Türkiyə–İran münasibətləri — Türkiyə və İran arasındakı ikitərəfli diplomatik münasibətlər. İki ölkə arasında dövlət sərhədlərinin uzunluğu 534 km-dir.
Türkiyə–İran münasibətləri | |||||
---|---|---|---|---|---|
| |||||
Vikianbarda əlaqəli mediafayllar |
Tarix
1979-cu ildə İranda İslam İnqilabı baş verməsinə baxmayaraq Türkiyə ilə münasibətlər bundan sonra qorundu və yeni ciddi problemlər yaranmadı. İslam İnqilabından əvvəl İran Türkiyə və Pakistanında daxil olduğu Mərkəzi Müqavilə Təşkilatının (Böyük Britaniya və ABŞ da müşahidəçi qismində daxil olmaqla) üzvü olmuşdur. Onlar habelə Regional İnkişaf Əməkdaşlıq Təşkilatında birgə fəaliyyət göstərirdilər. İslam İnqilabından sonra İran hər iki qurumdan çıxmışdır. Ancaq İranın Pakistan və Türkiyə ilə iqtisadi əlaqələri xeyli genişlənir. Bu iki ölkə İranın vacib ticarət tərəfdaşlarına çevrilmişdir. Türkiyə eyni zamanda, Avropa ilə İran arasında avtomobil və dəmir yolu ilə çatdırılan malların əsas tranzit xətti üzərində yerləşir. Türkiyə və Pakistanla ticarətin artması onların coğrafi mövqeyi, habelə İranın sənayeləşmiş ölkələrdən idxalın İslam dövlətləri və üçüncü dünya ölkələrinin idxalı xeyrinə azaldılması ilə izah edilirdi.
1991-ci ildən bəri kürd məsələsi də Türkiyənin İran və Suriya ilə münasibətlərində mühüm rol oynamağa başladı. Ankara Dəməşq və Tehranın kürd məsələsindən istifadə edərək Türkiyəyə təzyiq göstərməsindən və münasibətlərdə narahatlıq doğuran digər məsələlərdə güzəştə getməsindən ehtiyat edəcəyindən narahat idi. 1923-cü ildə qurulduğu andan İranla nisbətən yaxın siyasi və diplomatik əlaqələrə sahib olmuşdur. 1979-cu ildə İranda İslam İnqilabı baş verdi və ölkənin yeni rəhbərliyi dünyəvi hökumətləri (o cümlədən Türkiyə) pis bir şey kimi qəbul etdirdi. Müsəlmanların onlara qarşı mübarizə aparmalı olduğunu düşünürdülər. 1980-ci və 1990-cı illərin əvvəllərində ikitərəfli ticarət hər iki ölkə üçün vacib olaraq qalırdı. Problemlərdən biri 1980-ci illərdə ölkəsindən qaçan minlərlə iranlının Türkiyədə olması idi: dini hökumətə qarşı çıxan və ya İran-İraq müharibəsi (1980-88) əsnasında hərbi xidmətdən yayınmaq istəyənlər. Tehran bu insanları "terrorçu" adlandırdı və vaxtaşırı onlara sığınacaq verən Ankaraya təzyiq göstərməyə çalışdı. Türk hərbiçiləri, Türkiyədəki İran müxalifət liderlərinin öldürülməsinin arxasında İran xüsusi xidmət orqanlarının dayandığından narahatlıqlarını ifadə etdi. Türkiyə İranın onun NATO-ya üzvlüyünü tənqid etməsini qəbul etmir, İranın Suriya ilə müttəfiqliyini və Ermənistanla əməkdaşlığını mənfi yanaşır. Həmçinin İranı Azərbaycanda və Orta Asiyada nüfuz sahibi olmasından nartahatlıq keçirirdi. Türkiyə liderləri hesab edir ki, İran Kürdüstan Fəhlə Partiyasını (PKK) dəstəkləyir və bu terrorçuları öz ərazilərində sığınacaq və bazalarla təmin edir. 1987-ci ildə Türkiyənin İraqın şimalını bombalamasına İranın etiraz etməsi, PKK ilə əlaqələri barədə ilk şübhələri ortaya çıxartdı. İran bu hücumu qınadı və bu ölkə ilə müharibə olmasına baxmayaraq İraqın suverenliyinin pozulduğunu vurğuladı. Halbuki bu ərəfələrdə İran silahlı qüvvələri İraqın cənub hissəsini işğal etmişdi. Səddam Hüseyn rejiminə qarşı vuruşan və İran kürd müxalifətini boğmaq üçün İranla əməkdaşlıq edən kürd silahlı dəstələrinin nümayəndələri hava hücumuna məruz qaldıqları üçün İran Türkiyənin müdaxiləsinə qarşı çıxdı. Daxili və beynəlxalq kürd siyasətinin bu mürəkkəb qarışıqlığı sonrakı illərdə Türkiyə və İran üçün çətinliklərə səbəb oldu. Ancaq 1992-ci ildən başlayaraq Türkiyə və İran siyasətçiləri tədricən kürd silahlı dəstələri haqqında ortaq bir fikrə gəldilər. Çünki İraq ərazisindən kürdlər təkcə Türkiyəyə deyil, həm də İrana hücum etməyə başladılar. Buna cavab olaraq İran türk əməliyyatlarına qatıldı və Şimali İraq ərazisini bombalamağa başladı. 1993-cü ildə İran bölgədə təhlükəsizlik sahəsində əməkdaşlıq təklifini müsbət qəbul etdi, eyni zamanda İraq Kürdüstanının müstəqilliyinin qətiliklə tanınmaması ilə bağlı Türkiyənin mövqeyini dəstəklədi.
