisli geopolitik movqeyinden yararlanmaq ve Iranda oz maraqlarini temin etmek ugrunda enenevi olaraq burada nufuzlari guclu olan Boyuk Britaniya ve Sovet Ittifaqi ile yanasi Amerika Birlesmis Statlari da mubarizeye qatilmisdi Eslinde bu prosesler 1941 ci ilin avqustunda Sovet Ittifaqi ve Boyuk Britaniyanin 1942 ci ilin sonlarindan ABS herbi quvvelerinin Irana girmesi ile baslamisdi Hemin dovrde Rza sah Pehlevi taxtdan salinmis onun yerine oglu Mehemmed Rza Pehlevi getirilmis bununla da uzun iller Iranda movcud olmus herbi diktatura rejimine son qoyulmusdu Mehz bu da olkede muxtelif siyasi ve ictimai teskilatlarin oz fealiyyetini xeyli derecede artirmasina imkan yaratmis olkenin idare edilmesinde sahin bilavasite ozunun istirakini mehdudlasdirmaga seckili orqanlarin xususile de parlamentin meclisin rolunun guclenmesine getirib cixarmisdi Eslinde bele bir seraitin yaranmasinda daxili amilleri istisna etmirik ve rolunu da azaltmiriq xarici amillerin rolu xeyli boyuk olmusdur 1942 ci ilden Iranin iqtisadi qaynaqlarini ve torpaqlarini dovlet idareciliyini ve torpaq butovluyunu oz teminati altina alan Sovet Ittifaqi ve Boyuk Britaniya elece de ABS hele muharibe getdiyi illerde gelecek Iran haqqinda dusunurduler Tesadufi deyildir ki 1943 cu il Tehran konfransinda bu dovletlerin bascilari Iranin yeniden qurulmasina yardim etmeyi oz ohdelerine goturmeye soz vermisdiler Tebiidir ki bu dovletlerin de her biri gelecek Irani oz istedikleri kimi gormek isteyirdi onu oz yerli terefdarlarinin elinde gormek isteyirdi ve bu istiqametde her uc dovlet olkede lazim olan sosial ve siyasi dayaqlarini guclendirirdi Sovet Ittifaqi aciq askar sekilde Iran Kommunist partiyasinin varisi Xalq partiyasini Tude ve onun etrafinda birlesen quvveleri destekleyirdi Bu partiya olkede demokratik deyisiklikler aparilmasi xalqin heyat ve is seraitinin yaxsilasdirilmasi Iranin milli suverenliyinin mohkemlendirilmesi ve xarici konsessiyalarin legv edilmesi ugrunda mubarizeni oz baslica proqrami elan etmisdi Kifayet qeder celbedici olan bu suarlar az bir zamanda Tude partiyasinin sohretini artirdi ve onun uzvlerinin sayini yuz min nefere catdirdi 1944 cu ilde kecirilen parlament seckilerinde bu partiyanin bir nece uzvu parlamente secildi Hetta 1946 ci ilde Ehmed Qevvamin Qevvam es Seltene teskil etdiyi hokumetin terkibinde 3 tudeci de olmusdur 1946 ci ilin evvelinde istefa veren Hakimi hokumeti yeni bas nazir teyin olunan Qevvam es Seltenenin teskil etdiyi hokumetle evez olundu Hakimiyyete geldiyi ilk gunden Qevvam es Seltene oz opponentlerine xususile Azerbaycandaki ve Kurdustandaki quvvelere qarsi her hansi sekilde mubarizenin dayandirilmasi ve Sovet Ittifaqi ile normal munasibetler terefdari olmasini beyan etdi 1946 ci ilin 4 aprelinde Tehranda Simali Irandaki oxu Cenubi Azerbaycandaki muel neft yataqlarinin kesfi ve istismari uzre birge sovet iran cemiyyetinin yaradilmasi haqqinda sazis imzalandi Bunu ardinca 1946 ci ilin 13 iyununda Qevvam es Seltene hokumeti ve Azerbaycan Milli hokumeti arasinda sazis baglandi Sazise gore Milli Meclisin Azerbaycan eyalet encumeni meclisi ve Azerbaycan hokumetinin inzibati sura adlandirilmasi serti ile Simali Azerbaycanda kecirilen butun islahatlar saxlanilmali idi Qevvam es Seltene hokumetinin atdigi muhum addimlardan biri de o oldu ki butun Iran uzre dovlet torpaqlarinin