Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
İdris Həsənov (1897–1950) — dissertasiya müdafiə etmədən filologiya elmləri namizədi elmi dərəcəsini və professor adını alan tanınmış dialektoloq alim, Azərbaycan Pedaqoji İnstitutunun professoru, 1932-ci ildə latın qrafikası əsasında korlar üçün nöqtəli hərflərin layihəsinin müəllifi, SSRİ EA-nın Azərbaycan filialının Tarix, Arxeologiya və Etnoqrafiya İnstitutunun əvvəl şöbə müdiri, sonra isə direktor müavini və direktoru, repressiya qurbanı.
| İdris Həsənov | |
|---|---|
| İdris Məşədi Zaman oğlu Həsənov | |
 1937-ci ildə repressiya olunan İdris Həsənov | |
| Doğum tarixi | |
| Doğum yeri | Gəncə, Gəncə quberniyası, Rusiya imperiyası |
| Vəfat tarixi | |
| Vəfat yeri | Bakı, Azərbaycan SSR |
| Vəfat səbəbi | intihar |
| Fəaliyyəti | dilçi |
Həyatı
- İdris Məşədi-Zaman oğlu Həsənov 1897-ci ildə Gəncədə sənətkar ailəsində anadan olub.
- 1908-ci ildə ibtidai təhsilini başa vurduqdan sonra Gəncədə ali başlanğıc uçilişinə daxil olub və 1913-cü ildə oranı başa vurub. Qarşılıqlı Kredit Cəmiyyətində hesabdar işləmişdir. 2–3 il ərzində özünütəhsillə məşğul olmuş bu məqsədlə Peterburqdan olan "ev məktəbinə" və "xarici dilləri özüöyrənmə"yə yazılıb.
- 1918-ci ildə Gəncədən hərbi xidmətə çağırılıb və qərargah korpusunda tərcüməçi kimi fəaliyyət göstərib.
- 1919-cu ildə Azərbaycan Dövlət Universitetinin Şərq fakültəsinə dinləyici kimi qəbul edilir. 1920-ci ildə həmin fakültənin tələbəsi olur. Xalq hərbi Komissarlığında da fəaliyyətini davam etdirərək kassir kimi işləyir.
- 1920-ci ildə Gəncədə Quberniya Hərbi Komissarlığının katib-tərcüməçisi vəzifəsinə keçirilir.
- 1921-ci ildə yenidən Bakıya qayıdan İdris Həsənov universitet təhsilini davam etdirir.
- 1922–1930-cu illərdə azərbaycanı Tədqiq və tətəbbö cəmiyyətinin üzvü və Lüğət-dil komissiyasının sədri olur.
- 1927-ci ildə Yeni türk əlifbasının Ümumittifaq Mərkəzi Komitəsinin 1-ci pleniumunda iştirak edir.
- 1924-cü ildə Azərbaycan Dövlət Universitetinin Şərq fakültəsini bitirir.
- 1927-1931-ci illərdə Moskvada yaşayır, Şərq Zəhmətkeşlərinin Kommunist Universitetində Azərbaycan dilini tədris edir və Şərq xalqlarının milli mədəniyyəti Elmi-Tədqiqat İnstitutunun aspiranturasında təhsil alır.
- Bakıya qayıtdıqdan sonra Azərbaycan Pedaqoji İnstitutunda işləyərək, dosent, daha sonra professor elmi vəzifəsinə yiyələnir.
- 1932-ci ildə latın qrafikası əsasında korlar üçün nöqtəli hərflərin layihəsini hazırlayır.
- 1935-ci ildə 22 noyabr tarixində dissertasiya müdafiə etmədən filologiya elmləri namizədi elmi dərəcəsini və professor adını alır.
- 1937-ci il iyulun 19-da isə SSRİ EA-nın Azərbaycan filialının Tarix, Arxeologiya və Etnoqrafiya İnstitutunun direktoru təyin olunur.
