Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Bu məqaləni lazımdır. |
Çində rəsmən 56 millət yaşayır.
Çindəki Türk xalqları
Çin XR-da 11 türk əsilli etnik qrup yaşamaqdadır : uyğurlar, qazaxlar, qırğızlar, salarlar, yuğurlar, abdallar, özbəklər, tatarlar, tuvalar, İli türkləri,yakutlar və Fuyu qırğızları. 2000-ci ildə aparılmış siyahıyaalmanın elan olunmuş rəsmi nəticələrinə əsasən Çində 8.399.393 nəfər uyğur, 1.250.458 nəfər qazax, 160.823 nəfər qırğız, 104.503 nəfər salar, 13.719 nəfər yuğur, 12.370 nəfər özbək və 4.890 nəfər tatar olmaqla 9.946.156 nəfər türk kökənli əhali yaşayır. Ölkədəki uyğur, qazax və qırğızların əksəriyyəti, həmçinin tuvalar Sintzyan-Uyğur Muxtar Rayonunda məskunlaşmışdırlar.
Çində muxtariyyət almış Türk xalqları
- Uyğurlar : Sintszyan-Uyğur Muxtar Rayonu
- Qazaxlar : Ardunsüykedə,Dulanda,Haysidə,Aksayda və Sintszyan - Uyğur muxtar bölgəsində yaşayırlar.
- Qırğızlar : özlərini "Kırqızdar" adlandırırlar, 2000-ci il siyahıya almasına əsasən Çində 160.823 (158,775 nəfəri Sintszyan-Uyğur Muxtar Rayonunun ərazisində yaşamışdır) nəfər qırğız məskunlaşmışdır. Sintszyan–Uyğur Muxtar Rayonunda yaşayan qırğızların əksəriyyəti - 124.533 nəfəri və ya 78%-dən çoxu Qızılsu-Qırğız Muxtar Dairəsinin (2000-ci il s.a.-na görə M.D. əhalisi 281.306 nəfəri uyğur, 124.533 nəfəri qırğız, 28.197 nəfəri çinli, 4.662 nəfəri tacik, 432 nəfəri dunsyan, 558 nəfəri digər millətlər olmaqla cəmi 439.688 nəfər olmuşdur.) Akto, Akçi və Vüqia (türkcə əsl adı Uluqçat) qəzalarında, qalan 34.242 nəfər isə Aksu dairəsinin Uşi (türkcə əsl adı Uçturfan) və Bayçen (türkcə əsl adı Bay və ya Bəy) qəzalarında, İli-Qazax Muxtar Dairəsinin Çjaosu (türkcə əsl adı Monqolkürə-dir, mənası uyğur dilində "Monqol Məbədi" deməkdir) və Tekes qəzalarında yaşamaqdadır.
- Tuvalar : özlərini "Tıvalar" adlandırırlar, 1999-cu ilə aid olan tədqiqatlara görə Çindəki tuvaların sayı təxminən 2.400 nəfərdir. Öz milli dillərini və milli türklük şüurlarını qorumuşdurlar. Bununla belə onların 90%-i qazax dilində, 30%-ə qədəri də monqol dilində (kalmık dialekti) danışa bilir, həmçinin çin dilində yaza və oxuya bilirlər. Sintszyan-Uyğur Muxtar Rayonunun İli-Qazax Muxtar Dairəsinin Altay qəzasında Burçun (ing: Burjin, uyğ: Burçin), Xabaxe (ing: Habahe, uyğ:Qaba), Fuyun (ing: Fuyun, uyğ: Köktokay) və Altay nahiyyələrində (Burçun nahiyyəsinin Xom və Xanas kəndlərində, Xabaxe nahiyyəsinin Aq Xava kəndində və Altay nahiyyəsinin inzibati mərkəzi olan Altay şəhərində) yaşamaqdadırlar. Ehtimal olunur ki, siyahıyaalma zamanı tuvaların dil və mənşə tədqiqi aparılmadan monqollarla yemək, geyim, irqi görünüş və sairə kültür bənzərliyi əsas götürülmüş və onlar monqol olaraq qeydiyyata alınmışlar.Haşiyə : Altay qəzasının ərzisi 118 min km²-dir, əhalisi 2000-ci il s.a.-na görə 561.757 nəfər olmuşdur : 288.612 nəfəri qazax, 229.984 nəfəri çinli, 22.166 nəfəri xuey, 10.068 nəfəri uyğur, 5.486 nəfəri monqol, 1.724 nəfəri dunsyan, 1.236 nəfəri tatar, 2.481 nəfəri isə digər millətlər olmaqla. Onlardan qazax, xuey (kökən olaraq çinlidirlər, keçmiş SSRİ-da elmi ədəbiyyatda onlar "dunqan" adlanırdılar, leksikasına xeyli ölçüdə türk dilinin karluk-çağatay-uyğur ləhçəsi təsir göstərmişdir), uyğur, dunsyan (monqol kökənli) və tatar etnik qrupları müsəlmandırlar.