pulsuz olaraq kendliler arasinda bolusdurulmesi mehsul bolgusunde icaredar kendlilerin payinin 15 artirilmasi resmi sekilde beyan edildi Qevvam es Seltene bildirdi ki onun hokumeti demokratik islahatlar kecirilmesinde maraqlidir ve antisovet xarici siyasete son qoyacaqdir Olkede agir heyat sertlerine qarsi etirazlari sengitmek ucun 1946 ci ilin ortalarinda emek haqqinda qanun qebul edildi Qanuna gore heftelik is gunu 48 saatdan artiq ola bilmezdi artiq is vaxti ucun elave emek haqqi odenilmeli idi Iscilere her hefte ucun istirahet gunu ve her il ucun ise mezuniyyet verilirdi Sosial mubarizenin genislenmesinden yararlanmaq cehdleri gosteren Iran Xalq Partiyasinin Tudenin 3 numayendesi konyunktur meqsedlerle hokumetin terkibine getirildi Tebiidir ki Qevvam es Seltene hokumetinin butun bu tedbirleri muveqqeti zaman ucun edilirdi milletci istiqlalci ve diger siyasi quvveleri helelik bir azaciq da olsa zerersizlesdirmek meqsedi dasiyirdi onun esl si yasi xettinin hazirlanmasi ve heyata kecirilmesinin zemini qoyurdu Ele bunun ilk gostericisi idi ki o 1946 ci ilin iyununda Iran Demokrat Partiyasini yaratdi ve hakim sinfin icerisinden olan butun terefdarlarini orada topladi Mehz hemin partiya da guc strukturlarinin yaxindan istiraki ile Qevvam es Seltenenin siyasi reqiblerine qarsi butun olkeboyu hucumlara basladi Bununla yanasi Sovet Ittifaqinin olkenin simalinda Azerbaycan ve Kurdustanda destek verdiyi quvvelere adekvat olaraq Boyuk Britaniya da olkenin cenubunda Xuzistanda oz imkanlarini seferber etdi burada Xuzistan Qebilelerinin Ittifaqi adli teskilat yaradildi Bu teskilat Xuzistanin Irandan ayrilmasi telebini ireli sururdu ve bele bir behane getirirdi ki Azerbaycanda ve Kurdustanda yaranmis hakimiyyetler Iranin parcalanmasi meqsedi gudur Iran dovleti bu seperatciliq hereketlerine son qoymur ve biz de etiraz olaraq hemin addimi atmaq zorunda qalmisiq Tarixi edebiyyatda daha cox Cenub herekati adi ile taninan bu teskilatda birlesen quvvelerin esl meqsedi ise hemin behane ile merkezi hokumetin simaldaki istiqlalci quvvelere qarsi mubarizeye baslanmasina esas vermek idi Onlar hokumetde tudecilerin istirakina qarsi da cixirdilar Boyuk Britaniya Iranin cenubunda bas veren bu hadiseleri nezaretde saxlamaq ucun oz herbi gemilerini Abadan ve Xurremsehr limanlarina getirdi Besre rayonunda Iran serhedlerine yaxin eraziye bir nece ingilis diviziyasi yerlesdirildi Bunu behane ederek neft medenlerinin iscileri kutlevi numayislere basladi Bu aksiyanin arxasinda ise tudeciler dayanirdilar 1949 cu ilin 16 iyulunda Qevvam hokumeti neftcilerin bu numayislerini qeyri qanuni saydi Xuzistanda herbi veziyet elan olundu ve sakitlik yarandi Bu Qevvam es Seltenenin ilk uguru idi ve indi o artiq diger siyasi quvvelere ilk novbede Azerbaycan ve Kurdustan demokratlarina qarsi qeti mubarize aninin geldiyini hiss edirdi Bele bir vaxtda payizda sentyabr ayinda Qevvam es Selteneni destekleyen Cenubi Iran qebileleri bascilarinin herbi quvveleri herekete geldi ve Kazerun Busir ve diger seherleri tutdular Narazi quvvelere qarsi ceza tedbirleri tugyana basladi Cenubi Iran qebile bascilari Azerbaycan ve Kurdustanda qayda qanun yaradilmasi ucun oraya hokumet qosunlarinin yeridilmesini teleb edirdiler Qevvam es Seltenenin milli herekat adlandirdigi bu hadiselerin teskilatcilari oz hereketlerin Iranin istiqlaliyyetini