Ticarət əlaqələri
Ölkələr İqtisadi Əməkdaşlıq Təşkilatına üzvdür. Türkiyəyə İrandan şoxlu sayda turist gəlir. Bu isə Türkiyə iqtisadiyyatına müsbət təsir göstərir.
2000-ci illərdə ikitərəfli ticarət kəskin şəkildə artmışdır. 2001-2011-ci illərdə Türkiyənin İrana illik ixracatı 361 milyon dollardan 3,590 milyard dollara yüksəldi. Bu müddət ərzində İranın Türkiyəyə ixracının illik dəyəri 840 milyon dollardan 12.462 milyard dollara yüksəldi. Türkiyə İrandan təbii qaz idxal edir (ildə 10 milyard kubmetr, ehtiyacının 30 faizini ödəyir). 2001-ci ildə Təbrizdən (İran) Ankaraya (Türkiyə) bir neft kəməri çəkilmişdir.
Mənbə
İstinadlar
- . 2012-02-03 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-11-02.
- "Iran - Relations with Regional Powers". 2016-11-03 tarixində . İstifadə tarixi: 2019-11-03.
- "Arxivlənmiş surət". 2016-11-03 tarixində . İstifadə tarixi: 2019-11-03.
- . 2007-09-30 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-11-03.
- Калугин П. Е. Современное стратегическое сотрудничество Российской Федерации с Турцией в сфере энергетики. Диссертация на соискание ученой степени кандидата исторических наук. Иркутск, 2014. — С. 167. Режим доступа: http://isu.ru/ru/science/boards/dissert/dissert.html?id=5 2016-06-03 at the Wayback Machine
- Caught in the fray: Turkey enters debate on Iran’s nuclear program 2011-05-24 at the Wayback Machine, The Christian Science Monitor
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Turkiye Iran munasibetleri Turkiye ve Iran arasindaki ikiterefli diplomatik munasibetler Iki olke arasinda dovlet serhedlerinin uzunlugu 534 km dir Turkiye Iran munasibetleri Turkiye Iran Vikianbarda elaqeli mediafayllarTarix1979 cu ilde Iranda Islam Inqilabi bas vermesine baxmayaraq Turkiye ile munasibetler bundan sonra qorundu ve yeni ciddi problemler yaranmadi Islam Inqilabindan evvel Iran Turkiye ve Pakistaninda daxil oldugu Merkezi Muqavile Teskilatinin Boyuk Britaniya ve ABS da musahideci qisminde daxil olmaqla uzvu olmusdur Onlar habele Regional Inkisaf Emekdasliq Teskilatinda birge fealiyyet gosterirdiler Islam Inqilabindan sonra Iran her iki qurumdan cixmisdir Ancaq Iranin Pakistan ve Turkiye ile iqtisadi elaqeleri xeyli genislenir Bu iki olke Iranin vacib ticaret terefdaslarina cevrilmisdir Turkiye eyni zamanda Avropa ile Iran arasinda avtomobil ve demir yolu ile catdirilan mallarin esas tranzit xetti uzerinde yerlesir Turkiye ve Pakistanla ticaretin artmasi onlarin cografi movqeyi habele Iranin senayelesmis olkelerden idxalin Islam dovletleri ve ucuncu dunya olkelerinin idxali xeyrine azaldilmasi ile izah edilirdi 1991 ci ilden beri kurd meselesi de Turkiyenin Iran ve Suriya ile munasibetlerinde muhum rol oynamaga basladi Ankara Demesq ve Tehranin kurd meselesinden istifade ederek Turkiyeye tezyiq gostermesinden ve munasibetlerde narahatliq doguran diger meselelerde guzeste getmesinden ehtiyat edeceyinden narahat idi 1923 cu ilde quruldugu andan Iranla nisbeten yaxin siyasi ve diplomatik elaqelere sahib olmusdur 1979 cu ilde Iranda Islam Inqilabi bas verdi ve olkenin yeni rehberliyi dunyevi hokumetleri o cumleden Turkiye pis bir sey kimi qebul etdirdi Muselmanlarin onlara qarsi mubarize aparmali oldugunu dusunurduler 1980 ci ve 1990 ci illerin evvellerinde ikiterefli ticaret her iki olke ucun vacib olaraq qalirdi Problemlerden biri 1980 ci illerde