- 1938-ci ilin fevralın 17-də vəzifəsindən azad edilir.
Repressiya qurbanı İdris Həsənov
- 1938-ci ilin aprel ayında həbs edilərək məhşər ayağına çəkilib. Həmin günlərdə alimin iş yerində yazılmış mənfur bir "qara kağızı" nəzərdən keçirək:
"İnstitutun keçmiş direktor müavini İdris Həsənovun haqqında sorğunuza belə cavab veririk: İdris Həsənov Azərbaycan dilçiliyi sahəsində uzun müddət pantürkist təbliğat və ziyankarlıq işi aparmışdır. O, 1926-cı ildə çapdan çıxmış "Gəncə əhalisinin dialektində mənsubiyyət şəkilçisiz isimlərin hallanması" adlı ilk əsərinin elə birinci sətrindən özünün pantürkist təbliğatını yaymağa başlayır. Onun bütün fikir və mülahizələri "vahid qədim türk dilləri"nin varisi olan türk dili haqqında pantürkist-müsavatçı ideyaların davamıdır. Pantürkist ideyaya sadiq olan İ.Həsənov Azərbaycan dilinin qrammatikasına Osmanlı formalarını tətbiq etmək fikrində olduğunu söyləmişdir (məsələn, "almamış", "gəlməmiş", "almadan", "gəlmədən" və s.). Bundan əlavə, Azərbaycan dilində o, rus və beynəlmiləl sözləri varvarizm və "yad" sözlər adlandırmışdır. "Azərbaycan zəhmətkeşlərinin İ.V.Stalinə məktubu"nun mətnindən sitat gətirən İ.Həsənov qeyd edir ki, "Azərbaycan dili Azərbaycan məktəblərindən az qala, qovulmuşdur". Dili kobudcasına təhrif hesab etmək olmaz. Bu, əksinqilabi fitnəkarlıq və böhtandır! Azərbaycan dilinin orfoqrafiyası işlənib hazırlanarkən İ.Həsənov digər vətən xainləri ilə birlikdə dilimizi ərəb, fars və Osmanlı sözləri ilə doldurmağa çalışmış, bununla da, Qərbin, kapitalist ölkələrinin mədəniyyətini təbliğ etmişdir. APİ üçün müəllim kadrlarının hazırlanması işində də ziyankarlıq mövqeyindən fəaliyyət göstərmişdir".
Bax belə! Qısa, aydın! Xalqın dilini, ənənəsini ürəkdən araşdırıb öyrənən cəfakeş bir alim "xalq düşməni" imiş. Sən demə, o, millətçi, pantürkist ideyalarını yayır, "orfoqrafiyanın ziyanlı təşkilində fəallıq göstərirmiş". Hamısı yalan, hamısı sabun köpüyü, böhtan, iftira! İstintaqın hər cür əzab-əziyyətinə dözür, qürurunu sındırmır. Sona kimi sözü bu olur: "Mən günahkar deyiləm!"
1939-cu il iyunun 2-də qəti qərar verilir: "İdris Məşədi Zaman oğlu Həsənov antisovet təşkilatında iştirakına görə 8 il müddətinə islah-əmək düşərgəsinə göndərilsin!" Bir müddət Krasnoyarsk diyarında dustaq olur. Uzaq Maqadanda kəskin infark keçirir. Əzilib-üzülmüş alimdə fikir-xəyaldan ciddi əsəbilik yaranır. 1946-cı il aprelin 3-də Gəncəyə qayıdanda professor İdris Həsənov 6 saylı məktəbdə sıravi müəllim işləməyə başlayır. 1949-cu ilin dekabrın 21-də o, "təhlükəli element" kimi yenidən həbs edilir. İkinci dəfə "vətən xaini"! Vətənin taleyi üçün alışıb-yanan fədakar bir insan dözə bilərdimi buna? Həyata son ümidini, inamını biryolluq itirmiş gəncəli alim İdris Həsənov dözmədi: 1950-ci il noyabrın 3-də özünü dənizə ataraq əbədi olaraq dünyasını dəyişdi.