- Salarlar : özlərini "Salır" adlandırırlar. "Salar" bu etnik qrupun adının çin dilində deyiliş şəkilidir. Azərbaycan dilində düzgün deyilişi "salur"dur. Çinin Tsinxay vilayətinin Xaydun dairəsinin Syunxua-Salar Muxtar Qəzasında 63.859 nəfər (məlumat 2000-ci il s.a.-na aiddir: Syunxua-Salar MQ-da ümumi əhali 104.452 nəfər olmuşdur), Tsinxay vilayətinin Xaydun dairəsinin Xualun-Xuey Muxtar Qəzasında 11.100 nəfər (məlumat 2000-ci il s.a.-na aiddir: Xualun-Xuey MQ-da ümumi əhali 213.716 nəfər olmuşdur), Qansu vilayətinin Linsya-Xuey Muxtar Dairəsinin Tszişişan-Baoan-Dunsyan-Salar Muxtar Qəzasında 25.782 nəfər və Sintszyan-Uyğur Muxtar Rayonunun (tarixi adı Şərqi Türkistan və ya Uyğurustan) İli-Qazax Muxtar Dairəsinin inzibati mərkəzi İnin (əsl-keçmiş adı Güljə olmuşdur. Bu söz türkcə olub qazax dilində vəhşi dağ qoyununun iri erkəyini bildirmək üçün istifadə olunur) şəhərində 3.762 nəfər salar türkü məskunlaşmışdır. Hazırda Çində 14 tümən yəni 140 min nəfər salar türkü yaşamaqdadır. Tarixi məxəzlərə dayanılaraq ehtimal edilir ki, ipək ticarəti ilə əlaqədar Salarlar hazırda Çində yaşadıqları ərazilərə XIV əsrdə o zaman məskun olduqları Səmərqənd şəhəri yaxınlığından köç etmişdirlər, köçəri deyildilər, oturaq əhali idilər və əsasən ipəkçiliklə məşğul olurdular. Salarlar etnik mənşə və danışdıqları ana dilləri etibarı ilə Türk dillərinin Oğuz yarımqrupuna daxildirlər. Hazırda salar dilini demək olar ki, bu etnik qrupun bütün fərdləri, həmçinin etnik salarların çoxluq olduqları bölgələrdə ətrafda yaşayan türk olmayan digər dillərin daşıyıcıları da (xüsusiylə kişilər) bilirlər. Adətən salarlar ana dillərindən əlavə bir və ya bir neçə dildə danışa bilirlər. Beləki onların böyük bir qismi uyğur və çin dillərində, çox az hissəsi isə tibet dilində danışmağı bacarır. Salar dili iki dialektə sahibdir : cizi və menqda. Cizi dialekti salarcanın qrammatikasında standart olaraq qəbul edilir. Leksikasına nəzər salınarkən uyğur və qazax dillərinin təsiri hiss edilir. Salarlar X əsrdən başlayaraq XX əsrin sonlarınadək ərəb əlifbası əsasında hazırlanmış türk əlifbasından istifadə etsələr də, 1969-cu ildən 2008-ci ilədək Uyğur Latın Əlifbasından, 2008-ci ildən bəri isə salar dilinə uyğunlaşdırılmış yeni latın əlifbasından (salarca : Salır Latin Oğuş), həmçinin ölkədə rəsmi olan çin əlifbasından istifadə edirlər. (Salır Latin Oğuş： Aa Bb Cc Çç Dd Ee Ff Gg Ğğ Hh Iı İi Kk Ll Mm Nn Ññ Oo Öö Pp Qq Rr Ss Şş Tt Uu Üü Vv Xx Yy Zz) Dindarlarının əksəriyyəti İslam dininə (süni və sufi) etiqad etməkdədir, fərdlərinin təxminən 52% oxuyub-yazmağı bacarır.
