Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Bu məqaləni lazımdır. |
Şeyx Bəhai və ya Şeyx Bəhaəddin Amili (18 fevral 1547 və ya 27 fevral 1547, Bəəlbək, Osmanlı Suriyası – 1 sentyabr 1621, İsfahan, Səfəvilər) — alim, təsəvvüf əhli, təriqət şeyxi, Səfəvi şeyxülislamı, məşhur riyaziyyatçı və astronom.
| Şeyx Bəhai | |
|---|---|
 | |
| Doğum tarixi | 18 fevral 1547 və ya 27 fevral 1547 |
| Doğum yeri | |
| Vəfat tarixi | 1 sentyabr 1621(74 yaşında) |
| Vəfat yeri | |
| Dəfn yeri | |
| Atası | Hüseyn əl-Həriti[d] |
| Elm sahələri | riyaziyyat, astronomiya, fəlsəfə, ədəbiyyat |
 Vikianbarda əlaqəli mediafayllar | |
Həyatı
Şeyx Məhəmməd ibn Hüseyn ibn Əbdussəməd, ləqəbi Bəhaəddin ibn İzzuddin Harisi Həmdani Amili olan bu alim, hicri qəmərinin 953-cü ilinin zilhiccə ayının 17-də, Livanın Bəəlbək şəhərinin yaxınlığındakı Cəbə kəndində dünyaya göz açmışdır. (Harisi Həmdani nisbəti ona işarədir ki, İmam Əli (ə)-ın ən yaxın əshabından olan Haris Həmdani Şeyx Bəhainin ulu babası olmuşdur).
O, ilk təhsilini valideynlərindən, habelə Bəəlbək və Cəbə alimlərindən almışdır. Burada qeyd etmək yerinə düşər ki, Livanın müsəlman əhalisinin Əhli-Beyt yolunda olması, Peyğəmbərimizin (s) ən yaxın səhabələrindən olan Əbuzər Qəffarinin, 3-cü xəlifə tərəfindən bura sürgün edilməsi ilə bilavasitə bağlıdır. Bu diyar İslam ümmətinə, Şəhid Əvvəl, Şəhid Sani və Şeyx Bəhaəddin kimi alimlər töhfə etmişdir.
İranda şahlıq taxtına Səfəvilər sülaləsi çıxandan sonra yaxın-uzaq ölkələrdən Əhli-Beyt alimləri, I Şah Təhmasib zamanında ölkənin paytaxtı Qəzvinə 1-ci şah Abbas dövründə isə İsfahan şəhərinə axıb gəlməyə başladılar. Şeyx Bəhaəddin də öz böyük və alim şəxsiyyət olan atası ilə birlikdə İrana köçdü.
O, yuxarıda deyildiyi kimi, təhsilini atasından və bir çox böyük alimlərdən, o cümlədən Əllamə Şeyx Əbdullah Yəzdidən almışdır. Elmdə elə bir dərəcəyə çatmışdır ki, dost da, düşmən də onun yüksək elmi məqamını etiraf etmişlər. Şeyx Bəhai tarixdə ədib, fəqih, təfsirçi, riyyaziyatçı, mühəndis, şair, həmçinin həkim və filosof kimi qalmışdır. O, cəbr, həndəsə, astranomiyanı Molla Əli Müzəhhəbdən, İbn Sinanın "Qanun" kitabından isə (tibb elmi) Həkimud-din Mahmud adlı alimin yanında dərs almışdır. Səfəvi şahları bu alimə çox yüksək qiymət verərək onu böyük dini və dövlət mənsəblərinə təyin etmışlər. Şeyx bir müddət Herat və İsfahan şəhərlərinin Şeyxul-İslamı olmuş, camaatın şəri məsələlər barəsindəki suallara cavab vermişdir.
Bir qədər sonra Şeyx Bəhai dünya və onun məqam və dövlətinə arxa çevirib bir növ tərkidünyalığa qapandı. Üzünü tutdu Mədinədə Peyğəmbərin (s) məqbərəsini də ziyarət etdi. Bundan sonra səyahətə başladı. Otuz ilə qədər səyahətlərdə oldu. Misiri, Suriyanı, Hicazı, İraqı, Fələstini, Əfqanıstanı, şəhərlərdən isə Qumu, Məşhədi, Girmanşahı, Heratı, Təbrizi, Gəncəni gəzdi dolaşdı. Çoxlu alimlərlə görüşdü, dərs aldı, kitablar yazdı. Nəhayət, İsfahan şəhərinə qayıdıb ömrünün sonuna kimi orada məskunlaşdı. Hər yerdən elm təşnələri və alimlər onun elm dəryasından bəhrələnməyə tələsdilər.
O, elə bir mükəmməl əxlaqa sahib olub ki, əgər dəryaların duzlu sularına qarışsaydı, onu şirin suya çevirərdi. Şeyx çox əzəmətli, kəramətli və səxavətli bir kişi idi. Geniş evi qərib və yetimlərin pənahı idi. Möhtaclar hər yandan onun evinə müraciət edər və heç vaxt əliboş qayıtmazdılar. Belə maddi rifah içərisində olan Şeyx həqiqi təqva, zöhd və tərkidünyalığın mücəssəməsi idi.
Əsərləri
Həmçinin Şeyxin müxtəlif elmlərdən bəhs edən xeyli əsəri mövcuddur, o cümlədən.