Əsərləri
Moskvada Şərq Zəhmətkeşlərinin Kommunist Universitetinin Y.D.Polivanovun rəhbərlik etdiyi kafedrasında işləyəndə onunla birlikdə "Azərbaycan dilinin qrammatikası" və "Gəncə əhalisinin dialektində mənsubiyyət şəkilçisiz isimlərin hallanması" əsərlərini nəşr etdirir. XX əsrin 20–30-cu illərində onun 18 əsəri nəşr edilib. Bu əsərlərdən bəziləri aşağıdakılardır:
- Склонение имен существительных в гянджинском говоре. M. 1926
- Инструкция по сбору материалов для словаря народных говоров. M. 1931
- Курс грамматики для пед.техникумов. Баку. 1932–1934
- Орфография азербайджанского языка. Баку. 1936
- Грамматика азербайджанского языка. Морфология. Баку. 1936
- Грамматика азербайджанского языка. Синтаксис. Баку. 1937
İdris Həsənovla bağlı yazılanlar
- Научные работники Азербайджана. Справочник. Баку, 1927. с. 6
- Изв. Общества обследования и изучения Азербайджана, 1926, №1, с. 137
- Ə.Tahirzadə. Üç dostun böyüyü. Elm, 1988, 18 iyun. s. 4
- А.Таирзаде. Жертвы репрессий 30-х годов. Забытий Идрис. Молодость, Б. 1988, №10.
- З.Буниятов. Следственное дело №10497. — Элм, 1990, 14 июля, с. 3
- ЦА НАНА, ф. 39, оп. 1, ед. хр. 77, кор. 7
- Архив МНБ АР, архивно-следственное дело №ПР 28306.
İstinadlar
- Əhməd İsayev. Tarixin qan yaddaşı. Azərbaycan qəzeti, 2009, 14 aprel, s.6.
- Керимова Т.С. Из истории Национальной Академии наук Азербайджана. Баку: Тахсил, 2005, с. 344–346
- Ашнин Ф. Д., Алпатов В. М., Насилов Д. М. Репрессированная тюркология 2022-01-12 at the Wayback Machine. Москва: Издательская фирма "Восточная литература" РАН, 2002, с. 119.
- Azərbaycanlı dilçi İdris Məşədi-Zaman oğlu Həsənov (rusca)
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Idris Hesenov 1897 1950 dissertasiya mudafie etmeden filologiya elmleri namizedi elmi derecesini ve professor adini alan taninmis dialektoloq alim Azerbaycan Pedaqoji Institutunun professoru 1932 ci ilde latin qrafikasi esasinda korlar ucun noqteli herflerin layihesinin muellifi SSRI EA nin Azerbaycan filialinin Tarix Arxeologiya ve Etnoqrafiya Institutunun evvel sobe mudiri sonra ise direktor muavini ve direktoru repressiya qurbani Idris HesenovIdris Mesedi Zaman oglu Hesenov1937 ci ilde repressiya olunan Idris HesenovDogum tarixi 1897Dogum yeri Gence Gence quberniyasi Rusiya imperiyasiVefat tarixi 3 noyabr 1950Vefat yeri Baki Azerbaycan SSRVefat sebebi intiharFealiyyeti dilciHeyatiIdris Mesedi Zaman oglu Hesenov 1897 ci ilde Gencede senetkar ailesinde anadan olub 1908 ci ilde ibtidai tehsilini basa vurduqdan sonra Gencede ali baslangic ucilisine daxil olub ve 1913 cu ilde orani basa vurub Qarsiliqli Kredit Cemiyyetinde hesabdar islemisdir 2 3 il erzinde ozunutehsille mesgul olmus bu meqsedle Peterburqdan olan ev mektebine ve xarici dilleri ozuoyrenme ye yazilib 1918 ci ilde Genceden herbi xidmete cagirilib ve qerargah korpusunda