- Fuyu qırğızları : eyniylə tuvalar kimi müsəlman olmayan türk kökənli topluluq olub Mancuriya vilayətində Qiqihaer rayonunun Fuyu nahiyyəsindəki bir neçə kənddə yaşamaqdadırlar. 2000-ci ilə olan təxminə əsasən sayları 1.000 nəfər ətrafındadır. 35 yaşdan aşağı olanların demək olarki, 90%-i öz dilini bilmir və ya bu dildə çox az söz başa düşür, gündəlik həyatda əsasən monqol və çin dilindən istifadə edirlər. Daha yaşlı nəsil ilə aparılmış sorğu anketlərinə əsasən fuyu qırğız dilinin xakas dili ilə olduqca yaxın olduğu qənaətinə varılmışdır. Ehtimal olunur ki, fuyu qırğızlarını hazırkı yaşadıqları yerlərə bu bölgədə yaşayan monqollarla birlikdə 18-ci əsrdə Çində hakimiyyətdə olan Mancur əsilli xanədanlıq hazırkı Şimali Monqolustan ərazisindən köçürüb gətirmişdir və ehtimal olunur ki, hazırda Fuyu bölgəsində monqollar içərisində asmilə olmuş minlərlə fuyu qırğızı vardır. Ancaq onlar artıq öz milli şüurunu itirmişdirlər.
- Abdallar : özlərini "Əynülər" adlandırırlar, sayları 1996-cı ilə olan təxminə əsasən 30,000 nəfərdir. 2000-ci il s.a. zamanı uyğur olaraq qeydə alınmışdırlar. Rusiya FR-da və Yaponiyada yaşayan "Ayn" etnik qrupuyla eyni deyillər.
- İli türkləri : Milli təsnifata görə özbək əsilli hesab edilirlər.
İstinadlar
- (PDF). 2021-08-30 tarixində orijinalından (PDF) arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2012-12-29.
- China.org.cn :The Uygur ethnic minority 2022-03-18 at the Wayback Machine
- China.org.cn : The Kazak ethnic minority 2022-08-07 at the Wayback Machine
- China.org.cn : The Kirgiz ethnic minority 2022-08-07 at the Wayback Machine
- Ethnologue.com :report for language code:slr 2008-09-18 at the Wayback Machine
- China.org.cn :The Yugur ethnic minority 2007-03-14 at the Wayback Machine
- China.org.cn :The Ozbek ethnic minority 2022-08-07 at the Wayback Machine
- China.org.cn :The Ozbek ethnic minority 2022-08-07 at the Wayback Machine
- Ethnologue.com :report for language code:kir 2010-02-11 at the Wayback Machine
- Министерства культуры Республики Тыва :Язык 2012-05-11 at the Wayback Machine
- Ethnologue.com :report for language code:tyv 2010-10-08 at the Wayback Machine
- Göktürkcə Araştırmaları :Salar Türkleri İle Söyleşi 2021-09-28 at the Wayback Machine
- Uluslararası Sosyal Arastırmalar Dergisi, Ersin Teres: "İli Salır türkcəsinde ve Türkmen türkcəsinde isim çekimi". 2021-05-14 at the Wayback Machine Cilt: 4, Sayı: 18, Yıl: 2011
- salars.cn :Salırça ve Oğuş 2012-10-29 at the Wayback Machine
- salars.cn :Salar Latin aifabesi 2012-10-29 at the Wayback Machine
- salars.cn :Salırça 2012-10-29 at the Wayback Machine
- Svenska Forskningsinstitutet i Istanbul, Published with fõnancial support from Magn. Bergvalls Stiftelse, Lars Johanson :Discoveries on the Turkic Linguistic Map 2017-10-10 at the Wayback Machine:...Eynu
- Ethnologue.com :report for language code aib
