Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Bu məqalədəki məlumatların olması üçün əlavə mənbələrə ehtiyac var. |
Bu məqaləni lazımdır. |
Amerika mədəniyyəti haqqında ilkin təsəvvürlər adətən müasir mədəni nailiyyətlərlə əlaqədar olsa da, bu ölkənin qədim və orta əsrlərini əhatə edən bir sivilizasiya mövcud olmuşdur. 28–30 min il əvvəl ilk dəfə olaraq müasir tipli insanlar Alyaska və Çukotka arasındakı Berinqiya adlanan quru körpüdə məskunlaşmışdırlar. Məhz bu dövrdən Amerika mədəniyyətinin tarixi başlayır. Müasir elm hesab edir ki, bu qitənin ilk sakinləri genetik cəhətlərinə görə protomonqoloid, yaxud protoasiya qrupuna mənsub olmuş Altay, fin-uqor, Tibet xalqlarına daha yaxındırlar. Özünün təsdiqini tapmış bu fikirlər linqvistik və antropoloji əlamətlərə əsaslandırılmaqdadır. Avropalılar tərəfindən Amerika qitəsinin kəşfi və işğalı digər çoxsaylı xalqların həmin ərazidə məskunlaşması ilə nəticələndi. Bunların ümumi sayı təxminən 15–20 milyona bərabər idi. İlk dəniz səyyahlarının səhvən Hindistan torpağı kimi başa düşdükləri bu qitənin sakinləri XVI əsrdən "hindular" adlandırılmağa başlandı. Bu dövrdə qitənin müxtəlif hissələrində məskunlaşmış sakinlərin inkişaf səviyyəsi bir-birindən fərqli idi. Avropalılar amerikanı yeni dünya olaraq adlandırırdılar.
Amerika hinduları
Qitənin şimal hissəsində məskunlaşmış tayfa və xalqlar ibtidai yaşayış səviyyəsində idi. Texas, Nevada, Kaliforniyada (Lyüisvill, Tyul-Sprinqs, Santa-Ros adası), Sandia rayonunda (b.e.ə. 25–15-ci minillik) od və daş silahları ilə davranmağı bacaran yığıcılıq və ovçuluqla məşğul olanların düşərgələri tapılmışdır. Arizona və Nyu-Meksikada tapılmış ilk kənd təsərrüfatı qəsəbələrinin tarixinin b.e.ə. VII–VI minilliyə aid olması sübuta yetirilir. XVI əsrdə Şimali Amerika xalqlarının inkişaf səviyyəsi yekcins deyildi: ibtidai icma cəmiyyətinin ayrı-ayrı inkişaf səviyyələrində yaşayan bu xalqları məskunlaşdıqları yerlərə, ərazilərə görə bir neçə qrupa bölmək olar: birinciyə Arktika zonasına aid ovçu və balıqçılar – aleut və eskimoslar (hinduca: çiy ət yeyən) daxil idi. Bu ərazidə yaşayanların başlıca məqsədi yaşamaq üçün mübarizə aparmaq idi. Bu məqsədin reallaşdırılmasına yönəldilmiş özünəməxsus təsərrüfat-mədəni tip formalaşmışdı. Bu tip mürəkkəb iqlim şəraitinə uyğun təşəkkül taparaq dəniz heyvanlarının, maral, sığın, quşların ovlanması, balıqçılıq, meyvə və müxtəlif ot bitkilərinin yığılması kimi peşələrdə təzahür edirdi. Dəri və ya qabıqla örtülmüş yaşayış yerləri yayda, iqlular (buz komalar) isə qışda sakinləri soyuqdan və pis havadan qoruyurdu. İki laydan ibarət dəri geyim (geyimin içi və səthi dəridən ibarət olur). Dəridən tikilmiş uzunboğaz çəkmələr, balıq dərisindən plaşlar, tozağacından şlyapalar arktika adamının geyimi idi. Bu ərazinin sakinləri bədii yaradıcılığa da biganə deyildilər. Bu yaradıcılıq mahnı, rəqs, ağac üzərindəki oyma, geyim ornamentlərində və s. təzahür tapırdı. Arktika qrupuna Kanadanın şimali meşəlik hissələrinin və Sakit okean sakillərinin şimali-qərb hissəsindəki sakinləri (tlinkit, xayda və s.) də aid edilirdi. Burada məskunlaşmışların həyat tərzi ilə əvvəlkilərin müəyyən yaxınlığı da var idi: məşğuliyyət növü, istifadə edilən əmək alətləri (yay-kaman, ox, harpun, tələ, balıq tutmaq üçün xüsusi çəngəl aləti), yaşayış məskənlər və s. Alqonkinlərin karkası ağacdan, üzəri tozağacı qabığı və ya dərilə örtülən konus formalı tikililəri də (viqvamlar) mühüm yer tuturdu.
Hindular qış mövsümü üçün dəridən, yay üçün isə zamşdan (yumşaq maral dərisi) geyimlər hazırlayırdılar. Əsas geyim köynək (kişilər üçün dizdən aşağı, qadınlar üçün topuğa qədər) və tuman hesab edilirdi. Bu geyimlər mokasina adlanan çəkmələrlə geyinilirdi. Başı və əlləri qışda soyuqdan, yayda isə, həşəratlardan qorumaq üçün kapyuşon adlı üst geyim ilə örtürdülər. Şimal-qərb rayonlarının sakinləri dəridən hazırlanmış geyimlərə dağ keçilərinin yunundan istehsal olunmuş parçalar da əlavə edirdi. Tlinkitlərin parçadan xüsusi naxışlarla bəzədilmiş çiyinlikləri fəxr hesab edilirdi. Geyimlər saçaqlarla, maral tükləri, dəniz balıqqulaqlarından hazırlanmış rəngarəng naxışlarla bəzədilirdi. Meşə hinduları nadir balıq sümüklərindən düzəldilmiş boyunbağıları, molyuskadan çıxarılmış çəhrayı və yaşıl incilərdən ibarət sırğaları, sidr ağacının təmizlənmiş köklərinin hörüklərindən, tülkü quyruğu və qartal lələklərindən hazırlanmış baş örtüklərini istifadə edirdilər. Onlar öz sifət və bədənlərini tatuirovka ilə bəzəyirdilər. Zəngin qadınlar alt dodaqlarından ziynət əşyası taxırdılar ki, bu qeyri-adi şəkildə zərif və incə görünürdü. Qeyd etmək lazımdır ki, bu xalq ağac üzərində işləmə sahəsində şöhrət tapmışdır. Belə ki, onlar ağacdan müxtəlif məişət ləvazimatları (qaşıq, qablar, boşqab), rituallar üçün əşyalar – qalxan, döyüşlər üçün dəbilqə maska, şamanlar üçün əsa, totem maska və dirəklər hazırlayırdılar. Bunlar sehrə malik olan müqəddəs əşyalar kimi dərk olunurdu. Dəbilqə insanın daxili, mənəvi gücü, şəxsi ləyaqətinin təzahürü kimi başa düşülürdü. Qalxan öz sahibinə xoşbəxtlik və müvəffəqiyyət gətirən qüvvə kimi dərk edilirdisə, şamanın əsası ona ruhi aləmə daxil olmaq üçün qüvvə gətirir və bu əşya vasitəsilə ruhları çağırmaq mümkün idi. Maska əcdad və ya fövqəltəbii qüvvələrin təzahürü kimi dərk edilirdi. Müxtəlif heyvanların rəmzi fiqurları tayfanın totemləri hesab edilirdi. Çox zaman bu fiqurların incə və zərif işlənməsi, bəzədilməsi yüksək bədii səviyyə ilə izah edilir. Qumdaşından hazırlanmış yonucu alət və akula dərisinin hissələrindən polirovka zamanı istifadə olunurdu. Tlinkitlər qurğuşundan müxtəlif bəzək və ziynət əşyalarının hazırlanmasında məşhur idilər. Soyuq döymə üslubunu tətbiq edərək