Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Kompüter şini və ya sistem şini ((giriş/çıxış şini) ~ en. input/output bus ~ ru. шина ввода-вывода ~ tr. giriş/çıkış veri yolu) prosessorla yaddaş arasında və ya giriş-çıxış qurğularının kontrollerləri (idarə sxemləri) arasında verilənlərin və idarə siqnallarının ötürülməsini təmin edən naqillər yığımından ibarətdir. kompüterin bütün hissələri bir-biri ilə sistem şini vasitəsilə birləşmişdir. Şin kompüter arxitekturasında kompüter elementləri arasında informasiya ötürən alt sistemdir. Şinlər onlara qurğu qoşmaq üçün müvafiq slotlara malik olur. Qurğuda şinləri 3 tərkib hissəyə bölmək olar – ünvan şini, verilənlər şini və əmrlər şini.
Ünvan şini – ünvan mübadiləsi üçündür (məsələn: mərkəzi prosessor operativ yaddaşdan hər hansı məlumatı oxumaq istəyirsə onda mərkəzi prosessora uyğun ünvan göndərilir). Ünvan şininin mərtəbəsi ünvanlandırıla bilən ünvanlar fəzasının ölçüsünü müəyyən edir. Ünvan şini 32 mərtəbəlidirsə onda ünvanlandırıla bilən xanaların sayı 2^32 olar.
Verilənlər şini – 2 qurğu arasında verilənlərin ötürülməsinə xidmət edir.
Əmrlər şini – 2 qurğu arasında əlaqənin tipini müəyyən etmək üçündür (məsələn: yaz, oxu).
İndiki kompüter şinlərinin paralel və ardıcıl birləşmə, eləcədə paralel(ing. multidrop) və zəngirvari(ing. daisy chain) topologiyaları vardır.
Şinlər üzrə ötürülmənin idarə olunması siqnalın keçmə səviyəsindədə ola bilər (buferlər, reqistrlar), həm də əməliyyat sisteminin köməyi ilə də idarə oluna bilər. 2-ci halda ayrıca drayver tələb olunur.
Şinlərin təsviri
Şinlər paralel(verilənlər ayrı – ayrı kanallarla sözlərlə ötürülür) və ardıcıl (verilənlər bitlərlə ötürülür) olur.
Kompüterlərdə daxili və xarici şinlər mövcuddur. Daxili şinlər kompüterin daxili komponentlərini (operativ yaddaş, HDD, VGA və s.) ana plataya birləşdirilməsi üçün istifadə olunur. Belə şinləri lokal şinlərdə adlandırırlar, çünki lokal qurğuların qoşulması üçün istifadə olunur. Xarici şinlər isə periferiya qurğularının ana plataya birləşdirilməsi üçündür.
Şəbəkə birləşməsi olan Enthernet, adətən şin adlandırılır, ancaq burda konseptual fərq var.
Tarixi
1-ci nəsil
İlk kompüter şinləri bir qrup naqillərdən ibarət idi ki, buda xarici yaddaşı və periferiya qurğularını kompüterə birləşdirirdi. Demək olar ki, həmişə yaddaş və periferiya üçün sürətləri və ötürücü qabiliyyəti fərqli olan şinlərdən istifadə olunurdu.
DEC firmasının irəli sürdüyü fikir o idi ki, mikrokompüterlərdə yaddaş qurğusu və periferiya üçün ümumi şindən istifadə etmək. O vaxtlar bu çox ciddi addım idi, və hamı onları birmənalı qarşılamadı.
1980-ci illərdə İBM PC tipli kompüterlərdə vahid şindən istifadə olunurdu. Səbəbi o dövrün kompüterlərində olan müxtəlif qurğuların sürətinin yaxın olmasıdır . Bu şinin universal kompüter üçün yeganə çatışmaz tərəfi vardı – şinə qoşulmuş bütün avadanlıq informasiyanı yeganə sürətdə verə bilərdi. Prosessorun sürətinin artırılması yaxşı fikir olmurdu, çünki digər qurğularda sürətinin artırılmasını tələb edirdi. Buda çox vaxt çox sürətli prosessorların zəif, tam gücünə işləməməsinə səbəb olurdu. Digər problem isə onda idi ki, şin üzrə hər hansı operasiyanın yerinə yetirilməsi üçün prosessor lazım idi və prosessor digər proseslər üzərində işlədikdə şin boş qalırdı.
