İnsanın inkişafı — insan orqanizminin inkişafı və yetkinləşməsi prosesində onun strukturunda (morfologiyasında) və fəaliyyətində baş verən dəyişikliklər. Digər orqanizmlərdə olduğu kimi, bura embrion (döl) inkişafı - mayalanmadan doğuşa qədər və post-embrional inkişaf daxildir . Bəzən insan inkişafı çərçivəsində yalnız postembrional inkişaf nəzərdə tutulur .
İnsanın inkişafı qeyri-bərabər şəkildə baş verir, o, tədricən kəmiyyət dəyişikliklərinin və keyfiyyət sıçrayışlarının uzun dövrlərini əhatə edir. İnkişaf prosesində morfoloji və funksional dəyişikliklər bir-birinə bağlıdır: yeni funksiyaların formalaşmasının əsasında müxtəlif orqanların strukturunda yaranan ağırlaşmalar dayanır. Fərqli bədən sistemləri eyni vaxtda olmayan və fərqli sürətlə inkişaf edir (heteroxroniya).
İnkişaf dövrləri
Tibbi baxımdan yaş dövrləşdirilməsi orqanizmin yaşa uyğun anatomik və fizioloji xüsusiyyətlərinə əsaslanır. Uşaqlığın dövrləşdirilməsi üçün uşağa qulluq və tərbiyənin xüsusiyyətləri ilə əlaqəli ətraf mühit şəraitinə uyğunlaşma dərəcəsi nəzərə alınır. Aşağıdakı şərti bioloji yaş dövrləri ayırd edilir :
Uşaqlarda yaş dövrləri
- Çağalıq dövrü (neonatal dövr) — ilk 4 həftə
- Südəmərlik dövrü: 4 həftədən 1 yaşa qədər. Bu zaman uşağın bədəni aktiv şəkildə inkişaf edir, ölçüsü 1,5-2 dəfə artır və eyni zamanda bədən çəkisi də artır. Bu zaman uşaq qida maddələrinin əsas hissəsini ana südündən alır. Qida maddələrindən əlavə, ana südü uşağa passiv toxunulmazlığı təmin edən bəzi antihissəcikləri ehtiva edir. Altı aylıq olanda körpənin süd dişləri çıxmağa başlayır (bu proses 33 aya qədər davam edə bilər). Uşağın skeletində əhəmiyyətli dəyişikliklər baş verir. Belə ki, uşaq 2-3 aylıq yaşlarında başını yuxarı tutmağa başlayanda uşaqlıq boynu əyriliyi (lordoz), 6-7 aylığında isə döş qəfəsinin əyriliyi (kifoz) əmələ gəlir.
- Erkən uşaqlıq: 1-3 yaş. Bu dövrdə uşaqlarda intensiv inkişaf, xüsusilə dil və təfəkkür inkişaf edir, onlarda yerimək, oynamaq həvəsi yaranır. İki yaşında uşağın onurğası böyük insanlardakı kimi forma alır.
- Məktəbəqədər yaş: 3 yaş - 6-7 yaş. 5-6 yaşlarında ilk daimi dişlər çıxır.
- Aşağı məktəb yaşı: 6-7 - 10/12 yaş. Uşağın zehni qabiliyyətləri aktiv şəkildə inkişaf edir.
- Yeniyetməlik dövrü: Bu yaşda cinsi yetkinlik baş verir. Cinsi hormonların təsiri altında cinsi xüsusiyyətlər formalaşır.
- qızlarda: 10 — 17-18 yaş
- oğlanlar: 12 — 17-18 yaş
Yetkin insanlarda yaş dövrləri
- Gənclik dövrü. Bu yaşda orqanizmin böyüməsi və inkişafı əsasən tamamlanır, bütün orqan sistemləri demək olar ki, yetkinləşir. Bu zaman psixoloji və mədəni yetkinləşmə prosesləri güclənir. Reproduktiv funksiya adətən 18-20 yaşda yetişir.
- oğlanlarda: 17-21 yaş
- qızlarda: 16-20 yaş
- Yetkinlik yaşı (1-ci dövr)
- kişilər: 21-35 yaş
- qadınlar: 20-35 yaş
- Yetkinlik yaşı (2-ci dövr)
- kişilər: 35-60 yaş
- qadınlar: 35-55 yaş
- Yaşlılıq: 55/60-75 yaş
- Qocalıq: 75-90 yaş
- Uzunömürlülər - 90 yaş və daha çox
Embrion inkişafı
Spermatozoid yumurtanın membranına uğurla daxil olarsa, mayalanma baş verir: sperma və yumurtanın genetik materialı birləşərək ziqot adlanan tək birhüceyrəli orqanizm meydana gətirir. İnsan embriogenezi belə başlayır . İnsanın intrauterin inkişafının embrion mərhələsi 7-8 gün davam edir: mayalanma anından embrionun uşaqlıq divarına implantasiyasına qədər və ziqotun bölünməsi ilə müşayiət olunur .