ve erazi butovluyunu qorumaq isteyi ile baglayirdilar Butun bunlardan sonra hem de bu vaxt sovet ordulari da Irandan cixarilmisdi Qevvam es Seltene qeti hucuma basladi tudecileri hokumetden uzaqlasdirdi Artiq 1946 ci ilin sonunda dekabrin 10 da ise meclise azad seckiler kecirilmesini temin etmek behanesi ile Iran ordulari Azerbaycana yeridildi Tebriz ve diger seherler tutuldu Istiqlalci demokrat quvvelere sarsidici zerbeler vuruldu Azerbaycan hokumeti yixildi minlerle insan gullelendi dar agacindan asildi ve olduruldu Coxlari olkeden cixmaga mecbur oldu Sonra Iran ordulari Kurdustana yeridi ve kurd demokratlarina da eyni divan tutuldu Butun Iran uzre sol temayullu quvvelere qarsi teqibler baslandi Hemkarlar teskilatlari ve Xalq partiyasinin qerargahlari dagidilir qezet ve jurnallar baglanirdi Kutlevi hebsler heyat normasina cevrilmisdi Bu cur agir ve murekkeb veziyyetde 1947 ci ilin evvelinde Iran meclisine seckiler kecirildi Meclis 1947 ci ilin 22 oktyabrinda Qevem es Selteninin teklifi ile irelide haqqinda danisilan sovet iran sazisinin qeyri qanuniliyi haqqinda qerar qebul etdi Buna da sebeb o getirilirdi ki 1944 cu il 2 dekabr tarixli qanuna esasen hokumet neft konsessiyasi vermek huququndan mehrum edilmisdi Tebiidir ki Iran terefinden bele bir qerarin qebul edilmesi cox riskli bir addim idi ve bu addimin atilmasinda ABS nin movqeyi boyuk rol oynamisdir Bele ki hele mesele meclise getirilmemisden evvel ona qarsi Iran ictimaiyyetinin menfi munasibeti bilinirdi Odur ki Sovet Ittifaqi Irana tezyiqleri guclendirirdi ABS yaranmis veziyyetden yararlanmaqda qetiyyetli oldu ve mesele ile bagli oz movqeyini aciqladi 1947 ci ilin 22 sentyabrinda ABS hokumeti bildirdi ki neft sazisinin redd edilmesi sebebinden Iran gozlenilmeyen neticelerle qarsilasarsa ABS bu olkenin torpaq butunluyunu qoruyacagina teminat verir ABS nin bu sert movqeyi Sovet Ittifaqini onunla uz uze gelmekden cekindirdi ve Sovet Ittifaqi bas vermis faktla razilasmaq zorunda qaldi Qevvam es Seltene hokumeti de ABS ile yaxinliga yoneli kurs goturdu Lakin bu kurs Qevvam es Seltenenin hakimiyyetini mohkemlendire bilmedi Artiq 1947 ci ilin sonlarinda o parlamentdeki terefdarlarinin coxunu itirmisdi Ele bu da Qevvam es Seltene hokumetinin yixilmasina getirdi 1949 cu ilin 16 iyulunda Qevvam hokumeti neftcilerin bu numayislerini qeyri qanuni saydi Xuzistanda herbi veziyyet elan olundu ve sakitlik yarandi Bu Qevvam es Seltenenin ilk uguru idi 1949 cu ilin sentyabrda Qevvam es Selteneni destekleyen Cenubi Iran qebileleri bascilarinin herbi quvveleri herekete geldi ve Kazerun Busir ve diger seherleri tutdular Narazi quvvelere qarsi ceza tedbirleri tugyana basladi Qevvam es Seltenenin milli herekat adlandirdigi bu hadiselerin teskilatcilari oz hereketlerini Iranin istiqlaliyyetini ve erazi butovluyunu qorumaq isteyi ile baglayirdilar Bu vaxtdan etibaren sovet ordulari Irandan cixarildi Qevvam es Selten tudecileri hokumetden uzaqlasdirdi 1946 ci ilin dekabrin 10 da ise meclise azad seckiler kecirilmesini temin etmek behanesi ile Iran ordulari Azerbaycana yeridildi Tebriz ve diger seherler tutuldu Istiqlalci demokrat quvvelere sarsidici zerbeler vuruldu Azerbaycan hokumeti yixildi minlerle insan gullelendi dar agacindan asildi ve olduruldu Coxlari olkeden cixmaga mecbur oldu Hemcinin baxIranin bas nazirleriXarici kecidler