- Ethnologue.com :report for language code ili 2012-10-01 at the Wayback Machine
Həmçinin bax
Xarici keçidlər
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Bu meqaleni vikilesdirmek lazimdir Lutfen meqaleni umumvikipediya ve redakte qaydalarina uygun sekilde tertib edin Cinde resmen 56 millet yasayir Cindeki Turk xalqlari Cin XR da 11 turk esilli etnik qrup yasamaqdadir uygurlar qazaxlar qirgizlar salarlar yugurlar abdallar ozbekler tatarlar tuvalar Ili turkleri yakutlar ve Fuyu qirgizlari 2000 ci ilde aparilmis siyahiyaalmanin elan olunmus resmi neticelerine esasen Cinde 8 399 393 nefer uygur 1 250 458 nefer qazax 160 823 nefer qirgiz 104 503 nefer salar 13 719 nefer yugur 12 370 nefer ozbek ve 4 890 nefer tatar olmaqla 9 946 156 nefer turk kokenli ehali yasayir Olkedeki uygur qazax ve qirgizlarin ekseriyyeti hemcinin tuvalar Sintzyan Uygur Muxtar Rayonunda meskunlasmisdirlar Cinde muxtariyyet almis Turk xalqlari Uygurlar Sintszyan Uygur Muxtar Rayonu Qazaxlar Ardunsuykede Dulanda Hayside Aksayda ve Sintszyan Uygur muxtar bolgesinde yasayirlar Qirgizlar ozlerini Kirqizdar adlandirirlar 2000 ci il siyahiya almasina esasen Cinde 160 823 158 775 neferi Sintszyan Uygur Muxtar Rayonunun erazisinde yasamisdir nefer qirgiz meskunlasmisdir Sintszyan Uygur Muxtar Rayonunda yasayan qirgizlarin ekseriyyeti 124 533 neferi ve ya 78 den coxu Qizilsu Qirgiz Muxtar Dairesinin 2000 ci il s a na gore M D ehalisi 281 306 neferi uygur 124 533 neferi qirgiz 28 197 neferi cinli 4 662 neferi tacik 432 neferi dunsyan 558 neferi diger milletler olmaqla cemi 439 688 nefer olmusdur Akto Akci ve Vuqia turkce esl adi Uluqcat qezalarinda qalan 34 242 nefer ise Aksu dairesinin Usi turkce esl adi Ucturfan ve Baycen turkce esl adi Bay ve ya Bey qezalarinda Ili Qazax Muxtar Dairesinin Cjaosu turkce esl adi Monqolkure dir menasi uygur dilinde Monqol Mebedi demekdir ve Tekes qezalarinda yasamaqdadir Tuvalar ozlerini Tivalar adlandirirlar 1999 cu ile aid olan tedqiqatlara gore Cindeki tuvalarin sayi texminen 2 400 neferdir Oz milli dillerini ve milli turkluk suurlarini qorumusdurlar Bununla bele onlarin 90 i qazax dilinde 30 e qederi de monqol dilinde kalmik dialekti danisa bilir hemcinin cin dilinde yaza ve oxuya bilirler Sintszyan Uygur Muxtar Rayonunun Ili Qazax Muxtar Dairesinin Altay qezasinda Burcun ing Burjin uyg Burcin Xabaxe ing Habahe uyg Qaba Fuyun ing Fuyun uyg Koktokay ve Altay nahiyyelerinde Burcun nahiyyesinin Xom ve Xanas kendlerinde Xabaxe nahiyyesinin Aq Xava kendinde ve Altay nahiyyesinin inzibati merkezi olan Altay seherinde yasamaqdadirlar Ehtimal olunur ki siyahiyaalma zamani tuvalarin dil ve mense tedqiqi aparilmadan monqollarla yemek geyim irqi gorunus ve saire kultur benzerliyi esas goturulmus ve onlar monqol olaraq qeydiyyata alinmislar Hasiye Altay qezasinin erzisi 118 min km dir ehalisi 2000 ci il s a na gore 561 757 nefer olmusdur 288 612 neferi