Həmçinin bax
İstinadlar
- Дробинская, 2016
- İnsanın inkişafı // Большая советская энциклопедия: [в 30 т.] (3-е изд.). М.: Советская энциклопедия. гл. ред.: А. М. Прохоров. 1969–1978.
- İnsanın inkişafı // Большая советская энциклопедия: [в 30 т.] (3-е изд.). М.: Советская энциклопедия. гл. ред.: А. М. Прохоров. 1969–1978.
- İnsanın inkişafı // Большая советская энциклопедия: [в 30 т.] (3-е изд.). М.: Советская энциклопедия. гл. ред.: А. М. Прохоров. 1969–1978.
- James M. Tanner. "Human development". Encyclopedia Britannica (ingilis). 2019-08-01. 2020-06-01 tarixində . İstifadə tarixi: 2020-04-08.
- Возраст // Малая медицинская энциклопедия. 1. под ред. . 1991. 358–359.
- "Когда ребенок начинает держать голову. Нормы развития и возможные отклонения" (rus). MilkBaby. 2019-04-16. 2020-05-26 tarixində . İstifadə tarixi: 2020-04-20.
- Sherk, Stephanie Dionne. "Gale Encyclopedia of Children's Health, 2006" (ingilis). healthline.com. 2013-12-01 tarixində . İstifadə tarixi: 2015-02-09.
- "germinal stage". Mosby's Medical Dictionary, 8th edition. (ingilis). Elsevier. 2021-04-28 tarixində . İstifadə tarixi: 2015-02-09.
Ədəbiyyat
- А. Дробинская. Гл.2 Закономерности роста и развития детского организма // Анатомия и физиология человека. — 2-е. — М.: Юрайт, 2016.
- Н.А. Красноперова. Общие закономерности роста и развития человека // Возрастная анатомия и физиология. — М.: ВЛАДОС, 2012.
- В.Н. Осипова. Возрастная физиология и психофизиология. — М.: МГИУ, 2010.
- Юрий Савченков, Ольга Солдатова, Сергей Шилов. Возрастная физиология (физиологические особенности детей и подростков). — ВЛАДОС, 2013.
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Insanin inkisafi insan orqanizminin inkisafi ve yetkinlesmesi prosesinde onun strukturunda morfologiyasinda ve fealiyyetinde bas veren deyisiklikler Diger orqanizmlerde oldugu kimi bura embrion dol inkisafi mayalanmadan dogusa qeder ve post embrional inkisaf daxildir Bezen insan inkisafi cercivesinde yalniz postembrional inkisaf nezerde tutulur Yumurtanin spermatozoid ile mayalanmasiInsan embrionu 8 9 heftelik Insanin inkisafi qeyri beraber sekilde bas verir o tedricen kemiyyet deyisikliklerinin ve keyfiyyet sicrayislarinin uzun dovrlerini ehate edir Inkisaf prosesinde morfoloji ve funksional deyisiklikler bir birine baglidir yeni funksiyalarin formalasmasinin esasinda muxtelif orqanlarin strukturunda yaranan agirlasmalar dayanir Ferqli beden sistemleri eyni vaxtda olmayan ve ferqli suretle inkisaf edir heteroxroniya Inkisaf dovrleriTibbi baximdan yas dovrlesdirilmesi orqanizmin yasa uygun anatomik ve fizioloji xususiyyetlerine esaslanir Usaqligin dovrlesdirilmesi ucun usaga qulluq ve terbiyenin xususiyyetleri ile elaqeli etraf muhit seraitine uygunlasma derecesi nezere alinir Asagidaki serti bioloji yas dovrleri ayird edilir Usaqlarda yas dovrleri Cagaliq dovru neonatal dovr ilk 4 hefte Sudemerlik dovru 4 hefteden 1 yasa qeder Bu zaman usagin bedeni aktiv sekilde inkisaf edir olcusu 1 5 2 defe artir ve eyni zamanda beden cekisi de artir Bu zaman usaq qida maddelerinin esas hissesini ana sudunden alir Qida maddelerinden elave ana sudu usaga passiv toxunulmazligi temin eden bezi antihissecikleri ehtiva