- "Əsrarul-Bəlağə".
- "Ustürlab"yaxud "Səhifə". Bu əsər astranomiyaya aiddir.
- "Bəhrul-hesab". Riaziyyata aiddir.
- "Təşrihul-əflak" (astranomiya barəsində). Bu kitab Hindistan və İranda çap olunmuşdur.
- "Cameyi-Əbbasi" – fiqh və şəriət məsələlərindən bəhs edir.
- "Cəhatül-qiblə".
- "Xülasətül-hesab" – bu əsər cəbr və həndəsə elmlərinə aiddir.
- "Risalətun fi mərifətul-qiblə".
- "Şərh Ərbəin" ya "Ərbəin Bəhai".
- "Fəvadius-Səmədiyyə" – ərəb dilinin qramatikasından bəhs edir. Şeyx bu kitabı, qardaşı Əbdüs-Səmədə ithaf edərək yazmışdır. Bu kitab hal-hazırda mədrəsələrdə tədris olunur.
- "Kəşkül" – müxtəlif tərbiyəvi və s. mövzular haqqındadır.
- "Eynul-həyat" – Quranın şərhi və təfsiri haqqındadır.
- "Falnamə".
- "Risalə dər kurəviyyəti zəmin".
- "Həll-hurufil-Quran" və s. əsərlərini göstərmək olar. Mühəqqiqlər şeyxin 95 cildə qədər kitabını qeyd ediblər.
Fəaliyyəti
Şeyxin Seyid Hüseyn adlı bir şagirdi yazır:" Bizim ustadımız, zəmanənin ən əfzəli, bəzi elmlərdə isə (çox ehtimal ki, sirli elmlərə işarədir) öz əsrinin və özündən qabaqkıların arasında misilsiz bir alim idi ki, heç kəs o elmlərə vaqif olmamışdı. Habelə, Şeyx təsəvvüfə (irfana) da çox təmayülü vardı. Münazirə və elmi mübahisələrdə çox insaflı adam idi. Mən 40 il onunla birgə oldum... Hətta Şah Abbas İsfahandan piyada Məşhədə İmam Rzanın (ə) ziyarətinə gedəndə də mən Şeyxin yanındaydım".
Qeyd olunduğu kimi, Şeyx, çox məharətli mühəndis olub, onun inşa etdiyi bir şamla suyu qızdırılan məşhur İsfahan hamamının hələ də sirri açılmayıb. Maraqlı burasıdır ki, bir çox yerlərdə, o cümlədən Azərbaycanda, Gəncə şəhərində Qoşa minarəli Şah abbas məscidi və yanındakı hamam da Şeyx Bəhaəddin dühasının məhsuludur. Bu məscid barədə "Lüğətnameyi-Dehxoda" kitabının 12-ci cildində belə məlumat verilir: "Gəncədə böyük abidlər, o cümlədən Bürclər, Cameə məscidi, Şah Abbas karvansarası və başqa abidələr gözə dəyir. Cameə məscidi birinci Şah Abbasın tikdirdiyi binalardan biri olub, memarı isə Şeyx Bəhaidir. Bu məscid hicri-qəməri tarixi ilə 1015-ci ildə inşa edilmişdir". Bakı Dövlət Universitetinin professoru M.Məmmədov bu məscid haqqında belə yazır: "Gəncədə olan Cümə məscidinin memarı Şeyx Bəhaəddindir ki, bir şamla qızdırılan məşhur şərq hamamını inşa etmişdir. Astronomiya baxımından möcüzə sayılan məsciddə olan kərpiclər çox qəribə bir xüsusiyyətə malikdir. Belə ki, fəsillərdən asılı olmayaraq saat 13:00-da günəş şüasının daim pəncərədən daxilə eyni bir kərpicin üzərinə düşməsi müşaidə edilir. Bu möcüzəni əyani görmək üçün keçmişdə Avropa ölkələrindən buraya faytonla gəlmişlər. Məscidin digər möcüzəsi də odur ki, Şeyx Bəhaəddinin quraşdırdığı soba, bütün məscidi qızdırmaqdadır. Həmçinin yaxınlıqda olan hamam da çox qəribə isitmə sisteminə malikdir. Qazanxanadan borular hamamın döşəmələrinin altından keçib krantlara gəlir. Bu ona görədir ki, həm hamamın döşəməsi isti olur, həm də suyu soyutmaq (çimmək) üçün lazım gəlmir.
Şeyxin müsəlmanlara göstərdiyi xidmətlər əvəzsizdir. O, tikdiyi abidələr, yazdığı kıtablardan əlavə İslam aləminə elm korifeyləri olan Molla Sədra Şirazi, Molla Möhsün Feyz Kaşani və Məhəmməd Təqi Məclisi kimi böyük filosof, mühəndis və fəqihlər yetişdirmişdir. Ümumiyyətlə Şeyx Bəhainin həyatını mütaliə edəndə, Tanrının o cənaba etdiyi inayət və lütflərin böyüklüyü və hesaba gəlmədiyi insanı heyrətə salir. Ona əta olan nemətlərin hərəsi bir insanın həyatını dəyişə və xoşbəxtliyə çatdıra bilərdi. Müxtəlif sahələrə aid elm və bilgilərə yiyələnərək usdadlıq dərəcəsinə çatıb bəzilərində isə əsrinin yeganəsinə cevrilmişdir. İrfani və zahidlik məqamı, dünya zər-zibasına etinasızlıq onu Tanrının ən uca qürb dərəcəsinə yüksəltmişdir.