Bu problemin həlli 2-ci nəsil şinlərlə öz həllini tapdı.
2-ci nəsil
2-ci nəsil NuBus kompüter şinləri bir çox problemi həll edirdi. Bu şinlər kompüteri 2 hissəyə bölürdü mərkəzi prosessor və yaddaş qurğusu bir, digər qurğuları isə 2-ci hissəyə. Hissələr arasında şin kontrolleri(bus controller) istifadə olunurdu. Bu həll prosessorun sürətini artirmağa kömək oldu. Eləcədə şini artıq prosessor idarə etmirdi. Kontrollerin köməyi ilə qurğular bir-biri ilə prosessorun müdaxiləsi olmadan əlaqə qura bilərdilər. Şinin sürət problemi də onun mərtəbəliyinin 8 bitlikdən 16–32 bitliyə qaldırmaqnan düzəldi. Eləcədə yeni qurğuların qoşulması üçün artıq proqram təminatıda ortaya gədi (Plug-n-play).
Ancaq yeni şinlər əvvəlki nəsil kimi, qurğulardan eyni sürət tələb edirdi. Prosessor və yaddaş izolyasiya olunduğu üçün daha sürətli inkişaf edirdi ki, buda onların sürətini periferiya hissəsinin sürətindən daha çox olmağına gətirib çixartdı. Məsəl üçün video-kartların daha sürətli inkişafına görə hətta yeni PCİ şininin də buna buraxma sürəti bəs etmirdi. Kompüterlərdə artıq Accelerated Graphics Port (AGP) yarandı ki buda yalnız video-kartlar üçün istifadə olunurdu.
2004-cü ildə AGP-nın da sürəti lazımi qədər olmadığından AGP PCİ Express(3-cü nəsil) şinləri ilə əvəz olundu.
Çoxalan sayda xarici qurğular artıq öz şinlərini tələb edirdilər buna görədə 1990-cı illərdən tədbirlər görülmüşdür. Kompüterlərdə bir çox giriş slotları vardı. Ancaq bu problemi də həll edən və slotları boş qoyan SCSİ və İDE şinləri oldu. İndiki dövrün tipik hesablayıcı maşınları 5 növ şin dəstəkləyir.
Şinləri 2 yerə bölürlər daxili (local bus) və xarici (external bus). Birincilər daxili qurğuların qoşulması üçündür (video-adapterlər, səs kartları, HDD), digərləri isə xarici qurğular üçün (printer, skaner, Mouse,…). İDE şini xarici şin kimi nəzərdə tutulsa da yalnız kompüterin daxilinə işlənir.
3-cü nəsil
3-cü nəsil şinlər(PCİ Express) həm sürətli (VGA, MP üçün) həm də zəif sürətli(periferiya üçün) qurğularla eyni zamanda işləməyə imkan yaradır.
Yeni PCİ şinləri fiziki qoşulma tərəfdən də artıq çox mükəmməlləşdirilmişlər, artıq onlar həm daxili həm də xarici şin kimi istifadə oluna bilər (Məsəl üçün: kompüterlərin birləşməsində). Ancaq buda öz problemlərini yaradır və elə proqram təminatı ilə də öz həllini tapır. Ümumilikdə 3-cü nəsil şinlər daha çox kompüter şəbəkələrinə oxaşayırlar. Artıq 1 şindən bir-neçə qurğu eynizamanda istifadə edə bilər.
İndiki inteqral sxemlər əvvəlkilər üzərində qurulur. Şinlər var ki (Wilshbone) inteqral sxem hissələrinin daha tez inteqrasiyasına komək edir.
Paralel şinlər
· , bəzi ASUS ana platalarında istifadə edilmişdir.
· CAMAC (instrumentation systems)
· Extended ISA və ya EISA
· Industry Standard Architecture və ya ISA
· və ya LPC
· və ya MCA
· MBus
· Multibus
· NuBus və ya IEEE 1196
· OPTi local bus, -də istifadədə idi.
· Peripheral Component Interconnect və ya PCI, eləcədə PCI-X
· или IEEE 696, və digər mikrokompüterlərində istifadə olunmuş.
· или IEEE 1496
· və ya VLB və ya VL-bus, VERSAmodule Eurocard bus
· STD Bus 8 və ya 16 bitlik mikroprosessorlu sistemlər üçün.
