İranda siyasi məhbusların edamı (1988)

1988-ci ildə İranda siyasi məhbusların edamı — İranda Ayətullah Xomeyninin əmri ilə 19 iyul 1988-ci ildən başlayaraq bütün İran hakimiyyəti tərəfindən həyata keçirilmiş və təxminən beş ay davam etmiş edamlar seriyası. Qətllər ölkənin ən azı 32 şəhərində baş vermiş, öldürülənlərin sayı 2,500-dən 30,000 nəfərə qədər olmuşdur. Onların çoxu işgəncələrə məruz qalmışdır.

İranda siyasi məhbusların edamı
Başlama tarixi	iyun 1988
Bitmə tarixi	dekabr 1988
Qurbanlar
Ölənlərin sayı	15.000 ± 12.000
Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

Öldürülənlərin əksəriyyəti İran Xalq Mücahidləri Təşkilatının tərəfdarları idi, lakin digər solçu qrupların, o cümlədən və İran Tudə Partiyasının tərəfdarları da var idi.^:209-228

Qətllər qanundan kənar baş tutmuş və məhkəmələr müttəhimlərin təqsir və ya təqsirsizliyini müəyyən etmək məqsədi daşımamışdır. Qətlləri ört-basdır etmək üçün böyük səylər göstərilmiş və İran hökuməti onların baş verdiyini inkar etməyə davam edir. Qətliam insan haqları təşkilatları tərəfindən "İranın insanlığa qarşı ən böyük cinayəti" adlandırılmışdır. Bu, həm miqyası, həm də ört-basdır edilməsi baxımından müasir İran tarixində misli görünməmiş haldır.^:201 Bu hadisə İranın Ali Rəhbərinin müavini Ayətullah Müntəziri,BMT-nin İnsan Hüquqları Şurası,İsveç,Kanada və İtaliya kimi bir sıra ölkələr tərəfindən qınanmışdır.

Əsas şəxslər

Zərərçəkənləri ölümə məhkum edən "Tehran Ölüm Komitəsi"nə dörd nəfər daxil idi:

• Mürtəza İşraqi, Baş prokuror və Ali Məhkəmənin hakimi (1989–1998);
• Baş prokurorun müavini İbrahim Rəisi;
• Hüseynəli Nayeri, dini hakim, İran Ali Məhkəməsinin sədr müavini (1989–2013);
• Mustafa Purməhəmmədi, Silahlı Qüvvələrin qərb bölgələri üzrə İnqilab Məhkəməsinin prokuroru.

Onların dördü də edamlarına görə heç vaxt mənfi nəticələrə məruz qalmamışlar.

1988-ci ildə və Göhərdəşt həbsxanalarında kütləvi edamlarda iştirak edən keçmiş SEPAH məhbusu Həmid Nuri İsveçdə saxlanılmış və tezliklə günahkar bilinmişdir.