Onun İmam Əli (ə)-a və pak İmamlara (ə) sonsuz ehtiram və məhəbbəti vardı. Çoxlu sayda kitabları, dəyərli yetişdirmələri, saysız-hesabsız insanları Əhli-Beyt xəttinə irşad etmək də ona məxsus idi.
Hesaba gəlməz maddi və mənəvi nemətlərə malik idi. Süfrəsindən yetimlər, fəqirlər faydalanırdı. Məhrum və kasıb təbəqəyə həmişə onun diqqət mərkəzində idi.
Ona əta olan nemətlərdən biridə də alim, əməlisaleh, ləyaqətli bir həyat yoldaşının olması idi. Bu xanımın adı Mühəddisə idi. O, məşhur alim Şeyx Əli Minşarın qızı idi və ondan da dərs almışdı. Nəql edirlər ki, o qadın fiqh və hədis tədris edirdi və çoxlu sayda qadınlar onun elmindən bəhrələnmişdi.
Atasından o qadına dörd minə qədər kitab qalmışdı. Şeyx Bəhainin möhtərəm atasına gəldikdə isə bunu demək olar ki, o cənab dahi din alimi Şəhidi Saninin tələbəsi və həqiqi mənada sirdaşı olmuşdur. Elmdə böyük dərəcələrə çatması səbəb oldu ki, Səfəvi şahı Təhmasib onu əvvəlcə Qəzvinə, sonra isə Herata Şeyxul-İslam təyin etsin. Şah onu Herata göndərdi, oranın valisi Əmir Şahquluya tapşırdı ki, ona tam mənada tabe olsun, ona heç kim müxalif olmasın. Namazdan sonra o cənabın mübarək xütbə və buyruqlarından bəhrələnmək üçün öz oğlu Sultan Məhəmməd Xudabəndənin isə cümələr məscidə aparsın.
Şeyxin atası bir neçə ildən sonra şah Təhmasibdən, öz oğlu ilə birlikdə həccə getməyə icazə istədi. Şah təkcə getməsinə razı oldu, oğlunu isə qalıb dini elminin tədrisi ilə məşğul olmasını məsləhət gördü.
O, həcci yerinə yetirib Bəhreyn tərəfdən geri dönəndə bir yuxu gördü. Yuxusundakı göstərişə əsasən Bəhreyndə məskunlaşdı və ömrünün sonunadək orada yaşadı və qəbri də Bəhreyndədir.
Səfəvilər dövlətində qazisi olmaması
Bir gün Şah Abbas Şeyx Bəhayiyə deyir: “Ürəyim istəyir ki, səni ölkənin qazisi təyin edəm. Necə ki, maarifi nizama salmısan, ölkə məhkəməsini də nizama salardın”. Şeyx Bəhayi deyir: “Mənə bir həftə möhlət ver”. Şah Abbas da qəbul edir. Sabahısı günü Şeyx öz uzunqulağına minir və şəhərin kənarında olan ibadət yerinə gedir və uzunqulağının yüyənini ağaca bağlayır. Dəstəmaz alır və əsasını kənara qoyub, namaz qılmaq istəyir. Bu zaman oradan keçən bir şəxs Şeyxi tanıyır və qabağa gəlir və salam verir. Şeyx namaza başlamamışdan əvvəl salamın cavabını verir və deyir: “Ey Allahın bəndəsi! Mən bilirəm ki, ölüm saatım yaxınlaşmışdır. Namazda yer məni udacaqdır. Sən burada otur və mən öləndən sonra uzunqulağımı və əsamı götürərsən. Mənim şəhərdə olan mənzilimə xəbər verərsən. Deyərsən ki, Şeyx yerin altına gedibdir. Ancaq Əzrayili (ə) görməyə qüdrətin olmadığı üçün gözlərini yum. 70 dəfə “Tövhid” surəsini dedikdən sonra açarsan. O zaman uzunqulağımı və əsamı götür və get”.
Kişi Şeyxin bu sözlərini eşidib titrəməyə başladı və yerə oturdu və gözlərini yumdu. Şeyx də namaz yerində əmmaməsini qoyub divarın arxasına getdi. Oradan da küçəyə qaçdı. Gizli şəkildə özünü evinə çatdırdı və ev əhlinə dedi: “Bu gün kim məni soruşsa deyin ki, ibadət yerinə gedib və hələ də qayıtmayıbdır. Sabah səhər də mən gizli şəkildə şahın yanına gedəcəyəm, məqsədim var”.
Şeyx Bəhayi səhər günəş çıxmamış saraya getdi. Yaxın insanlardan olduğu üçün saraya icazəsiz girdi. Şah onunla görüşür və Şeyx şaha deyir: “Mən dünən bir yolçuya dedim ki, gözlərini yum ki, məni yer udacaqdır. Gözünü yuman kimi mən özümü gizlətdim. Evimə getdim və məni ev əhlindən başqası görməmişdir. Əmmaməmi, uzunqulağımı da orada qoymuşan və dünəndən bəri şəhərdə şayiə yayılıb ki, məni yer udmuşdur. İnsanlar bu sözə o qədər inanıb ki, kimdən soruşsan deyir ki, mən gözümlə gördüm ki, yer Şeyxi uddu”. Şah əmr edir ki, insanlar şah məcsidinin meydanında toplaşsınlar. O qədər insan gəlir ki, keçid yolları bağlanır. Şah əmr edir ki, hər bir məhəllə özü üçün ən fazil və ağıllı bir insan seçsin və onu öz vəkili etsinlər. Həmin şəxs də gəlib şəhadət versin ki, Şeyx yoxa çıxmışdır.