olkesinden qacan minlerle iranlinin Turkiyede olmasi idi dini hokumete qarsi cixan ve ya Iran Iraq muharibesi 1980 88 esnasinda herbi xidmetden yayinmaq isteyenler Tehran bu insanlari terrorcu adlandirdi ve vaxtasiri onlara siginacaq veren Ankaraya tezyiq gostermeye calisdi Turk herbicileri Turkiyedeki Iran muxalifet liderlerinin oldurulmesinin arxasinda Iran xususi xidmet orqanlarinin dayandigindan narahatliqlarini ifade etdi Turkiye Iranin onun NATO ya uzvluyunu tenqid etmesini qebul etmir Iranin Suriya ile muttefiqliyini ve Ermenistanla emekdasligini menfi yanasir Hemcinin Irani Azerbaycanda ve Orta Asiyada nufuz sahibi olmasindan nartahatliq kecirirdi Turkiye liderleri hesab edir ki Iran Kurdustan Fehle Partiyasini PKK destekleyir ve bu terrorculari oz erazilerinde siginacaq ve bazalarla temin edir 1987 ci ilde Turkiyenin Iraqin simalini bombalamasina Iranin etiraz etmesi PKK ile elaqeleri barede ilk subheleri ortaya cixartdi Iran bu hucumu qinadi ve bu olke ile muharibe olmasina baxmayaraq Iraqin suverenliyinin pozuldugunu vurguladi Halbuki bu erefelerde Iran silahli quvveleri Iraqin cenub hissesini isgal etmisdi Seddam Huseyn rejimine qarsi vurusan ve Iran kurd muxalifetini bogmaq ucun Iranla emekdasliq eden kurd silahli destelerinin numayendeleri hava hucumuna meruz qaldiqlari ucun Iran Turkiyenin mudaxilesine qarsi cixdi Daxili ve beynelxalq kurd siyasetinin bu murekkeb qarisiqligi sonraki illerde Turkiye ve Iran ucun cetinliklere sebeb oldu Ancaq 1992 ci ilden baslayaraq Turkiye ve Iran siyasetcileri tedricen kurd silahli desteleri haqqinda ortaq bir fikre geldiler Cunki Iraq erazisinden kurdler tekce Turkiyeye deyil hem de Irana hucum etmeye basladilar Buna cavab olaraq Iran turk emeliyyatlarina qatildi ve Simali Iraq erazisini bombalamaga basladi 1993 cu ilde Iran bolgede tehlukesizlik sahesinde emekdasliq teklifini musbet qebul etdi eyni zamanda Iraq Kurdustaninin musteqilliyinin qetilikle taninmamasi ile bagli Turkiyenin movqeyini destekledi Ticaret elaqeleriOlkeler Iqtisadi Emekdasliq Teskilatina uzvdur Turkiyeye Irandan soxlu sayda turist gelir Bu ise Turkiye iqtisadiyyatina musbet tesir gosterir 2000 ci illerde ikiterefli ticaret keskin sekilde artmisdir 2001 2011 ci illerde Turkiyenin Irana illik ixracati 361 milyon dollardan 3 590 milyard dollara yukseldi Bu muddet erzinde Iranin Turkiyeye ixracinin illik deyeri 840 milyon dollardan 12 462 milyard dollara yukseldi Turkiye Irandan tebii qaz idxal edir ilde 10 milyard kubmetr ehtiyacinin 30 faizini odeyir 2001 ci ilde Tebrizden Iran Ankaraya Turkiye bir neft kemeri cekilmisdir MenbeIstinadlar 2012 02 03 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 2019 11 02 Iran Relations with Regional Powers 2016 11 03 tarixinde Istifade tarixi 2019 11 03 Arxivlenmis suret 2016 11 03 tarixinde Istifade tarixi 2019 11 03 2007 09 30 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 2019 11 03 Kalugin P E Sovremennoe strategicheskoe sotrudnichestvo Rossijskoj Federacii s Turciej v sfere energetiki Dissertaciya na soiskanie uchenoj stepeni kandidata istoricheskih nauk Irkutsk 2014 S 167 Rezhim dostupa http isu ru ru science boards dissert dissert html id 5 2016 06 03 at the Wayback Machine Caught in the fray Turkey enters debate on Iran s nuclear program 2011 05 24 at the Wayback Machine The Christian Science Monitor