ustalar sırğa, üzük, qolbaq, boyunbağı kimi əşyalar düzəldirdilər. Şimali Kanada, Sakit okean sahillərinin şimalında məskunlaşmış sakinlər qəbilə inkişafı səviyyəsində olduğu halda şimal-qərb hinduları artıq quldarlıq çağında idilər. Kaliforniya hindularına şoşon, penut, xoka, yeukilər və d. aid idi. Bu tayfalar ya rütubətli və yumşaq, ya da isti və quru iqlimi olan meşə rayonlarında məskunlaşmışlar. Onların başlıca məşğuliyyəti – qoz, meyvə, yabanı bitkilərin toxum və köklərinin yığımı idi. Ovçuluq və balıqçılıq bu yığıcılıq işini tamamlayırdı. Qida axtarışı ailələrin köçəri həyat sürməsinə əsas səbəb idi. Ağac budaqları və otlardan hörülmüş örtüklər bu insanları günəş şüalarından, qazma komalar isə qış küləyindən qoruyurdu. Hər bir düşərgənin əsas tərkib hissələrini hamam, buxarxana təşkil edirdi. Dulusçuluq sənətinə yiyələnmədən, kaliforniyalılar spiralvari toxumanın qədim texnikasını tətbiq edərək çox gözəl səbətlər hörürdülər. Söyüd ağacının köklərindən sındırılmış çubuqlarını və ya qırmızı ağacın budaqlarını təmizləyərək hörmə formasına salınaraq sümük və ya taxta iynələr ilə tikilirdi. Bunları qəhvəyi-qırmızı və ağ rənglərin vəhdətilə ikirəngli ornamentlərlə bəzəyirdilər. Toxunma o qədər sıx və möhkəm idi ki, hətta suyu belə özünə buraxmırdı. Bu cür səbətlərdə hətta qida hazırlanırdı. Od üzərində möhkəm qızdırılmış daşlar içi su ilə dolu səbətlərə xüsusi maqqaşlarla qoyulurdu. Soyumuş daşları yeniləri ilə əvəz edirdilər. Məhz, bu cəhətə görə kaliforniyalıları "daşbişirənlər" də adlandırırdılar. Kaliforniyalı hindular tikişi bacarmadıqlarına görə çox yüngül geyinirdilər: kişilər maral dərisindən hazırlanmış yan sarğılardan, qadınlar isə ağac qabığı, lifindən qısa yubkalar geyinirdilər. Yalnız ağsaqqallar, xüsusi hallarda quş lələklərindən hazırlanmış plaşlar geyinmək hüququna malik idilər. Kaliforniyalı hindular Şimali Amerikanın qədim sakinlərinin daha primitiv qrupuna məxsus idilər.
Şimali Amerikanın Şərq vilayətlərində yaşayanlar
Şimali Amerikanın şərq vilayətlərində yaşayan irokez, delavarlar, magikan, mosgen tayfaları Missisipidən başlamış Atlantik okeanına qədərki meşəliklərdə məskunlaşmışlar. Onlar oturaq həyat tərzi keçirirdilər. Bu tayfalar ovçuluq, balıqçılıq, yığıcılıq məşğuliyyəti ilə yanaşı, kərkiçiliklə də (bostançılıq) məşğul olurdular. Qitədə torpaq təsərrüfatının təşəkkülü hələ b.e.ə. 6500–1500-cü illərdə baş vermişdir. Təsərrüfatçılar lobya, yunan qabağı, qarğıdalı, günəşəbaxan, balqabağ, qarpız yetişdirməklə məşğul olurdular. Onların qidasına yırtıcılar istisna olmaqla digər vəhşi heyvanların əti, meşənin yeməli bitkiləri və s. daxil idi. Sevimli şirniyyat növləri ağcaqayın şirəsindəki patka (tam şəkərləşməmiş nişastadan ibarət qəliz maddə) və şəkər idi. Bunlardan kefləndirici içkilər hazırlanırdı. Qoz və ayı yağı kimi məhsullardan da istifadə olunurdu. Şərq vilayətlərinin sakinləri sənətkarlıqları ilə şöhrət tapmışdılar: lələklər, hörmə, dulusçuluq, toxuculuqla məşğul olan sənətkarlar başlıca yer tuturdu. Parçaları sənətkarlar gicitkən, oduncaq qabığı, hind toyuğunun lələkləri və ya tükündən hazırlayırdılar. Ən maraqlısı isə bu sənətkarların tozağacının qabığı ilə işləmək ustalığı idi. Bundan səbət, maye məhsullarını saxlamaq üçün xüsusi qablar, mücrülər hazırlamaqla yanaşı, kanoe (yüngül idman qayığı) və kağız da istehsal olunurdu. Məhsullar üzərinə həkk olunmuş piktoqrafik yazılar yazının təşəkkülündən xəbər verir. Bu cür yazı xronikasına "gerçək rəngkarlıq" mənasını verən "Valam olum" yazısı aiddir. Mürəkkəb informasiya verən əşyalardan biri də vampum adlanan bel toqqaları idi. Bu toqqalar qiymətli, dəyərli mal sayılırdı. Toqqanın xüsusi məsamələrində rəsmi sənədlər qeydə alınırdı. Belə sənədlərdən biri 1682-ci ildə hindular ilə Şimali Amerikada ingilis müstəmləkəsinin əsasını qoyan Vilyam Pennon ilə torpaq haqqındakı saziş idi ki, bu indiyə qədər saxlanılmaqdadır. Ərazinin qonaqpərvər və əliaçıq əkinçiləri yeri gələndə irokezlər liqasına uyğun intizam və nizamlı, məğlubedilməz əsgərlərdən ibarət bir ordu yarada bilərdilər. Onlar özlərini "uzun evin adamları" adlandırırdılar. Çünki irokezlər 100 adamı tutan və çox otaqdan ibarət qabıqdan tikilmiş evlərdə yaşayırdılar. Amerikalılar irokezlərlə fəxr edirdilər.
Bu tayfalarda qadının cəmiyyətdəki rolu və statusuna yüksək qiymət verilirdi, xüsusilə, qadının ana olması ən şərəfli hadisə kimi dəyərləndirilirdi. Qadını təhqir və ya töhmət etmək, təbiətin, həyatın özünə qarşı çıxış etmək kimi qarşılanırdı. Ona görə də ailədə əsas icraçı sima qadın hesab edilirdi. Məhz icraçı qadın və analar şurası qəbilənin hərbi ağsaqqalını seçirdi. Birlikdə onlar tayfanın şurasını təşkil edirdilər.
Böyük Düzənlik hinduları
Şimali Amerikada məskunlaşmış Böyük Düzənlik (preriya, yəni çöl, düz) hinduları – appaçilər, navaxo, komançe və digərlər avropalıların yaddaşına canilər kimi həkk olunmuşdur. Xüsusilə onların döyüş zamanı sifətlərinin rənglənməsi, əllərində saçı ilə birgə insanın baş dərisinin çıxarılması onların qəddar olması təsəvvürünü yaradırdı. Preriya sakinlərinin piylə qarışdırılmış boyalardan hazırlanmış qarışığın dəriyə çəkilməsi adətən çox geniş yayılmışdı. Bu təkcə insanın bəzədilməsini deyil, həm də qoruyuculuq funksiyasını yerinə yetirirdi. Rənglərə boyanmış bədən guya müvəffəqiyyət qazana biləcəyi inamı təlqin edir, digər tərəfdən isə, bədən zəhərli təsirlərdən qorunurdu. Bu həm də hindunun qəbiləsi, tayfası, sosial mənsubiyyəti, habelə şəxsi keyfiyyətləri haqqında da məlumat verirdi. Hərbi rənglənmə döyüş zamanı həm düşməni, həm də bəd, şər ruhları qorxutmaq məqsədinə qulluq edirdi. Qırmızı rəngə daha çox üstünlük verildiyindən hindular "qırmızıdərilər" kimi də adlandırılır.