·
·
Ardıcıl şinlər
• 1-Wire
• HyperTransport
• I²C
• PCI Express və ya PCIe
• Serial Peripheral Interface Bus или шина SPI
• USB, Universal Serial Bus
• FireWire, i. Link, IEEE 1394
• Direct Media Interface (DMI)
• Intel QuickPath Interconnect və ya QuickPath (QPI)
• SATA/SAS
Həmçinin bax
Ədəbiyyat
- İsmayıl Calallı (Sadıqov), "İnformatika terminlərinin izahlı lüğəti", 2017, "Bakı" nəşriyyatı, 996 s.
Mənbə
- Tərcümə — https://ru.wikipedia.org/wiki/Шина_(компьютер) Ağakişiyev Anar BSU BDU
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Komputer sini ve ya sistem sini giris cixis sini en input output bus ru shina vvoda vyvoda tr giris cikis veri yolu prosessorla yaddas arasinda ve ya giris cixis qurgularinin kontrollerleri idare sxemleri arasinda verilenlerin ve idare siqnallarinin oturulmesini temin eden naqiller yigimindan ibaretdir komputerin butun hisseleri bir biri ile sistem sini vasitesile birlesmisdir Sin komputer arxitekturasinda komputer elementleri arasinda informasiya oturen alt sistemdir Sinler onlara qurgu qosmaq ucun muvafiq slotlara malik olur Qurguda sinleri 3 terkib hisseye bolmek olar unvan sini verilenler sini ve emrler sini Komputer sini Unvan sini unvan mubadilesi ucundur meselen merkezi prosessor operativ yaddasdan her hansi melumati oxumaq isteyirse onda merkezi prosessora uygun unvan gonderilir Unvan sininin mertebesi unvanlandirila bilen unvanlar fezasinin olcusunu mueyyen edir Unvan sini 32 mertebelidirse onda unvanlandirila bilen xanalarin sayi 2 32 olar Verilenler sini 2 qurgu arasinda verilenlerin oturulmesine xidmet edir Emrler sini 2 qurgu arasinda elaqenin tipini mueyyen etmek ucundur meselen yaz oxu Indiki komputer sinlerinin paralel ve ardicil birlesme elecede paralel ing multidrop ve zengirvari ing daisy chain topologiyalari vardir Sinler uzre oturulmenin idare olunmasi siqnalin kecme seviyesindede ola biler buferler reqistrlar hem de emeliyyat sisteminin komeyi ile de idare oluna biler 2 ci halda ayrica drayver teleb olunur Sinlerin tesviriSinler paralel verilenler ayri ayri kanallarla sozlerle oturulur ve ardicil verilenler bitlerle oturulur olur Komputerlerde daxili ve xarici sinler movcuddur Daxili sinler komputerin daxili komponentlerini operativ yaddas HDD VGA ve s ana plataya birlesdirilmesi ucun istifade olunur Bele sinleri lokal sinlerde adlandirirlar cunki lokal qurgularin qosulmasi ucun istifade olunur Xarici sinler ise periferiya qurgularinin ana plataya birlesdirilmesi ucundur Sebeke birlesmesi olan Enthernet adeten sin adlandirilir ancaq burda konseptual ferq var Tarixi1 ci nesil Ilk komputer sinleri bir qrup naqillerden ibaret idi ki buda xarici yaddasi ve periferiya qurgularini komputere birlesdirirdi Demek olar ki hemise yaddas ve periferiya ucun suretleri ve oturucu qabiliyyeti ferqli olan sinlerden istifade olunurdu DEC firmasinin ireli surduyu fikir o idi ki mikrokomputerlerde yaddas qurgusu ve periferiya ucun umumi sinden istifade etmek O vaxtlar bu cox ciddi addim idi ve hami onlari birmenali qarsilamadi 1980 ci illerde IBM PC tipli komputerlerde vahid sinden istifade olunurdu Sebebi o dovrun komputerlerinde olan muxtelif qurgularin suretinin yaxin olmasidir Bu sinin universal komputer ucun yegane catismaz terefi vardi sine qosulmus butun avadanliq informasiyani yegane suretde vere bilerdi Prosessorun suretinin artirilmasi yaxsi fikir olmurdu cunki diger qurgularda suretinin artirilmasini teleb edirdi Buda cox vaxt cox suretli prosessorlarin zeif tam gucune islememesine sebeb olurdu Diger problem ise onda idi ki sin uzre her hansi