İstinadlar

1. Akhlaghi, Reza. "Canada Recognizes Iran's 1988 Massacre as Crime against Humanity". Foreign Policy Blog. 2013-06-14. 2017-05-18 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2017-05-23.
2. "More Than 100 Prominent Iranians Ask UN to Declare 1988 Massacre 'Crime Against Humanity'". Center for Human Rights in Iran. 2016-09-07. 2017-05-26 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2017-05-23.
3. "Blood-soaked secrets: Why Iran's 1998 Prison Massacres are ongoing crimes against humanity" (PDF). Amnesty International. 2018-12-04. 2018-12-15 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 2018-12-14.
4. "1988 massacre of political prisoners in Iran". National Council of Resistance of Iran. 2017-06-08 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2017-05-23.
5. Naderi, Mostafa. "I was lucky to escape with my life. The massacre of Iranian political prisoners in 1988 must now be investigated". The Independent. 2013-08-22. 2018-02-28 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2017-09-19.
6. "Iran still seeks to erase the '1988 prison massacre' from memories, 25 years on". Amnesty International. 2013-08-29. 2017-04-05 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2017-05-23.
7. "Iran's 1988 Mass Executions". Human Rights Watch. 2022-06-08. 2023-06-17 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2024-05-20.
8. Smith, Dan. The State of the Middle East, Revised and Updated: An Atlas of Conflict and Resolution. University of California Press. 1999. ISBN . 2023-04-06 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2024-07-28.
9. "Khomeini fatwa 'led to killing of 30,000 in Iran'". The Telegraph. 2001-02-04. 2017-07-01 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2024-05-20.
10. "Iran war crimes verdict looms as opposition seeks justice for 1988 killings". . 2022-07-13. 2023-04-08 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2024-05-20.
11. Ehteshami, Anoushiravan. Iran: Stuck in Transition (The Contemporary Middle East). Routledge. 2017. səh. 108. ISBN . 2023-07-25 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2024-07-28. It is estimated that as many as 30,000 individuals may have been executed at that time, in response to a religious edict issued by Ayatollah Khomeini that there was no room for apostates in his Islamic republic. Ayatollah Montazeri also alluded to this tragedy in his memoirs (published in 2001) and the Iran Human Rights Documentation Center's detailed report on the executions notes that estimates of those killed range from 1,000 to 30,000. See IHRDC, Deadly Fatwa: Iran's 1988 Prison Massacre (New Haven, CT: IHRDC, 2009). The insider's account is provided by Ayatollah Hossein-Ali Montazeri, Khatirat-i Ayatollah Montazeri, Majmu'iyyih Payvastha va Dastnivisha [Memoir of Ayatollah Montazeri, the Collection of Appendices and Handwritten Notes] (2001).
12. "Blood-soaked secrets with Iran's 1998 Prison Massacres are ongoing crimes against humanity". Amnesty International. 2018-12-04. 2018-12-15 tarixində arxivləşdirilib (PDF). To date, the exact number of those killed is unknown but minimum estimates put the death toll at around 5,000. The real number could be higher, especially because little is still known about the names and details of those who were rearrested in 1988 and extrajudicially executed in secret soon after arrest.
13. "Families Of Prisoners Killed In 1988 Mass Executions Demand Answers". Radio Farda. 2020-10-05. 2023-10-05 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2024-05-20.
14. "Iranian party demands end to repression". 2005-09-24 tarixində orijinalından arxivləşdirilib.
15. Abrahamian, Ervand. Tortured Confessions: Prisons and Public Recantations in Modern Iran. Berkeley: University of California Press. 1999. 2016-03-04 tarixində arxivləşdirilib.Arxiv surəti 4 mart 2016 tarixindən (Wayback Machine) saytında
16. "Iran: Top government officials distorted the truth about 1988 prison massacres". 2018-12-12. 2018-12-12 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2018-12-14.
17. "احمد خاتمی: امام خمینی با اعدام‌های ۶۷ خدمت بزرگی به ملت کرد". Deutsche Welle persian. 2016-08-19. 2016-08-20 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2021-06-10.
18. Basmenji, Kaveh. Tehran Blues: Youth Culture in Iran. Saqui Books. 2005. ISBN . 2024-05-20 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2024-07-28.
19. "United Nations High Commissioner for Human Rights and NGOs condemned human rights violations in Iran". 2018-01-28 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2017-09-16.
20. "Sweden Jails Iranian Prosecutor Implicated In Mass Execution In Prisons". RFE/RL (ingilis). 2019-11-13. 2023-10-03 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2020-07-18.
21. "Iran: 1988 Mass Executions Evident Crimes Against Humanity". 2022-06-08. 2023-06-17 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2024-05-20.
22. "Raisi: Role in 1988 Massacre". 2024-05-23 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2024-05-29.
23. "Ибрахим Раиси: президент Ирана, который мог стать новым верховным лидером". BBC News Русская служба (rus). 2024-05-20. 2024-05-20 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2024-05-20.
24. "Иранский тюремщик получил в Швеции пожизненный срок за массовые казни оппозиционеров". BBC News Русская служба (rus). 2024-05-20 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2024-05-20.