Döyüş zamanı bu hinduların düşmənin saçı ilə baş dərisinin soyulub ələ götürülməsi hərbi vuruşun əsas məqamlarından hesab edilirdi. Hinduların təsəvvürünə görə düşmənin saçı ilə birgə baş dərisinin soyulması malik qüvvəyə, sehrə malik idi. Bununla guya onlar özlərinə sağlamlıq, mənəvi ruh və güc qazanırdılar. Qətlə yetirilmiş düşmən nə qədər güclü, qiymətli olarsa, magik, sehrli qüvvə də bir o qədər dəyərli, güclü hesab edilirdi.
İnsan ovu hərbi dövrün səciyyəvi xüsusiyyətlərindən hesab edilirdi. Adi günlərdə preriya hinduları bizon ovlayır, əkinçilik və sənətkarlıqla məşğul olmur, adətən heyvan sürülərinin ardınca gedərək, əldə etdikləri qənimətləri itlər üzərində daşıyırdılar. Bu hindular ovu əlləri ilə, ox-kaman, nizə ilə piyada həyata keçirirdilər. Bizonları ayaqdan vurmaq vacib sayılırdı. Bu cür ov çox çətin, təhlükəli olsa da, ondan əldə edilən qənimət bir o qədər dəyərli idi. Belə ki, bizonlar qida ilə yanaşı, piyindən yanacaq, dərisindən geyim, səyyar ev, qayıqlar hazırlanmasına görə çox qiymətli ov məhsulu idi. Köçəri ovçuluq məişəti ilə yanaşı salnaməçilik də özünəməxsus şəkildə təşəkkül tapmışdır. Dəri üzərində çəkilmiş təsvirlər il ərzində görülmüş işlərin, baş vermiş hadisələrin hesabatını xatırladırdı. Rəmzlərdən geniş istifadə olunur, təsviri sənət inkişaf etməyə başlayırdı. Dəri üzərində toxuma, onun rənglənməsi əsas sənət sahəsi hesab edilirdi.
Din
Regionun əhalisinin dini heykəltəraşlıq nümunələrinə papiros qəlyanlarını aid etmək olar. Bunlar müxtəlif ölçü və formada hazırlanaraq ritual xarakteri kəsb edirdi. Bu haqda, hətta belə bir əfsanə də mövcud idi ki, guya qəlyan insanlara ildırım vasitəsilə verilib ki, onlar bundan müqəddəs ruhların çağırılmasında istifadə etməklə özləri ilə həmin qüvvələr arasında əlaqə yarada bilsinlər. Ona görə də qəlyan həm müdafiə, həm də ruhların rəmzi hesab edilirdi. O, öz qüvvə və enerjisi ilə insanları mühafizə və müdafiə edirdi. Onun adı elə belə də adlanırdı – Sülh Qəlyanı. Bu əşyaya sahib olanlar bütün hindu tayfalarının dostu hesab edilirdi və qəbilələri səyahət etmək səlahiyyətinə malik idi.
ABŞ-nin cənub-qərb hissəsinin şimalında məskunlaşan sonuncu sakinləri qrupunu pueblo adlandırırdılar. Bu söz ispanca "əhali", "xalq" mənasını verir. Bunlara zuni, xoxokam, xöpi və d. daxil idi. Həmin qrupun məskunlaşdığı vilayət və tikililər də Pueblo adlandırılırdı. Pueblolar minə yaxın insanı əhatə edə bilən çoxsaylı tipik ailələr üçün yaşayış yerləri idi. Xaricdən şaquli divar, daxili divardan isə, amfiteatrı xatırladan pillələr yaşayış yerləri təsəvvürü verən bağlı həyat mənzərəsini yaradırdı. Puebloların hamısında torpaq və ovçuluq təsərrüfatları mövcud idi. Buradakı insanlar öz mühəndis və aqronomları ilə məşhur idilər. Bu hinduların zəhməti nəticəsində bütün səhralar gülzara çevrilir, balqabaq, pambıq, qarğıdalı, lobya kimi məhsullar yetişdirilirdi. Tüklərindən bəzək, müxtəlif adət-ənənələrdə istifadə üçün nəzərdə tutulan ev heyvanlarından it və hind toyuğu da saxlanılırdı. Cənub-qərbin sakinləri yaxşı təsərrüfatçı, inşaatçı olmaqla yanaşı, əvəzsiz sənətkarlar idi. Xüsusilə bu sənətkarların dulusçuluq məhsulları öz bədii dəyərinə görə regionun ən gözəl sənət nümunələri idi. Bu nümunələr çəhrayı, sarı, açıq sarı rəngə boyanmış çox zərif və incə formalı, gözəl təsvirə malik, müxtəlif, antropo və zoomorf fiqurlarla bəzədilmiş məhsullar idi. Bu dulusçuluq nümunələrinin Qədim Şərq və Avropa sənətkarlarının hazırladıqları məhsullarla müəyyən oxşarlığı hiss olunmaqda idi. Yüksək səviyyədə hazırlanmış bu gil məhsullar insanlardan yüksək peşəkarlıq və sənətkarlıq tələb edirdi. Bunların istehsalı həm də çox vaxt tələb edirdi. Hazırlanmış bu nümunələr təkcə məişət əşyaları deyildi, burada hinduların fəlsəfi dünyagörüşü və təsəvvürləri öz təzahürünü tapırdı. Bu əşyaların bəzədilməsində Kosmosun təsviri qədim hinduların həyat haqqında düşüncələrərindən xəbər verirdi. Hindular bu mənada dulusçuluğu Dünyanı yaradanın — Allahın sənəti kimi dəyərləndirir və peşəyə xüsusi məhəbbətlə yanaşırdılar. Pueblolar arasında toxuculuq sənəti də populyarlıq əldə etmişdi. Onların hazırladıqları örtüklər, çiyinliklər, toqqa, döş önlükləri, yubkalar indiyə qədər şöhrətini itirməmişdir.
Cənub-qərb hinduları
Cənub-qərb hinduları cəmiyyətində ana xətti üstünlük təşkil edirdi. Lakin buna baxmayaraq ailə başçısı ata hesab edilirdi.
Şimali Amerika hindularının müxtəlif həyat tərzi bir-birindən fərqlənən dini görüşlərin formalaşmasına təsir göstərmişdir: köhnə ovçuluq dinləri və yeni əkinçilik dinləri.
Birinci dini təsəvvürlərdə hindu ovçuluq üçün ona zəruri olan kömək və müdafiəni fövqəltəbii qüvvələrdə təkbaşına axtarırdı. Yalnız qeyri-adi, ekstremal hallarda hindu təbibə, kollektiv ritualın köməyinə müraciət edirdi. Aqrar cəmiyyətlərdə isə, əksinə, fərdiçilik deyil, kollektivizim, ritualizm aparıcı xətt kimi təzahür tapmışdır. Nailiyyət ümumi tayfa üzvlərinin birgə səyi ilə qazanılırdı.
Məişət və ritual tərzinin müxtəlifliyinə baxmayaraq hinduların birləşməsi üçün müəyyən əsas mövcud idi. Bu əsas İlahi təbiət, Allah və insanların birliyi, bütün canlı və cansızların yaradıcısı olan İlahi köklərin olması ilə izah edilirdi. İnsanın vəzifəsi gözəllik və nizamı pozmamaq şərtilə yeni bir sivilizasiya yaratmaqdır.
Hinduların inamlarına görə Kainat üç əsas təbəqədən ibarətdir:
1) ali təbəqə – səmavi;
2) alt təbəqə – yeraltı;
3) orta təbəqə – yer üstü.