edir Alti ayliq olanda korpenin sud disleri cixmaga baslayir bu proses 33 aya qeder davam ede biler Usagin skeletinde ehemiyyetli deyisiklikler bas verir Bele ki usaq 2 3 ayliq yaslarinda basini yuxari tutmaga baslayanda usaqliq boynu eyriliyi lordoz 6 7 ayliginda ise dos qefesinin eyriliyi kifoz emele gelir Erken usaqliq 1 3 yas Bu dovrde usaqlarda intensiv inkisaf xususile dil ve tefekkur inkisaf edir onlarda yerimek oynamaq hevesi yaranir Iki yasinda usagin onurgasi boyuk insanlardaki kimi forma alir Mektebeqeder yas 3 yas 6 7 yas 5 6 yaslarinda ilk daimi disler cixir Asagi mekteb yasi 6 7 10 12 yas Usagin zehni qabiliyyetleri aktiv sekilde inkisaf edir Yeniyetmelik dovru Bu yasda cinsi yetkinlik bas verir Cinsi hormonlarin tesiri altinda cinsi xususiyyetler formalasir qizlarda 10 17 18 yas oglanlar 12 17 18 yasYetkin insanlarda yas dovrleri Genclik dovru Bu yasda orqanizmin boyumesi ve inkisafi esasen tamamlanir butun orqan sistemleri demek olar ki yetkinlesir Bu zaman psixoloji ve medeni yetkinlesme prosesleri guclenir Reproduktiv funksiya adeten 18 20 yasda yetisir oglanlarda 17 21 yas qizlarda 16 20 yas Yetkinlik yasi 1 ci dovr kisiler 21 35 yas qadinlar 20 35 yas Yetkinlik yasi 2 ci dovr kisiler 35 60 yas qadinlar 35 55 yas Yasliliq 55 60 75 yas Qocaliq 75 90 yas Uzunomurluler 90 yas ve daha coxEmbrion inkisafiSpermatozoid yumurtanin membranina ugurla daxil olarsa mayalanma bas verir sperma ve yumurtanin genetik materiali birleserek ziqot adlanan tek birhuceyreli orqanizm meydana getirir Insan embriogenezi bele baslayir Insanin intrauterin inkisafinin embrion merhelesi 7 8 gun davam edir mayalanma anindan embrionun usaqliq divarina implantasiyasina qeder ve ziqotun bolunmesi ile musayiet olunur Hemcinin baxOntogenezIstinadlarDrobinskaya 2016 Insanin inkisafi Bolshaya sovetskaya enciklopediya v 30 t 3 e izd M Sovetskaya enciklopediya gl red A M Prohorov 1969 1978 Insanin inkisafi Bolshaya sovetskaya enciklopediya v 30 t 3 e izd M Sovetskaya enciklopediya gl red A M Prohorov 1969 1978 Insanin inkisafi Bolshaya sovetskaya enciklopediya v 30 t 3 e izd M Sovetskaya enciklopediya gl red A M Prohorov 1969 1978 James M Tanner Human development Encyclopedia Britannica ingilis 2019 08 01 2020 06 01 tarixinde Istifade tarixi 2020 04 08 Vozrast Malaya medicinskaya enciklopediya 1 pod red 1991 358 359 Kogda rebenok nachinaet derzhat golovu Normy razvitiya i vozmozhnye otkloneniya rus MilkBaby 2019 04 16 2020 05 26 tarixinde Istifade tarixi 2020 04 20 Sherk Stephanie Dionne Gale Encyclopedia of Children s Health 2006 ingilis healthline com 2013 12 01 tarixinde Istifade tarixi 2015 02 09 germinal stage Mosby s Medical Dictionary 8th edition ingilis Elsevier 2021 04 28 tarixinde Istifade tarixi 2015 02 09 EdebiyyatA Drobinskaya Gl 2 Zakonomernosti rosta i razvitiya detskogo organizma Anatomiya i fiziologiya cheloveka 2 e M Yurajt 2016 N A Krasnoperova Obshie zakonomernosti rosta i razvitiya cheloveka Vozrastnaya anatomiya i fiziologiya M VLADOS 2012 V N Osipova Vozrastnaya fiziologiya i psihofiziologiya M MGIU 2010 Yurij Savchenkov Olga Soldatova Sergej Shilov Vozrastnaya fiziologiya fiziologicheskie osobennosti detej i podrostkov VLADOS 2013