Beləliklə hər məhəllədən bir nəfəri təyin edirlər və 17 nəfər gəlir və şəhadət verirlər ki, Şeyxin yeri udduğunu öz gözləri ilə görüblər. Onlar danışırdı: “Çox dəhşətli idi və yer ağzını açdı və Şeyxi bir tikə kimi uddu”. Şah heyrətlə bu sözlərə qulaq asır və nəhayət onlara deyir: “Gedin və əza məclisi qurmağa da ehtiyac yoxdur. Çünki məlum oldu ki, Şeyx Bəhayi günahkar bir insan olmuşdur”. İnsanlar dağıldılar. Şeyx şahın xidmətinə gəldi və şah ondan soruşdu: “Sənin bu oyunda məqsədin nə idi?”. Şeyx dedi: “Siz mənə dediniz ki, qazi olam”. Şah dedi: “Bəli, amma necə?”. Şeyx dedi: “Mən necə qazi ola bilərəm ki, insanların verdiyi şəhadətin düzgün olduğu məlum deyildir. Bu zaman məzlumun və günahsızın boynunu vurmuş olarıq. Ancaq əgər əmr etsəniz, çarəsiz qəbul edəcəyəm”.
Şah Abbas deyir: “Sənin elmi məqamına ehtiram etdiyim üçün qazi olmağın lazım deyildir. Yaxşı olar ki, öz işinlə məşğul olasan”. Bundan sonra Şeyx Bəhayi elm və maarifin yayılmasında zəhmətlər çəkdi və elmdə ən ali məqamlardan birinə nail oldu.
Şah Abbas və Şeyx Bəhayi
Bir gün Şah Abbas iki ruhani vəzirlə – Şeyx Bəhayi və Mir Damədlə gəzintiyə çıxır. Mir Damədin mindiyi at , Şeyx Bəhayinin atından azacıq geri qalırdı. Şah Abbas öz vəzirlərini yoxlamaq qərarına gəlir. Buna görə Mir Damədə yaxınlaşıb deyir: «Görürsənmi , Şeyx Bəhayi bizi saymır , özünü bizdən üstün bilir. Ona görə atını çapıb bizdən irəli düşüb».
Mir Daməd Şaha belə cavab verir: «Şeyx Bəhayidə günah yoxdur. Onun atı , belində bu cür alimi gəzdirdiyi üçün sevincdən qanad açıb uçur, ona görə də Şeyx Bəhayi bizdən irəli keçib». Sonra Şah Abbas atını sürüb Şeyx Bəhayiyə çatır və ona belə söyləyir: «Mir Damədi görürsənmi? Bizimlə bir sırada gəlməyi özünə ar bilir. Ona görə özünü kənara çəkib, bizdən arxaya qalıb».
Şeyx Bəhai isə belə cavab verir: «Şah sağ olsun, Mir Damədin mindiyi at, onun elm və əxlaqının ağırlığından geri qalır. Görün, Mir Damədin atı nə böyüklükdə bir alimin yükünü çəkir. Ona görə heç təəccüblü deyil ki, onun atı bizimkindən geri qalır».
Şah Abbas başa düşür ki, vəzirlərin ürəkləri də elmləri qədər böyükdür.
Şeyx Bəhai və Bəhailər
Şeyx Bəhai adlı alimin adı ilə “bəhailik” sözü arasında oxşarlıq olsa da, bunların bir-biri ilə heç bir əlaqəsi yoxdur. “Şeyx Bəhai” kimi tanınan alimin əsl adı Məhəmməd ibn Hüseyn Amilidir, ləqəbi isə “Bəhaüddin”dir. Bəhai təlimi XIX əsrdə “Bəhaullah” ləqəbli Mirzə Hüseynəli Nuri (1817-1892) adlı şəxs tərəfindən yaradılmışdır. Bəhailik özündən əvvəlki bir çox dinlərin, eləcə də, babiliyin əqidə əsaslarını və şəriət hökmlərini öz daxilində birləşdirən, sintez edən müstəqil kosmopolit din sayılır. Bəhailər müsəlman hesab edilmirlər və İslam nöqteyi-nəzərindən bəhailik batil bir inancdır.
Vəfatı
Şeyx Bəhaəddin Amilini bərəkətli ömrü sona çatırdı. Qoca vaxtları idi. Vəfatına altı ay qalmışdı. Bir dəfə öz yaxın tələbələri ilə birgə (onların arasında dahi hədis alimi Əllamə Məclisi də vardı) İsfahanın qəbirstanlığına, qəbir-əhlini ziyarətə gedmişdi. Baba Rüknüddinin qəbrinin yanından keçdikdə qəbirdən bir səs eşitdi. Şeyx bu səs haqqında tələbələrindən soruşdu: – "Bir səs eşitdinizmi? "
Tələbələr heç bir səs eşitmədiklərini dedilər. Onlar Şeyxdən nə eşitdiyini sual etdikdə, buyurdu: -"Bu qəbirdən mənə nida gəldi – Ya Şeyx öz aqibətin haqqında fikirləş". (Yəni ölümün yaxınlaşıb.) Bu hadisədən altı ay keçməmişdi ki, o, hicri-qəməri tarixi ilə 1030-cu ilin şəvvalın 12-də İsfahan şəhərində dünyasını dəyişdi. Onun pak cənazəsini Məşhəd şəhərinə apararaq İmam Rzanın (ə) hərəminin yaxınlığındakı evində dəfn etdilər.