Bu təbəqələri birləşdirən Dünya Ağacı kosmos modeli və əlaqə rəmzidir. Onun kökləri cəhənnəmə gedir, çətirləri səmaya çatır, gövdəsi onları birləşdirərək eyni vaxtda insan dünyasını təmsil edir.
Kainatın bütün təbəqələri mərkəzdə yerləşən fövqəlallah fiqurunun ətrafında düzülmüşlər. Bunu çox zaman "Naş Ata" adlandırırlar. Qeyd etmək lazımdır ki, ayrı-ayrı tayfa və xalqlarda bu ayrı adla da çağrılır (Məsələn, şoşonlar Tam Apo, lakotasiular Yakan Tanka, zunilər Auonavilon və s. adlandırırlar.) Ali varlıq öz gücünü ulduz, ay, günəş vasitəsilə ifadə etmək qüdrətinə malik idi. Bu varlıq dünyanı, insanı yaratmış, kainatı idarə etməklə, ilbəil onu təzələyir. Onun yanında həyatın davamına, gedişinə kömək edən digər allahlar da mövcuddur: Günəş-Ata, Ay-Ana, Yer-Ana, həmçinin Şimşək, Yağış, Külək allahları və s. Bunlar həm xeyir, həm də şər işlər törətməyə qadirdir. Həmçinin insana yaxın olan çox sayda digər İlahi ruhlar da mövcuddur. Onlar müxtəlif formalara girməklə, müxtəlif xeyir və şər qüvvələrə malik ola bilirlər. Onlar Yerin hər tərəfində məskunlaşmışlar. Onların daha çox məskunlaşdıqları məkan dağlar, sular, meşələr, qeyzerlər və s. idi. Hinduların ətrafında daim ölən hinduların kölgələri fırlanır. Bütün bu deyilənlər qədim hinduların Kainat haqqındakı dini görüş və inamlarıdır. Fövqəltəbii qüvvələrin dünyası insanı daim həyat yollarında müşayiət edir, onlar insanlara müxtəlif yerlərdə istənilən zaman kömək etməyə hazır idilər. Bu qüvvələrlə hinduların əlaqələrinin, münasibətlərin yaranmasında dualı lələklər, qırmızı söyüd ağacından hazırlanmış dualı əsalar mühüm yer tutur. Adətən onu əldə saxlayıb sehrli sözləri ifadə etməklə yerə sancırlar.
Hindu tayfalarının həyatında şamanlar xüsusi rol oynayırdı. Onlar kahin, həkim, filosof, təbib, ekstrasens, cadugər funksiyalarını yerinə yetirirdilər. Şamanlar şəxsi arzularından çıxış edərək müəyyən üsulları yerinə yetirməklə (qarğışlar oxumaqla, təbil, tütək çalmaqla, rəqs etməklə) özünü ruhlarla əlaqəli olan xüsusi ruhi aləmə gətirir. Bunların vasitəsilə şaman gizli aləmə daxil olaraq başqalarına kömək etmək üçün biliklər əldə edir. Bu "fəaliyyət" çox qorxulu bir hadisə hesab edilirdi, çünki magik qüvvələrlə qeyri-düzgün rəftar, ruhlarla düşünülməmiş münasibət xəstəliklə, hətta ölümlə də nəticələnə bilərdi.
Hinduların dünyagörüşlərində yaranış haqqındakı əsatir başlıca yer tuturdu. Bu əsatirdə nəql olunur ki, bir dəfə Ata-Səma (və ya Ata-Günəş) ibtidai dünyaya dumanlar içərisindən gəlmiş və Ana-Yer ilə yaşamağa başlamışdı. Nəticədə – Yerin ən dərin qatında həyatın başlancığı qoyulur. Bu, müəyyən dərəcədə insan mənşəli varlıqlar idi. Səma övladları insanları işıqlı dünyaya gətirənə qədər dünya boş idi. İnsan mənşəyindən olanlar bir-birini dərk etməyə başlayırlar. Daha sonra planetin ibtidai sakinlərinin bir çoxu heyvan və quşlara çevrilir. Ancaq insanlar özlərinin ilkin simalarını saxlayırlar.
Qədim hinduların həyatında totemlər aparıcı həyat vasitəsi hesab edilirdi. Belə ki, bu tayfalar heyvan və quş aləmini dərindən sevir və onları öz hərəkət və geyimlərində təqlid edirdilər: özlərini quş tükü və lələkləri ilə, heyvan quyruqları ilə bəzəyir, onların hərəkətlərini rəqslərlə ifadə etməyə çalışırdılar. Belə hesab olunurdu ki, onlar magik xüsusiyyətlərə, qüvvəyə yiyələnirlər. Belə ki, ayı daxili güc, dovşan nailiyyət, bayquş sehr, ilan primitiv enerji, maral qaçış zamanı cəldlik bəxş edir. Hər bir qəbilə kollektivinin onu himayə edən heyvanı var idi. Ona görə də Bəbir, Şahin, Bizon qəbilələri adı altında qruplar mövcud idi. Bu heyvanlar qohum kimi dərk olunaraq totemlər adlandırılırdılar. Onların şərəfinə bayram, təntənələr qeyd olunur, müxtəlif ifalar həyata keçirirdilər.
Hinduların dünyagörüşündə həyatın inkişafı üç mühüm komponentin – təbiət, insan və fövqəltəbii qüvvələrin nisbətindən doğurdu. Bu işdə müqəddəs görüntülərə başlıca yer verilirdi. Bunun baş verməsinə kömək edən bir çox vasitələrdən — psixi təsiredici bitkilərdən, məsələn, kaktusun kiçik növləri olan meskal və peyotdan istifadə olunurdu. Bu bitkilər Texas və Meksika ştatında bitirdi. Guya bu bitki insanı ruhi aləmə daxil olmağa və öz himayəçi ruhunu görməyə kömək edir. Belə hesab edilirdi ki, əgər ruh kiminsə gözünə görünüb, onunla danışırsa, deməli, ruh həmin adama himayədarlıq etmək istəyir. Ruh özünəxas keyfiyyətləri himayəyə götürdüyü şəxsə ötürür, onu öz mahnı və rəqsləri ilə təmin etdirir.
Şimali Amerika hinduları qəti əmin idilər ki, kimin himayəçi ruhu yoxdur, deməli, o kəs həyatda müvəffəqiyyətdən məhrumdur. Yuxarıda qeyd edilən kimi, Şimali Amerika hindularının dünya haqqındakı düşüncə və təsəvvürləri əsatir və əfsanələrdə öz əksini tapmışdır. Elə bir təbiət qüvvəsi yox idi ki, o öz poetik təcəssümünü tapmasın. Hinduların təbiətə olan incə və həssas duyğulu hissləri elə buradan başlayırdı.
Əsatir və əfsanələrdə nəqletmə dili elə hinduların mənəvi aləmləri kimi zəngin və obrazlı idi. Mətnlərdə "Məhəbbət", "Sevgi" sözlərinin tez-tez işlənilməsi onların daxili zənginliyindən xəbər verir. Poetik nümunələrdə sədaqət, məhəbbət, sevgi aparıcı ideya, bədii motiv rolu oynayırdı. Qızın valideynlərinə sədaqətindən danışan "Boz rəngli alaqapı", ata borcundan bəhs edən "Sivaş qayası", qadın sədaqətindən bəhs edən "Yeddi ağ qu quşu" əfsanələrinin adlarını çəkmək olar.
Hindu xurafat ədəbiyyatı xüsusilə böyük maraq doğurur. İnsan qəlbinə təsir edən xeyir və şərin nağılından bəhs edən əsərlər də çox maraqlıdır. Bu əsərlərdə ədalətlik qanunlarına, əsasən kafir, qəddar, qaniçən insanlar daşa çevrilir, məhəbbət, xeyirxahlıq isə, əbədi yaşayaraq insanlara gözəllik bəxş edir. "Stenli-Parkdan olan cadugər" adlı əfsanə, məhz belələrindəndir. Xeyirxahlıq hindular tərəfindən ləyaqət, comərdlik timsalı kimi dərk edilirdi. Hinduların düşüncəsinə görə, dünyadakı hər şey xeyirxah insanların ixtiyarındadır.