qazax 229 984 neferi cinli 22 166 neferi xuey 10 068 neferi uygur 5 486 neferi monqol 1 724 neferi dunsyan 1 236 neferi tatar 2 481 neferi ise diger milletler olmaqla Onlardan qazax xuey koken olaraq cinlidirler kecmis SSRI da elmi edebiyyatda onlar dunqan adlanirdilar leksikasina xeyli olcude turk dilinin karluk cagatay uygur lehcesi tesir gostermisdir uygur dunsyan monqol kokenli ve tatar etnik qruplari muselmandirlar Salarlar ozlerini Salir adlandirirlar Salar bu etnik qrupun adinin cin dilinde deyilis sekilidir Azerbaycan dilinde duzgun deyilisi salur dur Cinin Tsinxay vilayetinin Xaydun dairesinin Syunxua Salar Muxtar Qezasinda 63 859 nefer melumat 2000 ci il s a na aiddir Syunxua Salar MQ da umumi ehali 104 452 nefer olmusdur Tsinxay vilayetinin Xaydun dairesinin Xualun Xuey Muxtar Qezasinda 11 100 nefer melumat 2000 ci il s a na aiddir Xualun Xuey MQ da umumi ehali 213 716 nefer olmusdur Qansu vilayetinin Linsya Xuey Muxtar Dairesinin Tszisisan Baoan Dunsyan Salar Muxtar Qezasinda 25 782 nefer ve Sintszyan Uygur Muxtar Rayonunun tarixi adi Serqi Turkistan ve ya Uygurustan Ili Qazax Muxtar Dairesinin inzibati merkezi Inin esl kecmis adi Gulje olmusdur Bu soz turkce olub qazax dilinde vehsi dag qoyununun iri erkeyini bildirmek ucun istifade olunur seherinde 3 762 nefer salar turku meskunlasmisdir Hazirda Cinde 14 tumen yeni 140 min nefer salar turku yasamaqdadir Tarixi mexezlere dayanilaraq ehtimal edilir ki ipek ticareti ile elaqedar Salarlar hazirda Cinde yasadiqlari erazilere XIV esrde o zaman meskun olduqlari Semerqend seheri yaxinligindan koc etmisdirler koceri deyildiler oturaq ehali idiler ve esasen ipekcilikle mesgul olurdular Salarlar etnik mense ve danisdiqlari ana dilleri etibari ile Turk dillerinin Oguz yarimqrupuna daxildirler Hazirda salar dilini demek olar ki bu etnik qrupun butun ferdleri hemcinin etnik salarlarin coxluq olduqlari bolgelerde etrafda yasayan turk olmayan diger dillerin dasiyicilari da xususiyle kisiler bilirler Adeten salarlar ana dillerinden elave bir ve ya bir nece dilde danisa bilirler Beleki onlarin boyuk bir qismi uygur ve cin dillerinde cox az hissesi ise tibet dilinde danismagi bacarir Salar dili iki dialekte sahibdir cizi ve menqda Cizi dialekti salarcanin qrammatikasinda standart olaraq qebul edilir Leksikasina nezer salinarken uygur ve qazax dillerinin tesiri hiss edilir Salarlar X esrden baslayaraq XX esrin sonlarinadek ereb elifbasi esasinda hazirlanmis turk elifbasindan istifade etseler de 1969 cu ilden 2008 ci iledek Uygur Latin Elifbasindan 2008 ci ilden beri ise salar diline uygunlasdirilmis yeni latin elifbasindan salarca Salir Latin Ogus hemcinin olkede resmi olan cin elifbasindan istifade edirler Salir Latin Ogus Aa Bb Cc Cc Dd Ee Ff Gg Gg Hh Ii Ii Kk Ll Mm Nn Nn Oo Oo Pp Qq Rr Ss Ss Tt Uu Uu Vv Xx Yy Zz Dindarlarinin ekseriyyeti Islam dinine suni ve sufi etiqad