Həmçinin bax
İstinadlar
- Maktutor riyaziyyat tarixi arxivi. 1994.
- Bahāʾ al-dīn al-ʿĀmilī // https://pantheon.world/profile/person/Bahāʾ_al-dīn_al-ʿĀmilī.
- Deutsche Nationalbibliothek Record #118966987 // Ümumi tənzimləmə nəzarəti (GND) (alm.). 2012—2016.
- "Bircə şamla isidilən hamamın SİRRİ. 05.02.2024". 2024-02-05 tarixində . İstifadə tarixi: 2024-02-05.
- "Şeyx Bəhayi niyə ölkənin qazisi olmadı?". 2024-02-05 tarixində . İstifadə tarixi: 2024-02-05.
- Şah Abbas və vəzirləri. 05.02.2024
- "Şeyx Bəhai ilə bəhailər arasında əlaqə olubmu?. 05.02.2024". 2024-02-05 tarixində . İstifadə tarixi: 2024-02-05.
- "Şeyx Bəhayinin verdiyi nəsihətlərdən. 05.02.2024". 2024-02-05 tarixində . İstifadə tarixi: 2024-02-05.
Xarici keçidlər
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Bu meqaleni vikilesdirmek lazimdir Lutfen meqaleni umumvikipediya ve redakte qaydalarina uygun sekilde tertib edin Seyx Behai ve ya Seyx Behaeddin Amili 18 fevral 1547 ve ya 27 fevral 1547 Beelbek Osmanli Suriyasi 1 sentyabr 1621 Isfahan Sefeviler alim tesevvuf ehli teriqet seyxi Sefevi seyxulislami meshur riyaziyyatci ve astronom Seyx BehaiDogum tarixi 18 fevral 1547 1547 02 18 ve ya 27 fevral 1547 1547 02 27 Dogum yeri Beelbek Osmanli SuriyasiVefat tarixi 1 sentyabr 1621 1621 09 01 74 yasinda Vefat yeri Isfahan SefevilerDefn yeri MeshedAtasi Huseyn el Heriti d Elm saheleri riyaziyyat astronomiya felsefe edebiyyat Vikianbarda elaqeli mediafayllarHeyatiSeyx Mehemmed ibn Huseyn ibn Ebdussemed leqebi Behaeddin ibn Izzuddin Harisi Hemdani Amili olan bu alim hicri qemerinin 953 cu ilinin zilhicce ayinin 17 de Livanin Beelbek seherinin yaxinligindaki Cebe kendinde dunyaya goz acmisdir Harisi Hemdani nisbeti ona isaredir ki Imam Eli e in en yaxin eshabindan olan Haris Hemdani Seyx Behainin ulu babasi olmusdur O ilk tehsilini valideynlerinden habele Beelbek ve Cebe alimlerinden almisdir Burada qeyd etmek yerine duser ki Livanin muselman ehalisinin Ehli Beyt yolunda olmasi Peygemberimizin s en yaxin sehabelerinden olan Ebuzer Qeffarinin 3 cu xelife terefinden bura surgun edilmesi ile bilavasite baglidir Bu diyar Islam ummetine Sehid Evvel Sehid Sani ve Seyx Behaeddin kimi alimler tohfe etmisdir Iranda sahliq taxtina Sefeviler sulalesi cixandan sonra yaxin uzaq olkelerden Ehli Beyt alimleri I Sah Tehmasib zamaninda olkenin paytaxti Qezvine 1 ci sah Abbas dovrunde ise Isfahan seherine axib gelmeye basladilar Seyx Behaeddin de oz boyuk ve alim sexsiyyet olan atasi ile birlikde Irana kocdu O yuxarida deyildiyi kimi tehsilini atasindan ve bir cox boyuk alimlerden o cumleden Ellame Seyx Ebdullah Yezdiden almisdir Elmde ele bir dereceye catmisdir ki dost da dusmen de onun yuksek elmi meqamini etiraf etmisler Seyx Behai tarixde edib feqih tefsirci riyyaziyatci muhendis sair hemcinin hekim ve filosof kimi qalmisdir O cebr hendese astranomiyani Molla Eli Muzehhebden Ibn Sinanin Qanun kitabindan ise tibb elmi Hekimud din Mahmud adli alimin yaninda ders almisdir Sefevi sahlari bu alime cox yuksek qiymet vererek onu boyuk dini ve dovlet menseblerine teyin etmisler Seyx bir muddet Herat ve Isfahan seherlerinin Seyxul Islami olmus camaatin seri meseleler baresindeki suallara cavab vermisdir Bir qeder sonra Seyx Behai dunya ve onun meqam ve dovletine arxa cevirib bir nov terkidunyaliga qapandi Uzunu tutdu Medinede Peygemberin s meqberesini de ziyaret etdi Bundan sonra seyahete basladi Otuz ile qeder seyahetlerde oldu Misiri Suriyani Hicazi Iraqi Felestini Efqanistani seherlerden ise Qumu Meshedi Girmansahi Herati Tebrizi Genceni gezdi dolasdi Coxlu alimlerle gorusdu ders aldi kitablar yazdi Nehayet Isfahan seherine qayidib omrunun sonuna kimi orada meskunlasdi Her yerden elm tesneleri ve alimler onun elm deryasindan behrelenmeye telesdiler O ele bir mukemmel exlaqa sahib olub ki eger deryalarin duzlu sularina qarissaydi onu sirin suya cevirerdi Seyx