Əfsanələrdə nifrət doğuran bir çox insan keyfiyyətləri – tamahkarlıq, acgözlük, xəsislik də ifşa edilir. Məsələn, irokez tayfalarında yeməyin qonşuda deyil, öz evində olması eyib sayılan əxlaqi normalardan biri hesab edilirdi. Hindu əxlaqına görə asan, zəhmətsiz qazanc, gəlir ən mənfi mənəvi keyfiyyətdir.
Şimali Amerika hindu əfsanə və əsatirlərində qarğa obrazı sehrlənmiş insan təsəvvürünü verir. Bəzi əsatirlərdə bu obraz, hətta yaradıcı fövqəltəbii başlanğıc kimi də təsvir olunur. Hinduların bütün nağıl, əfsanə və əsatirlərində insan qəlbinin ən ali istək və arzuları təcəssüm olunur. Bütün bunlarla hindu xalqının gözəl mənəviyyatı, daxili dünyası öz təzahürünü tapır.
Həmçinin bax
İstinadlar
Xarici keçidlər
Bu məqalə . |
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Bu meqaledeki melumatlarin yoxlanilabiler olmasi ucun elave menbelere ehtiyac var Daha etrafli melumat ve ya meqaledeki problemlerle bagli muzakire aparmaq ucun diqqet yetire bilersiniz Lutfen meqaleye etibarli menbeler elave ederek bu meqaleni tekmillesdirmeye komek edin Menbesiz mezmun problemler yarada ve siline biler Problemler hell edilmemis sablonu meqaleden cixarmayin Bu meqaleni vikilesdirmek lazimdir Lutfen meqaleni umumvikipediya ve redakte qaydalarina uygun sekilde tertib edin Amerika medeniyyeti haqqinda ilkin tesevvurler adeten muasir medeni nailiyyetlerle elaqedar olsa da bu olkenin qedim ve orta esrlerini ehate eden bir sivilizasiya movcud olmusdur 28 30 min il evvel ilk defe olaraq muasir tipli insanlar Alyaska ve Cukotka arasindaki Berinqiya adlanan quru korpude meskunlasmisdirlar Mehz bu dovrden Amerika medeniyyetinin tarixi baslayir Muasir elm hesab edir ki bu qitenin ilk sakinleri genetik cehetlerine gore protomonqoloid yaxud protoasiya qrupuna mensub olmus Altay fin uqor Tibet xalqlarina daha yaxindirlar Ozunun tesdiqini tapmis bu fikirler linqvistik ve antropoloji elametlere esaslandirilmaqdadir Avropalilar terefinden Amerika qitesinin kesfi ve isgali diger coxsayli xalqlarin hemin erazide meskunlasmasi ile neticelendi Bunlarin umumi sayi texminen 15 20 milyona beraber idi Ilk deniz seyyahlarinin sehven Hindistan torpagi kimi basa dusdukleri bu qitenin sakinleri XVI esrden hindular adlandirilmaga baslandi Bu dovrde qitenin muxtelif hisselerinde meskunlasmis sakinlerin inkisaf seviyyesi bir birinden ferqli idi Avropalilar amerikani yeni dunya olaraq adlandirirdilar Simali Amerika xeritesiDunya xeritesinde Simali AmerikaSimali Amerikada yad olan milletlerin ve yaxud da gelmelerin 1750 ci ilden 2008 ci ile qeder olan tarixiSimali Amerikanin kosmosdan gorunusuSimali Amerika xalqlarinin danisdigi dillerAmerika hindulariQitenin simal hissesinde meskunlasmis tayfa ve xalqlar ibtidai yasayis seviyyesinde idi Texas Nevada Kaliforniyada Lyuisvill Tyul Sprinqs Santa Ros adasi Sandia rayonunda b e e 25 15 ci minillik od ve das silahlari ile davranmagi bacaran yigiciliq ve ovculuqla mesgul olanlarin dusergeleri tapilmisdir Arizona ve Nyu Meksikada tapilmis ilk kend teserrufati qesebelerinin tarixinin b e e VII VI minilliye aid olmasi subuta yetirilir XVI esrde Simali Amerika xalqlarinin inkisaf seviyyesi yekcins deyildi ibtidai icma cemiyyetinin ayri ayri inkisaf seviyyelerinde yasayan bu xalqlari meskunlasdiqlari yerlere erazilere gore bir nece qrupa bolmek olar birinciye Arktika zonasina aid ovcu ve baliqcilar aleut ve eskimoslar hinduca ciy et yeyen daxil idi Bu erazide yasayanlarin baslica meqsedi yasamaq ucun mubarize aparmaq idi Bu meqsedin reallasdirilmasina yoneldilmis ozunemexsus teserrufat medeni tip formalasmisdi Bu tip murekkeb iqlim seraitine uygun tesekkul taparaq deniz heyvanlarinin maral sigin quslarin ovlanmasi baliqciliq meyve ve muxtelif ot bitkilerinin yigilmasi kimi peselerde tezahur edirdi Deri ve ya qabiqla ortulmus yasayis yerleri yayda iqlular buz komalar ise qisda sakinleri soyuqdan ve pis havadan qoruyurdu Iki laydan ibaret deri geyim geyimin ici ve sethi deriden ibaret olur Deriden tikilmis uzunbogaz cekmeler baliq derisinden plaslar tozagacindan slyapalar arktika adaminin geyimi idi Bu erazinin sakinleri bedii yaradiciliga da bigane deyildiler Bu yaradiciliq mahni reqs agac uzerindeki oyma geyim ornamentlerinde ve s tezahur tapirdi Arktika qrupuna Kanadanin simali meselik hisselerinin ve Sakit okean sakillerinin simali qerb hissesindeki sakinleri tlinkit xayda ve s de aid edilirdi Burada meskunlasmislarin heyat terzi ile evvelkilerin mueyyen yaxinligi da var idi mesguliyyet novu istifade edilen emek aletleri yay kaman ox harpun tele baliq tutmaq ucun xususi cengel aleti yasayis meskenler ve s Alqonkinlerin karkasi agacdan uzeri tozagaci qabigi ve ya derile ortulen konus formali tikilileri de viqvamlar muhum yer tuturdu Hindular qis movsumu ucun deriden yay ucun ise zamsdan yumsaq maral derisi geyimler hazirlayirdilar Esas geyim koynek kisiler ucun dizden asagi qadinlar ucun topuga qeder ve tuman hesab edilirdi Bu geyimler mokasina adlanan cekmelerle geyinilirdi Basi ve elleri qisda soyuqdan yayda ise heseratlardan qorumaq ucun kapyuson adli ust geyim ile orturduler Simal qerb rayonlarinin sakinleri deriden hazirlanmis geyimlere dag kecilerinin yunundan istehsal olunmus parcalar da elave edirdi Tlinkitlerin parcadan xususi naxislarla bezedilmis ciyinlikleri fexr hesab edilirdi Geyimler sacaqlarla maral tukleri deniz baliqqulaqlarindan hazirlanmis rengareng naxislarla bezedilirdi Mese hindulari nadir baliq sumuklerinden duzeldilmis boyunbagilari molyuskadan cixarilmis cehrayi ve yasil incilerden ibaret sirgalari sidr agacinin temizlenmis koklerinin horuklerinden tulku quyrugu ve qartal leleklerinden hazirlanmis bas ortuklerini istifade edirdiler Onlar oz sifet ve bedenlerini tatuirovka ile bezeyirdiler Zengin qadinlar alt dodaqlarindan ziynet esyasi taxirdilar ki bu qeyri adi sekilde zerif ve ince gorunurdu Qeyd etmek lazimdir ki bu xalq agac uzerinde isleme sahesinde sohret tapmisdir Bele ki onlar agacdan muxtelif meiset levazimatlari qasiq qablar bosqab rituallar ucun esyalar qalxan doyusler ucun debilqe maska