tercumeci kimi fealiyyet gosterib 1919 cu ilde Azerbaycan Dovlet Universitetinin Serq fakultesine dinleyici kimi qebul edilir 1920 ci ilde hemin fakultenin telebesi olur Xalq herbi Komissarliginda da fealiyyetini davam etdirerek kassir kimi isleyir 1920 ci ilde Gencede Quberniya Herbi Komissarliginin katib tercumecisi vezifesine kecirilir 1921 ci ilde yeniden Bakiya qayidan Idris Hesenov universitet tehsilini davam etdirir 1922 1930 cu illerde azerbaycani Tedqiq ve tetebbo cemiyyetinin uzvu ve Luget dil komissiyasinin sedri olur 1927 ci ilde Yeni turk elifbasinin Umumittifaq Merkezi Komitesinin 1 ci pleniumunda istirak edir 1924 cu ilde Azerbaycan Dovlet Universitetinin Serq fakultesini bitirir 1927 1931 ci illerde Moskvada yasayir Serq Zehmetkeslerinin Kommunist Universitetinde Azerbaycan dilini tedris edir ve Serq xalqlarinin milli medeniyyeti Elmi Tedqiqat Institutunun aspiranturasinda tehsil alir Bakiya qayitdiqdan sonra Azerbaycan Pedaqoji Institutunda isleyerek dosent daha sonra professor elmi vezifesine yiyelenir 1932 ci ilde latin qrafikasi esasinda korlar ucun noqteli herflerin layihesini hazirlayir 1935 ci ilde 22 noyabr tarixinde dissertasiya mudafie etmeden filologiya elmleri namizedi elmi derecesini ve professor adini alir 1937 ci il iyulun 19 da ise SSRI EA nin Azerbaycan filialinin Tarix Arxeologiya ve Etnoqrafiya Institutunun direktoru teyin olunur 1938 ci ilin fevralin 17 de vezifesinden azad edilir Repressiya qurbani Idris Hesenov1938 ci ilin aprel ayinda hebs edilerek mehser ayagina cekilib Hemin gunlerde alimin is yerinde yazilmis menfur bir qara kagizi nezerden kecirek Institutun kecmis direktor muavini Idris Hesenovun haqqinda sorgunuza bele cavab veririk Idris Hesenov Azerbaycan dilciliyi sahesinde uzun muddet panturkist tebligat ve ziyankarliq isi aparmisdir O 1926 ci ilde capdan cixmis Gence ehalisinin dialektinde mensubiyyet sekilcisiz isimlerin hallanmasi adli ilk eserinin ele birinci setrinden ozunun panturkist tebligatini yaymaga baslayir Onun butun fikir ve mulahizeleri vahid qedim turk dilleri nin varisi olan turk dili haqqinda panturkist musavatci ideyalarin davamidir Panturkist ideyaya sadiq olan I Hesenov Azerbaycan dilinin qrammatikasina Osmanli formalarini tetbiq etmek fikrinde oldugunu soylemisdir meselen almamis gelmemis almadan gelmeden ve s Bundan elave Azerbaycan dilinde o rus ve beynelmilel sozleri varvarizm ve yad sozler adlandirmisdir Azerbaycan zehmetkeslerinin I V Staline mektubu nun metninden sitat getiren I Hesenov qeyd edir ki Azerbaycan dili Azerbaycan mekteblerinden az qala qovulmusdur Dili kobudcasina tehrif hesab etmek olmaz Bu eksinqilabi fitnekarliq ve bohtandir Azerbaycan dilinin orfoqrafiyasi islenib hazirlanarken I Hesenov diger veten xainleri ile birlikde dilimizi ereb fars ve Osmanli sozleri ile doldurmaga