cox ezemetli kerametli ve sexavetli bir kisi idi Genis evi qerib ve yetimlerin penahi idi Mohtaclar her yandan onun evine muraciet eder ve hec vaxt elibos qayitmazdilar Bele maddi rifah icerisinde olan Seyx heqiqi teqva zohd ve terkidunyaligin mucessemesi idi EserleriHemcinin Seyxin muxtelif elmlerden behs eden xeyli eseri movcuddur o cumleden Esrarul Belage Usturlab yaxud Sehife Bu eser astranomiyaya aiddir Behrul hesab Riaziyyata aiddir Tesrihul eflak astranomiya baresinde Bu kitab Hindistan ve Iranda cap olunmusdur Cameyi Ebbasi fiqh ve seriet meselelerinden behs edir Cehatul qible Xulasetul hesab bu eser cebr ve hendese elmlerine aiddir Risaletun fi merifetul qible Serh Erbein ya Erbein Behai Fevadius Semediyye ereb dilinin qramatikasindan behs edir Seyx bu kitabi qardasi Ebdus Semede ithaf ederek yazmisdir Bu kitab hal hazirda medreselerde tedris olunur Keskul muxtelif terbiyevi ve s movzular haqqindadir Eynul heyat Quranin serhi ve tefsiri haqqindadir Falname Risale der kureviyyeti zemin Hell hurufil Quran ve s eserlerini gostermek olar Muheqqiqler seyxin 95 cilde qeder kitabini qeyd edibler FealiyyetiSeyxin Seyid Huseyn adli bir sagirdi yazir Bizim ustadimiz zemanenin en efzeli bezi elmlerde ise cox ehtimal ki sirli elmlere isaredir oz esrinin ve ozunden qabaqkilarin arasinda misilsiz bir alim idi ki hec kes o elmlere vaqif olmamisdi Habele Seyx tesevvufe irfana da cox temayulu vardi Munazire ve elmi mubahiselerde cox insafli adam idi Men 40 il onunla birge oldum Hetta Sah Abbas Isfahandan piyada Meshede Imam Rzanin e ziyaretine gedende de men Seyxin yanindaydim Qeyd olundugu kimi Seyx cox meharetli muhendis olub onun insa etdiyi bir samla suyu qizdirilan meshur Isfahan hamaminin hele de sirri acilmayib Maraqli burasidir ki bir cox yerlerde o cumleden Azerbaycanda Gence seherinde Qosa minareli Sah abbas mescidi ve yanindaki hamam da Seyx Behaeddin duhasinin mehsuludur Bu mescid barede Lugetnameyi Dehxoda kitabinin 12 ci cildinde bele melumat verilir Gencede boyuk abidler o cumleden Burcler Camee mescidi Sah Abbas karvansarasi ve basqa abideler goze deyir Camee mescidi birinci Sah Abbasin tikdirdiyi binalardan biri olub memari ise Seyx Behaidir Bu mescid hicri qemeri tarixi ile 1015 ci ilde insa edilmisdir Baki Dovlet Universitetinin professoru M Memmedov bu mescid haqqinda bele yazir Gencede olan Cume mescidinin memari Seyx Behaeddindir ki bir samla qizdirilan meshur serq hamamini insa etmisdir Astronomiya baximindan mocuze sayilan mescidde olan kerpicler cox qeribe bir xususiyyete malikdir Bele ki fesillerden asili olmayaraq saat 13 00 da gunes suasinin daim pencereden daxile eyni bir kerpicin uzerine dusmesi musaide edilir Bu mocuzeni eyani gormek ucun kecmisde Avropa olkelerinden buraya faytonla gelmisler Mescidin diger mocuzesi de odur ki Seyx Behaeddinin qurasdirdigi soba butun mescidi qizdirmaqdadir Hemcinin yaxinliqda olan hamam da cox qeribe isitme sistemine malikdir Qazanxanadan borular hamamin dosemelerinin altindan kecib krantlara gelir Bu ona goredir ki hem hamamin dosemesi isti olur hem de suyu soyutmaq cimmek ucun lazim gelmir Seyxin muselmanlara gosterdiyi xidmetler evezsizdir O tikdiyi abideler yazdigi kitablardan elave Islam alemine elm korifeyleri olan Molla Sedra Sirazi Molla Mohsun Feyz Kasani ve Mehemmed Teqi Meclisi kimi boyuk filosof muhendis ve feqihler yetisdirmisdir Umumiyyetle Seyx Behainin heyatini mutalie edende Tanrinin o cenaba etdiyi inayet ve lutflerin boyukluyu ve hesaba gelmediyi insani heyrete salir Ona eta olan nemetlerin heresi bir insanin heyatini deyise ve xosbextliye catdira bilerdi Muxtelif sahelere aid elm ve bilgilere yiyelenerek usdadliq derecesine catib bezilerinde ise esrinin yeganesine cevrilmisdir Irfani ve zahidlik meqami dunya zer zibasina etinasizliq onu Tanrinin en uca qurb derecesine yukseltmisdir Onun Imam Eli e a ve pak Imamlara e sonsuz