samanlar ucun esa totem maska ve direkler hazirlayirdilar Bunlar sehre malik olan muqeddes esyalar kimi derk olunurdu Debilqe insanin daxili menevi gucu sexsi leyaqetinin tezahuru kimi basa dusulurdu Qalxan oz sahibine xosbextlik ve muveffeqiyyet getiren quvve kimi derk edilirdise samanin esasi ona ruhi aleme daxil olmaq ucun quvve getirir ve bu esya vasitesile ruhlari cagirmaq mumkun idi Maska ecdad ve ya fovqeltebii quvvelerin tezahuru kimi derk edilirdi Muxtelif heyvanlarin remzi fiqurlari tayfanin totemleri hesab edilirdi Cox zaman bu fiqurlarin ince ve zerif islenmesi bezedilmesi yuksek bedii seviyye ile izah edilir Qumdasindan hazirlanmis yonucu alet ve akula derisinin hisselerinden polirovka zamani istifade olunurdu Tlinkitler qurgusundan muxtelif bezek ve ziynet esyalarinin hazirlanmasinda meshur idiler Soyuq doyme uslubunu tetbiq ederek ustalar sirga uzuk qolbaq boyunbagi kimi esyalar duzeldirdiler Simali Kanada Sakit okean sahillerinin simalinda meskunlasmis sakinler qebile inkisafi seviyyesinde oldugu halda simal qerb hindulari artiq quldarliq caginda idiler Kaliforniya hindularina soson penut xoka yeukiler ve d aid idi Bu tayfalar ya rutubetli ve yumsaq ya da isti ve quru iqlimi olan mese rayonlarinda meskunlasmislar Onlarin baslica mesguliyyeti qoz meyve yabani bitkilerin toxum ve koklerinin yigimi idi Ovculuq ve baliqciliq bu yigiciliq isini tamamlayirdi Qida axtarisi ailelerin koceri heyat surmesine esas sebeb idi Agac budaqlari ve otlardan horulmus ortukler bu insanlari gunes sualarindan qazma komalar ise qis kuleyinden qoruyurdu Her bir dusergenin esas terkib hisselerini hamam buxarxana teskil edirdi Dulusculuq senetine yiyelenmeden kaliforniyalilar spiralvari toxumanin qedim texnikasini tetbiq ederek cox gozel sebetler horurduler Soyud agacinin koklerinden sindirilmis cubuqlarini ve ya qirmizi agacin budaqlarini temizleyerek horme formasina salinaraq sumuk ve ya taxta iyneler ile tikilirdi Bunlari qehveyi qirmizi ve ag renglerin vehdetile ikirengli ornamentlerle bezeyirdiler Toxunma o qeder six ve mohkem idi ki hetta suyu bele ozune buraxmirdi Bu cur sebetlerde hetta qida hazirlanirdi Od uzerinde mohkem qizdirilmis daslar ici su ile dolu sebetlere xususi maqqaslarla qoyulurdu Soyumus daslari yenileri ile evez edirdiler Mehz bu cehete gore kaliforniyalilari dasbisirenler de adlandirirdilar Kaliforniyali hindular tikisi bacarmadiqlarina gore cox yungul geyinirdiler kisiler maral derisinden hazirlanmis yan sargilardan qadinlar ise agac qabigi lifinden qisa yubkalar geyinirdiler Yalniz agsaqqallar xususi hallarda qus leleklerinden hazirlanmis plaslar geyinmek huququna malik idiler Kaliforniyali hindular Simali Amerikanin qedim sakinlerinin daha primitiv qrupuna mexsus idiler Simali Amerikanin Serq vilayetlerinde yasayanlarSimali Amerikanin serq vilayetlerinde yasayan irokez delavarlar magikan mosgen tayfalari Missisipiden baslamis Atlantik okeanina qederki meseliklerde meskunlasmislar Onlar oturaq heyat terzi kecirirdiler Bu tayfalar ovculuq baliqciliq yigiciliq mesguliyyeti ile yanasi kerkicilikle de bostanciliq mesgul olurdular Qitede torpaq teserrufatinin tesekkulu hele b e e 6500 1500 cu illerde bas vermisdir Teserrufatcilar lobya yunan qabagi qargidali gunesebaxan balqabag qarpiz yetisdirmekle mesgul olurdular Onlarin qidasina yirticilar istisna olmaqla diger vehsi heyvanlarin eti mesenin yemeli bitkileri ve s daxil idi Sevimli sirniyyat novleri agcaqayin siresindeki patka tam sekerlesmemis nisastadan ibaret qeliz madde ve seker idi Bunlardan keflendirici ickiler hazirlanirdi Qoz ve ayi yagi kimi mehsullardan da istifade olunurdu Serq vilayetlerinin sakinleri senetkarliqlari ile sohret tapmisdilar lelekler horme dulusculuq toxuculuqla mesgul olan senetkarlar baslica yer tuturdu Parcalari senetkarlar gicitken oduncaq qabigi hind toyugunun lelekleri ve ya tukunden hazirlayirdilar En maraqlisi ise bu senetkarlarin tozagacinin qabigi ile islemek ustaligi idi Bundan sebet maye mehsullarini saxlamaq ucun xususi qablar mucruler hazirlamaqla yanasi kanoe yungul idman qayigi ve kagiz da istehsal olunurdu Mehsullar uzerine hekk olunmus piktoqrafik yazilar yazinin tesekkulunden xeber verir Bu cur yazi xronikasina gercek rengkarliq menasini veren Valam olum yazisi aiddir Murekkeb informasiya veren esyalardan biri de vampum adlanan bel toqqalari idi Bu toqqalar qiymetli deyerli mal sayilirdi Toqqanin xususi mesamelerinde resmi senedler qeyde alinirdi Bele senedlerden biri 1682 ci ilde hindular ile Simali Amerikada ingilis mustemlekesinin esasini qoyan Vilyam Pennon ile torpaq haqqindaki sazis idi ki bu indiye qeder saxlanilmaqdadir Erazinin qonaqperver ve eliaciq ekincileri yeri gelende irokezler liqasina uygun intizam ve nizamli meglubedilmez esgerlerden ibaret bir ordu yarada bilerdiler Onlar ozlerini uzun evin adamlari adlandirirdilar Cunki irokezler 100 adami tutan ve cox otaqdan ibaret qabiqdan tikilmis evlerde yasayirdilar Amerikalilar irokezlerle fexr edirdiler Bu tayfalarda qadinin cemiyyetdeki rolu ve statusuna yuksek qiymet verilirdi xususile qadinin ana olmasi en serefli hadise kimi deyerlendirilirdi Qadini tehqir ve ya tohmet etmek tebietin heyatin ozune qarsi cixis etmek kimi qarsilanirdi Ona gore de ailede esas icraci sima qadin hesab edilirdi Mehz icraci qadin ve analar surasi qebilenin herbi agsaqqalini secirdi Birlikde onlar tayfanin surasini teskil edirdiler Boyuk Duzenlik hindulariSimali Amerikada meskunlasmis Boyuk Duzenlik preriya yeni col duz hindulari appaciler navaxo komance ve digerler avropalilarin yaddasina caniler kimi hekk olunmusdur Xususile onlarin doyus zamani sifetlerinin renglenmesi ellerinde saci ile birge insanin bas derisinin cixarilmasi onlarin qeddar olmasi tesevvurunu yaradirdi Preriya sakinlerinin piyle qarisdirilmis boyalardan hazirlanmis qarisigin deriye cekilmesi adeten cox genis yayilmisdi Bu tekce insanin bezedilmesini deyil hem de qoruyuculuq funksiyasini yerine yetirirdi Renglere boyanmis beden guya muveffeqiyyet qazana bileceyi inami telqin edir diger terefden ise