calismis bununla da Qerbin kapitalist olkelerinin medeniyyetini teblig etmisdir API ucun muellim kadrlarinin hazirlanmasi isinde de ziyankarliq movqeyinden fealiyyet gostermisdir Bax bele Qisa aydin Xalqin dilini enenesini urekden arasdirib oyrenen cefakes bir alim xalq dusmeni imis Sen deme o milletci panturkist ideyalarini yayir orfoqrafiyanin ziyanli teskilinde fealliq gosterirmis Hamisi yalan hamisi sabun kopuyu bohtan iftira Istintaqin her cur ezab eziyyetine dozur qururunu sindirmir Sona kimi sozu bu olur Men gunahkar deyilem 1939 cu il iyunun 2 de qeti qerar verilir Idris Mesedi Zaman oglu Hesenov antisovet teskilatinda istirakina gore 8 il muddetine islah emek dusergesine gonderilsin Bir muddet Krasnoyarsk diyarinda dustaq olur Uzaq Maqadanda keskin infark kecirir Ezilib uzulmus alimde fikir xeyaldan ciddi esebilik yaranir 1946 ci il aprelin 3 de Genceye qayidanda professor Idris Hesenov 6 sayli mektebde siravi muellim islemeye baslayir 1949 cu ilin dekabrin 21 de o tehlukeli element kimi yeniden hebs edilir Ikinci defe veten xaini Vetenin taleyi ucun alisib yanan fedakar bir insan doze bilerdimi buna Heyata son umidini inamini biryolluq itirmis genceli alim Idris Hesenov dozmedi 1950 ci il noyabrin 3 de ozunu denize ataraq ebedi olaraq dunyasini deyisdi EserleriMoskvada Serq Zehmetkeslerinin Kommunist Universitetinin Y D Polivanovun rehberlik etdiyi kafedrasinda isleyende onunla birlikde Azerbaycan dilinin qrammatikasi ve Gence ehalisinin dialektinde mensubiyyet sekilcisiz isimlerin hallanmasi eserlerini nesr etdirir XX esrin 20 30 cu illerinde onun 18 eseri nesr edilib Bu eserlerden bezileri asagidakilardir Sklonenie imen sushestvitelnyh v gyandzhinskom govore M 1926 Instrukciya po sboru materialov dlya slovarya narodnyh govorov M 1931 Kurs grammatiki dlya ped tehnikumov Baku 1932 1934 Orfografiya azerbajdzhanskogo yazyka Baku 1936 Grammatika azerbajdzhanskogo yazyka Morfologiya Baku 1936 Grammatika azerbajdzhanskogo yazyka Sintaksis Baku 1937Idris Hesenovla bagli yazilanlarNauchnye rabotniki Azerbajdzhana Spravochnik Baku 1927 s 6 Izv Obshestva obsledovaniya i izucheniya Azerbajdzhana 1926 1 s 137 E Tahirzade Uc dostun boyuyu Elm 1988 18 iyun s 4 A Tairzade Zhertvy repressij 30 h godov Zabytij Idris Molodost B 1988 10 Z Buniyatov Sledstvennoe delo 10497 Elm 1990 14 iyulya s 3 CA NANA f 39 op 1 ed hr 77 kor 7 Arhiv MNB AR arhivno sledstvennoe delo PR 28306 IstinadlarEhmed Isayev Tarixin qan yaddasi Azerbaycan qezeti 2009 14 aprel s 6 Kerimova T S Iz istorii Nacionalnoj Akademii nauk Azerbajdzhana Baku Tahsil 2005 s 344 346 Ashnin F D Alpatov V M Nasilov D M Repressirovannaya tyurkologiya 2022 01 12 at the Wayback Machine Moskva Izdatelskaya firma Vostochnaya literatura RAN 2002 s 119 ISBN 5020183385 Azerbaycanli dilci Idris Mesedi Zaman oglu Hesenov rusca