etmekdedir ferdlerinin texminen 52 oxuyub yazmagi bacarir Fuyu qirgizlari eyniyle tuvalar kimi muselman olmayan turk kokenli topluluq olub Mancuriya vilayetinde Qiqihaer rayonunun Fuyu nahiyyesindeki bir nece kendde yasamaqdadirlar 2000 ci ile olan texmine esasen saylari 1 000 nefer etrafindadir 35 yasdan asagi olanlarin demek olarki 90 i oz dilini bilmir ve ya bu dilde cox az soz basa dusur gundelik heyatda esasen monqol ve cin dilinden istifade edirler Daha yasli nesil ile aparilmis sorgu anketlerine esasen fuyu qirgiz dilinin xakas dili ile olduqca yaxin oldugu qenaetine varilmisdir Ehtimal olunur ki fuyu qirgizlarini hazirki yasadiqlari yerlere bu bolgede yasayan monqollarla birlikde 18 ci esrde Cinde hakimiyyetde olan Mancur esilli xanedanliq hazirki Simali Monqolustan erazisinden kocurub getirmisdir ve ehtimal olunur ki hazirda Fuyu bolgesinde monqollar icerisinde asmile olmus minlerle fuyu qirgizi vardir Ancaq onlar artiq oz milli suurunu itirmisdirler Abdallar ozlerini Eynuler adlandirirlar saylari 1996 ci ile olan texmine esasen 30 000 neferdir 2000 ci il s a zamani uygur olaraq qeyde alinmisdirlar Rusiya FR da ve Yaponiyada yasayan Ayn etnik qrupuyla eyni deyiller Ili turkleri Milli tesnifata gore ozbek esilli hesab edilirler Istinadlar PDF 2021 08 30 tarixinde orijinalindan PDF arxivlesdirilib Istifade tarixi 2012 12 29 China org cn The Uygur ethnic minority 2022 03 18 at the Wayback Machine China org cn The Kazak ethnic minority 2022 08 07 at the Wayback Machine China org cn The Kirgiz ethnic minority 2022 08 07 at the Wayback Machine Ethnologue com report for language code slr 2008 09 18 at the Wayback Machine China org cn The Yugur ethnic minority 2007 03 14 at the Wayback Machine China org cn The Ozbek ethnic minority 2022 08 07 at the Wayback Machine China org cn The Ozbek ethnic minority 2022 08 07 at the Wayback Machine Ethnologue com report for language code kir 2010 02 11 at the Wayback Machine Ministerstva kultury Respubliki Tyva Yazyk 2012 05 11 at the Wayback Machine Ethnologue com report for language code tyv 2010 10 08 at the Wayback Machine Gokturkce Arastirmalari Salar Turkleri Ile Soylesi 2021 09 28 at the Wayback Machine Uluslararasi Sosyal Arastirmalar Dergisi Ersin Teres Ili Salir turkcesinde ve Turkmen turkcesinde isim cekimi 2021 05 14 at the Wayback Machine Cilt 4 Sayi 18 Yil 2011 salars cn Salirca ve Ogus 2012 10 29 at the Wayback Machine salars cn Salar Latin aifabesi 2012 10 29 at the Wayback Machine salars cn Salirca 2012 10 29 at the Wayback Machine Svenska Forskningsinstitutet i Istanbul Published with fonancial support from Magn Bergvalls Stiftelse Lars Johanson Discoveries on the Turkic Linguistic Map 2017 10 10 at the Wayback Machine Eynu Ethnologue com report for language code aib Ethnologue com report for language code ili 2012 10 01 at the Wayback MachineHemcinin baxXarici kecidler