beden zeherli tesirlerden qorunurdu Bu hem de hindunun qebilesi tayfasi sosial mensubiyyeti habele sexsi keyfiyyetleri haqqinda da melumat verirdi Herbi renglenme doyus zamani hem dusmeni hem de bed ser ruhlari qorxutmaq meqsedine qulluq edirdi Qirmizi renge daha cox ustunluk verildiyinden hindular qirmizideriler kimi de adlandirilir Doyus zamani bu hindularin dusmenin saci ile bas derisinin soyulub ele goturulmesi herbi vurusun esas meqamlarindan hesab edilirdi Hindularin tesevvurune gore dusmenin saci ile birge bas derisinin soyulmasi malik quvveye sehre malik idi Bununla guya onlar ozlerine saglamliq menevi ruh ve guc qazanirdilar Qetle yetirilmis dusmen ne qeder guclu qiymetli olarsa magik sehrli quvve de bir o qeder deyerli guclu hesab edilirdi Insan ovu herbi dovrun seciyyevi xususiyyetlerinden hesab edilirdi Adi gunlerde preriya hindulari bizon ovlayir ekincilik ve senetkarliqla mesgul olmur adeten heyvan surulerinin ardinca gederek elde etdikleri qenimetleri itler uzerinde dasiyirdilar Bu hindular ovu elleri ile ox kaman nize ile piyada heyata kecirirdiler Bizonlari ayaqdan vurmaq vacib sayilirdi Bu cur ov cox cetin tehlukeli olsa da ondan elde edilen qenimet bir o qeder deyerli idi Bele ki bizonlar qida ile yanasi piyinden yanacaq derisinden geyim seyyar ev qayiqlar hazirlanmasina gore cox qiymetli ov mehsulu idi Koceri ovculuq meiseti ile yanasi salnamecilik de ozunemexsus sekilde tesekkul tapmisdir Deri uzerinde cekilmis tesvirler il erzinde gorulmus islerin bas vermis hadiselerin hesabatini xatirladirdi Remzlerden genis istifade olunur tesviri senet inkisaf etmeye baslayirdi Deri uzerinde toxuma onun renglenmesi esas senet sahesi hesab edilirdi DinRegionun ehalisinin dini heykelterasliq numunelerine papiros qelyanlarini aid etmek olar Bunlar muxtelif olcu ve formada hazirlanaraq ritual xarakteri kesb edirdi Bu haqda hetta bele bir efsane de movcud idi ki guya qelyan insanlara ildirim vasitesile verilib ki onlar bundan muqeddes ruhlarin cagirilmasinda istifade etmekle ozleri ile hemin quvveler arasinda elaqe yarada bilsinler Ona gore de qelyan hem mudafie hem de ruhlarin remzi hesab edilirdi O oz quvve ve enerjisi ile insanlari muhafize ve mudafie edirdi Onun adi ele bele de adlanirdi Sulh Qelyani Bu esyaya sahib olanlar butun hindu tayfalarinin dostu hesab edilirdi ve qebileleri seyahet etmek selahiyyetine malik idi ABS nin cenub qerb hissesinin simalinda meskunlasan sonuncu sakinleri qrupunu pueblo adlandirirdilar Bu soz ispanca ehali xalq menasini verir Bunlara zuni xoxokam xopi ve d daxil idi Hemin qrupun meskunlasdigi vilayet ve tikililer de Pueblo adlandirilirdi Pueblolar mine yaxin insani ehate ede bilen coxsayli tipik aileler ucun yasayis yerleri idi Xaricden saquli divar daxili divardan ise amfiteatri xatirladan pilleler yasayis yerleri tesevvuru veren bagli heyat menzeresini yaradirdi Pueblolarin hamisinda torpaq ve ovculuq teserrufatlari movcud idi Buradaki insanlar oz muhendis ve aqronomlari ile meshur idiler Bu hindularin zehmeti neticesinde butun sehralar gulzara cevrilir balqabaq pambiq qargidali lobya kimi mehsullar yetisdirilirdi Tuklerinden bezek muxtelif adet enenelerde istifade ucun nezerde tutulan ev heyvanlarindan it ve hind toyugu da saxlanilirdi Cenub qerbin sakinleri yaxsi teserrufatci insaatci olmaqla yanasi evezsiz senetkarlar idi Xususile bu senetkarlarin dulusculuq mehsullari oz bedii deyerine gore regionun en gozel senet numuneleri idi Bu numuneler cehrayi sari aciq sari renge boyanmis cox zerif ve ince formali gozel tesvire malik muxtelif antropo ve zoomorf fiqurlarla bezedilmis mehsullar idi Bu dulusculuq numunelerinin Qedim Serq ve Avropa senetkarlarinin hazirladiqlari mehsullarla mueyyen oxsarligi hiss olunmaqda idi Yuksek seviyyede hazirlanmis bu gil mehsullar insanlardan yuksek pesekarliq ve senetkarliq teleb edirdi Bunlarin istehsali hem de cox vaxt teleb edirdi Hazirlanmis bu numuneler tekce meiset esyalari deyildi burada hindularin felsefi dunyagorusu ve tesevvurleri oz tezahurunu tapirdi Bu esyalarin bezedilmesinde Kosmosun tesviri qedim hindularin heyat haqqinda dusuncelererinden xeber verirdi Hindular bu menada dulusculugu Dunyani yaradanin Allahin seneti kimi deyerlendirir ve peseye xususi mehebbetle yanasirdilar Pueblolar arasinda toxuculuq seneti de populyarliq elde etmisdi Onlarin hazirladiqlari ortukler ciyinlikler toqqa dos onlukleri yubkalar indiye qeder sohretini itirmemisdir Cenub qerb hindulariCenub qerb hindulari cemiyyetinde ana xetti ustunluk teskil edirdi Lakin buna baxmayaraq aile bascisi ata hesab edilirdi Simali Amerika hindularinin muxtelif heyat terzi bir birinden ferqlenen dini goruslerin formalasmasina tesir gostermisdir kohne ovculuq dinleri ve yeni ekincilik dinleri Birinci dini tesevvurlerde hindu ovculuq ucun ona zeruri olan komek ve mudafieni fovqeltebii quvvelerde tekbasina axtarirdi Yalniz qeyri adi ekstremal hallarda hindu tebibe kollektiv ritualin komeyine muraciet edirdi Aqrar cemiyyetlerde ise eksine ferdicilik deyil kollektivizim ritualizm aparici xett kimi tezahur tapmisdir Nailiyyet umumi tayfa uzvlerinin birge seyi ile qazanilirdi Meiset ve ritual terzinin muxtelifliyine baxmayaraq hindularin birlesmesi ucun mueyyen esas movcud idi Bu esas Ilahi tebiet Allah ve insanlarin birliyi butun canli ve cansizlarin yaradicisi olan Ilahi koklerin olmasi ile izah edilirdi Insanin vezifesi gozellik ve nizami pozmamaq sertile yeni bir sivilizasiya yaratmaqdir Hindularin inamlarina gore Kainat uc esas tebeqeden ibaretdir 1 ali tebeqe semavi 2 alt tebeqe yeralti 3 orta tebeqe yer ustu Bu tebeqeleri birlesdiren Dunya Agaci kosmos modeli ve elaqe remzidir Onun kokleri cehenneme gedir cetirleri semaya catir govdesi onlari birlesdirerek eyni vaxtda insan dunyasini temsil edir Kainatin butun tebeqeleri merkezde yerlesen fovqelallah fiqurunun etrafinda duzulmusler Bunu cox zaman Nas Ata adlandirirlar Qeyd etmek lazimdir ki ayri ayri tayfa ve xalqlarda bu ayri adla da cagrilir Meselen sosonlar Tam Apo lakotasiular Yakan Tanka zuniler Auonavilon ve s