ehtiram ve mehebbeti vardi Coxlu sayda kitablari deyerli yetisdirmeleri saysiz hesabsiz insanlari Ehli Beyt xettine irsad etmek de ona mexsus idi Hesaba gelmez maddi ve menevi nemetlere malik idi Sufresinden yetimler feqirler faydalanirdi Mehrum ve kasib tebeqeye hemise onun diqqet merkezinde idi Ona eta olan nemetlerden biride de alim emelisaleh leyaqetli bir heyat yoldasinin olmasi idi Bu xanimin adi Muheddise idi O meshur alim Seyx Eli Minsarin qizi idi ve ondan da ders almisdi Neql edirler ki o qadin fiqh ve hedis tedris edirdi ve coxlu sayda qadinlar onun elminden behrelenmisdi Atasindan o qadina dord mine qeder kitab qalmisdi Seyx Behainin mohterem atasina geldikde ise bunu demek olar ki o cenab dahi din alimi Sehidi Saninin telebesi ve heqiqi menada sirdasi olmusdur Elmde boyuk derecelere catmasi sebeb oldu ki Sefevi sahi Tehmasib onu evvelce Qezvine sonra ise Herata Seyxul Islam teyin etsin Sah onu Herata gonderdi oranin valisi Emir Sahquluya tapsirdi ki ona tam menada tabe olsun ona hec kim muxalif olmasin Namazdan sonra o cenabin mubarek xutbe ve buyruqlarindan behrelenmek ucun oz oglu Sultan Mehemmed Xudabendenin ise cumeler mescide aparsin Seyxin atasi bir nece ilden sonra sah Tehmasibden oz oglu ile birlikde hecce getmeye icaze istedi Sah tekce getmesine razi oldu oglunu ise qalib dini elminin tedrisi ile mesgul olmasini meslehet gordu O hecci yerine yetirib Behreyn terefden geri donende bir yuxu gordu Yuxusundaki gosterise esasen Behreynde meskunlasdi ve omrunun sonunadek orada yasadi ve qebri de Behreyndedir Sefeviler dovletinde qazisi olmamasiBir gun Sah Abbas Seyx Behayiye deyir Ureyim isteyir ki seni olkenin qazisi teyin edem Nece ki maarifi nizama salmisan olke mehkemesini de nizama salardin Seyx Behayi deyir Mene bir hefte mohlet ver Sah Abbas da qebul edir Sabahisi gunu Seyx oz uzunqulagina minir ve seherin kenarinda olan ibadet yerine gedir ve uzunqulaginin yuyenini agaca baglayir Destemaz alir ve esasini kenara qoyub namaz qilmaq isteyir Bu zaman oradan kecen bir sexs Seyxi taniyir ve qabaga gelir ve salam verir Seyx namaza baslamamisdan evvel salamin cavabini verir ve deyir Ey Allahin bendesi Men bilirem ki olum saatim yaxinlasmisdir Namazda yer meni udacaqdir Sen burada otur ve men olenden sonra uzunqulagimi ve esami goturersen Menim seherde olan menzilime xeber verersen Deyersen ki Seyx yerin altina gedibdir Ancaq Ezrayili e gormeye qudretin olmadigi ucun gozlerini yum 70 defe Tovhid suresini dedikden sonra acarsan O zaman uzunqulagimi ve esami gotur ve get Kisi Seyxin bu sozlerini esidib titremeye basladi ve yere oturdu ve gozlerini yumdu Seyx de namaz yerinde emmamesini qoyub divarin arxasina getdi Oradan da kuceye qacdi Gizli sekilde ozunu evine catdirdi ve ev ehline dedi Bu gun kim meni sorussa deyin ki ibadet yerine gedib ve hele de qayitmayibdir Sabah seher de men gizli sekilde sahin yanina gedeceyem meqsedim var Seyx Behayi seher gunes cixmamis saraya getdi Yaxin insanlardan oldugu ucun saraya icazesiz girdi Sah onunla gorusur ve Seyx saha deyir Men dunen bir yolcuya dedim ki gozlerini yum ki meni yer udacaqdir Gozunu yuman kimi men ozumu gizletdim Evime getdim ve meni ev ehlinden basqasi gormemisdir Emmamemi uzunqulagimi da orada qoymusan ve dunenden beri seherde sayie yayilib ki meni yer udmusdur Insanlar bu soze o qeder inanib ki kimden sorussan deyir ki men gozumle gordum ki yer Seyxi uddu Sah emr edir ki insanlar sah mecsidinin meydaninda toplassinlar O qeder insan gelir ki kecid yollari baglanir Sah emr edir ki her bir mehelle ozu ucun en fazil ve agilli bir insan secsin ve onu oz vekili etsinler Hemin sexs de gelib sehadet versin ki Seyx yoxa cixmisdir Belelikle her mehelleden bir neferi teyin edirler ve 17 nefer gelir ve sehadet verirler ki Seyxin yeri uddugunu oz gozleri ile gorubler Onlar danisirdi Cox dehsetli idi ve yer agzini acdi ve Seyxi bir tike kimi