operasiyanin yerine yetirilmesi ucun prosessor lazim idi ve prosessor diger prosesler uzerinde isledikde sin bos qalirdi Bu problemin helli 2 ci nesil sinlerle oz hellini tapdi 2 ci nesil 2 ci nesil NuBus komputer sinleri bir cox problemi hell edirdi Bu sinler komputeri 2 hisseye bolurdu merkezi prosessor ve yaddas qurgusu bir diger qurgulari ise 2 ci hisseye Hisseler arasinda sin kontrolleri bus controller istifade olunurdu Bu hell prosessorun suretini artirmaga komek oldu Elecede sini artiq prosessor idare etmirdi Kontrollerin komeyi ile qurgular bir biri ile prosessorun mudaxilesi olmadan elaqe qura bilerdiler Sinin suret problemi de onun mertebeliyinin 8 bitlikden 16 32 bitliye qaldirmaqnan duzeldi Elecede yeni qurgularin qosulmasi ucun artiq proqram teminatida ortaya gedi Plug n play Ancaq yeni sinler evvelki nesil kimi qurgulardan eyni suret teleb edirdi Prosessor ve yaddas izolyasiya olundugu ucun daha suretli inkisaf edirdi ki buda onlarin suretini periferiya hissesinin suretinden daha cox olmagina getirib cixartdi Mesel ucun video kartlarin daha suretli inkisafina gore hetta yeni PCI sininin de buna buraxma sureti bes etmirdi Komputerlerde artiq Accelerated Graphics Port AGP yarandi ki buda yalniz video kartlar ucun istifade olunurdu 2004 cu ilde AGP nin da sureti lazimi qeder olmadigindan AGP PCI Express 3 cu nesil sinleri ile evez olundu Coxalan sayda xarici qurgular artiq oz sinlerini teleb edirdiler buna gorede 1990 ci illerden tedbirler gorulmusdur Komputerlerde bir cox giris slotlari vardi Ancaq bu problemi de hell eden ve slotlari bos qoyan SCSI ve IDE sinleri oldu Indiki dovrun tipik hesablayici masinlari 5 nov sin destekleyir Sinleri 2 yere bolurler daxili local bus ve xarici external bus Birinciler daxili qurgularin qosulmasi ucundur video adapterler ses kartlari HDD digerleri ise xarici qurgular ucun printer skaner Mouse IDE sini xarici sin kimi nezerde tutulsa da yalniz komputerin daxiline islenir 3 cu nesil 3 cu nesil sinler PCI Express hem suretli VGA MP ucun hem de zeif suretli periferiya ucun qurgularla eyni zamanda islemeye imkan yaradir Yeni PCI sinleri fiziki qosulma terefden de artiq cox mukemmellesdirilmisler artiq onlar hem daxili hem de xarici sin kimi istifade oluna biler Mesel ucun komputerlerin birlesmesinde Ancaq buda oz problemlerini yaradir ve ele proqram teminati ile de oz hellini tapir Umumilikde 3 cu nesil sinler daha cox komputer sebekelerine oxasayirlar Artiq 1 sinden bir nece qurgu eynizamanda istifade ede biler Indiki inteqral sxemler evvelkiler uzerinde qurulur Sinler var ki Wilshbone inteqral sxem hisselerinin daha tez inteqrasiyasina komek edir Paralel sinler bezi ASUS ana platalarinda istifade edilmisdir CAMAC instrumentation systems Extended ISA ve ya EISA Industry Standard Architecture ve ya ISA ve ya LPC ve ya MCA MBus Multibus NuBus ve ya IEEE 1196 OPTi local bus de istifadede idi Peripheral Component Interconnect ve ya PCI elecede PCI X ili IEEE 696 ve diger mikrokomputerlerinde istifade olunmus ili IEEE 1496 ve ya VLB ve ya VL bus VERSAmodule Eurocard bus STD Bus 8 ve ya 16 bitlik mikroprosessorlu sistemler ucun Ardicil sinler 1 Wire HyperTransport I C PCI Express ve ya PCIe Serial Peripheral Interface Bus ili shina SPI USB Universal Serial Bus FireWire i Link IEEE 1394 Direct Media Interface DMI Intel QuickPath Interconnect ve ya QuickPath QPI SATA SASHemcinin baxKomputerEdebiyyatIsmayil Calalli Sadiqov Informatika terminlerinin izahli lugeti 2017 Baki nesriyyati 996 s MenbeTercume https ru wikipedia org wiki Shina kompyuter Agakisiyev Anar BSU BDU