adlandirirlar Ali varliq oz gucunu ulduz ay gunes vasitesile ifade etmek qudretine malik idi Bu varliq dunyani insani yaratmis kainati idare etmekle ilbeil onu tezeleyir Onun yaninda heyatin davamina gedisine komek eden diger allahlar da movcuddur Gunes Ata Ay Ana Yer Ana hemcinin Simsek Yagis Kulek allahlari ve s Bunlar hem xeyir hem de ser isler toretmeye qadirdir Hemcinin insana yaxin olan cox sayda diger Ilahi ruhlar da movcuddur Onlar muxtelif formalara girmekle muxtelif xeyir ve ser quvvelere malik ola bilirler Onlar Yerin her terefinde meskunlasmislar Onlarin daha cox meskunlasdiqlari mekan daglar sular meseler qeyzerler ve s idi Hindularin etrafinda daim olen hindularin kolgeleri firlanir Butun bu deyilenler qedim hindularin Kainat haqqindaki dini gorus ve inamlaridir Fovqeltebii quvvelerin dunyasi insani daim heyat yollarinda musayiet edir onlar insanlara muxtelif yerlerde istenilen zaman komek etmeye hazir idiler Bu quvvelerle hindularin elaqelerinin munasibetlerin yaranmasinda duali lelekler qirmizi soyud agacindan hazirlanmis duali esalar muhum yer tutur Adeten onu elde saxlayib sehrli sozleri ifade etmekle yere sancirlar Hindu tayfalarinin heyatinda samanlar xususi rol oynayirdi Onlar kahin hekim filosof tebib ekstrasens caduger funksiyalarini yerine yetirirdiler Samanlar sexsi arzularindan cixis ederek mueyyen usullari yerine yetirmekle qargislar oxumaqla tebil tutek calmaqla reqs etmekle ozunu ruhlarla elaqeli olan xususi ruhi aleme getirir Bunlarin vasitesile saman gizli aleme daxil olaraq basqalarina komek etmek ucun bilikler elde edir Bu fealiyyet cox qorxulu bir hadise hesab edilirdi cunki magik quvvelerle qeyri duzgun reftar ruhlarla dusunulmemis munasibet xestelikle hetta olumle de neticelene bilerdi Hindularin dunyagoruslerinde yaranis haqqindaki esatir baslica yer tuturdu Bu esatirde neql olunur ki bir defe Ata Sema ve ya Ata Gunes ibtidai dunyaya dumanlar icerisinden gelmis ve Ana Yer ile yasamaga baslamisdi Neticede Yerin en derin qatinda heyatin baslancigi qoyulur Bu mueyyen derecede insan menseli varliqlar idi Sema ovladlari insanlari isiqli dunyaya getirene qeder dunya bos idi Insan menseyinden olanlar bir birini derk etmeye baslayirlar Daha sonra planetin ibtidai sakinlerinin bir coxu heyvan ve quslara cevrilir Ancaq insanlar ozlerinin ilkin simalarini saxlayirlar Qedim hindularin heyatinda totemler aparici heyat vasitesi hesab edilirdi Bele ki bu tayfalar heyvan ve qus alemini derinden sevir ve onlari oz hereket ve geyimlerinde teqlid edirdiler ozlerini qus tuku ve lelekleri ile heyvan quyruqlari ile bezeyir onlarin hereketlerini reqslerle ifade etmeye calisirdilar Bele hesab olunurdu ki onlar magik xususiyyetlere quvveye yiyelenirler Bele ki ayi daxili guc dovsan nailiyyet bayqus sehr ilan primitiv enerji maral qacis zamani celdlik bexs edir Her bir qebile kollektivinin onu himaye eden heyvani var idi Ona gore de Bebir Sahin Bizon qebileleri adi altinda qruplar movcud idi Bu heyvanlar qohum kimi derk olunaraq totemler adlandirilirdilar Onlarin serefine bayram tenteneler qeyd olunur muxtelif ifalar heyata kecirirdiler Hindularin dunyagorusunde heyatin inkisafi uc muhum komponentin tebiet insan ve fovqeltebii quvvelerin nisbetinden dogurdu Bu isde muqeddes goruntulere baslica yer verilirdi Bunun bas vermesine komek eden bir cox vasitelerden psixi tesiredici bitkilerden meselen kaktusun kicik novleri olan meskal ve peyotdan istifade olunurdu Bu bitkiler Texas ve Meksika statinda bitirdi Guya bu bitki insani ruhi aleme daxil olmaga ve oz himayeci ruhunu gormeye komek edir Bele hesab edilirdi ki eger ruh kiminse gozune gorunub onunla danisirsa demeli ruh hemin adama himayedarliq etmek isteyir Ruh ozunexas keyfiyyetleri himayeye goturduyu sexse oturur onu oz mahni ve reqsleri ile temin etdirir Simali Amerika hindulari qeti emin idiler ki kimin himayeci ruhu yoxdur demeli o kes heyatda muveffeqiyyetden mehrumdur Yuxarida qeyd edilen kimi Simali Amerika hindularinin dunya haqqindaki dusunce ve tesevvurleri esatir ve efsanelerde oz eksini tapmisdir Ele bir tebiet quvvesi yox idi ki o oz poetik tecessumunu tapmasin Hindularin tebiete olan ince ve hessas duygulu hissleri ele buradan baslayirdi Esatir ve efsanelerde neqletme dili ele hindularin menevi alemleri kimi zengin ve obrazli idi Metnlerde Mehebbet Sevgi sozlerinin tez tez islenilmesi onlarin daxili zenginliyinden xeber verir Poetik numunelerde sedaqet mehebbet sevgi aparici ideya bedii motiv rolu oynayirdi Qizin valideynlerine sedaqetinden danisan Boz rengli alaqapi ata borcundan behs eden Sivas qayasi qadin sedaqetinden behs eden Yeddi ag qu qusu efsanelerinin adlarini cekmek olar Hindu xurafat edebiyyati xususile boyuk maraq dogurur Insan qelbine tesir eden xeyir ve serin nagilindan behs eden eserler de cox maraqlidir Bu eserlerde edaletlik qanunlarina esasen kafir qeddar qanicen insanlar dasa cevrilir mehebbet xeyirxahliq ise ebedi yasayaraq insanlara gozellik bexs edir Stenli Parkdan olan caduger adli efsane mehz belelerindendir Xeyirxahliq hindular terefinden leyaqet comerdlik timsali kimi derk edilirdi Hindularin dusuncesine gore dunyadaki her sey xeyirxah insanlarin ixtiyarindadir Efsanelerde nifret doguran bir cox insan keyfiyyetleri tamahkarliq acgozluk xesislik de ifsa edilir Meselen irokez tayfalarinda yemeyin qonsuda deyil oz evinde olmasi eyib sayilan exlaqi normalardan biri hesab edilirdi Hindu exlaqina gore asan zehmetsiz qazanc gelir en menfi menevi keyfiyyetdir Simali Amerika hindu efsane ve esatirlerinde qarga obrazi sehrlenmis insan tesevvurunu verir Bezi esatirlerde bu obraz hetta yaradici fovqeltebii baslangic kimi de tesvir olunur Hindularin butun nagil efsane ve esatirlerinde insan qelbinin en ali istek ve arzulari tecessum olunur Butun bunlarla hindu xalqinin gozel meneviyyati daxili dunyasi oz tezahurunu tapir Hemcinin baxD B KuperIstinadlarXarici kecidlerBu meqale qaralama halindadir Lutfen meqaleni umumvikipediya ve redakte qaydalarina uygun sekilde tertib edin Eger mumkundurse daha deqiq bir sablondan istifade edin