uddu Sah heyretle bu sozlere qulaq asir ve nehayet onlara deyir Gedin ve eza meclisi qurmaga da ehtiyac yoxdur Cunki melum oldu ki Seyx Behayi gunahkar bir insan olmusdur Insanlar dagildilar Seyx sahin xidmetine geldi ve sah ondan sorusdu Senin bu oyunda meqsedin ne idi Seyx dedi Siz mene dediniz ki qazi olam Sah dedi Beli amma nece Seyx dedi Men nece qazi ola bilerem ki insanlarin verdiyi sehadetin duzgun oldugu melum deyildir Bu zaman mezlumun ve gunahsizin boynunu vurmus olariq Ancaq eger emr etseniz caresiz qebul edeceyem Sah Abbas deyir Senin elmi meqamina ehtiram etdiyim ucun qazi olmagin lazim deyildir Yaxsi olar ki oz isinle mesgul olasan Bundan sonra Seyx Behayi elm ve maarifin yayilmasinda zehmetler cekdi ve elmde en ali meqamlardan birine nail oldu Sah Abbas ve Seyx BehayiBir gun Sah Abbas iki ruhani vezirle Seyx Behayi ve Mir Damedle gezintiye cixir Mir Damedin mindiyi at Seyx Behayinin atindan azaciq geri qalirdi Sah Abbas oz vezirlerini yoxlamaq qerarina gelir Buna gore Mir Damede yaxinlasib deyir Gorursenmi Seyx Behayi bizi saymir ozunu bizden ustun bilir Ona gore atini capib bizden ireli dusub Mir Damed Saha bele cavab verir Seyx Behayide gunah yoxdur Onun ati belinde bu cur alimi gezdirdiyi ucun sevincden qanad acib ucur ona gore de Seyx Behayi bizden ireli kecib Sonra Sah Abbas atini surub Seyx Behayiye catir ve ona bele soyleyir Mir Damedi gorursenmi Bizimle bir sirada gelmeyi ozune ar bilir Ona gore ozunu kenara cekib bizden arxaya qalib Seyx Behai ise bele cavab verir Sah sag olsun Mir Damedin mindiyi at onun elm ve exlaqinin agirligindan geri qalir Gorun Mir Damedin ati ne boyuklukde bir alimin yukunu cekir Ona gore hec teeccublu deyil ki onun ati bizimkinden geri qalir Sah Abbas basa dusur ki vezirlerin urekleri de elmleri qeder boyukdur Seyx Behai ve BehailerSeyx Behai adli alimin adi ile behailik sozu arasinda oxsarliq olsa da bunlarin bir biri ile hec bir elaqesi yoxdur Seyx Behai kimi taninan alimin esl adi Mehemmed ibn Huseyn Amilidir leqebi ise Behauddin dir Behai telimi XIX esrde Behaullah leqebli Mirze Huseyneli Nuri 1817 1892 adli sexs terefinden yaradilmisdir Behailik ozunden evvelki bir cox dinlerin elece de babiliyin eqide esaslarini ve seriet hokmlerini oz daxilinde birlesdiren sintez eden musteqil kosmopolit din sayilir Behailer muselman hesab edilmirler ve Islam noqteyi nezerinden behailik batil bir inancdir VefatiSeyx Behaeddin Amilini bereketli omru sona catirdi Qoca vaxtlari idi Vefatina alti ay qalmisdi Bir defe oz yaxin telebeleri ile birge onlarin arasinda dahi hedis alimi Ellame Meclisi de vardi Isfahanin qebirstanligina qebir ehlini ziyarete gedmisdi Baba Ruknuddinin qebrinin yanindan kecdikde qebirden bir ses esitdi Seyx bu ses haqqinda telebelerinden sorusdu Bir ses esitdinizmi Telebeler hec bir ses esitmediklerini dediler Onlar Seyxden ne esitdiyini sual etdikde buyurdu Bu qebirden mene nida geldi Ya Seyx oz aqibetin haqqinda fikirles Yeni olumun yaxinlasib Bu hadiseden alti ay kecmemisdi ki o hicri qemeri tarixi ile 1030 cu ilin sevvalin 12 de Isfahan seherinde dunyasini deyisdi Onun pak cenazesini Meshed seherine apararaq Imam Rzanin e hereminin yaxinligindaki evinde defn etdiler Hemcinin baxSah Abbas SefevilerIstinadlarMaktutor riyaziyyat tarixi arxivi 1994 Bahaʾ al din al ʿAmili https pantheon world profile person Bahaʾ al din al ʿAmili Deutsche Nationalbibliothek Record 118966987 Umumi tenzimleme nezareti GND alm 2012 2016 Birce samla isidilen hamamin SIRRI 05 02 2024 2024 02 05 tarixinde Istifade tarixi 2024 02 05 Seyx Behayi niye olkenin qazisi olmadi 2024 02 05 tarixinde Istifade tarixi 2024 02 05 Sah Abbas ve vezirleri 05 02 2024 Seyx Behai ile behailer arasinda elaqe olubmu 05 02 2024 2024 02 05 tarixinde Istifade tarixi 2024 02 05 Seyx Behayinin verdiyi nesihetlerden 05 02 2024 2024 02 05 tarixinde Istifade tarixi 2024 02 05 Xarici kecidler