Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Vilyoy çayı (saxa Бүлүү) — çay Saxa və Krasnoyarsk diyarı ərarazilərindən axır və Lena çayının ən uzun qolunu təşkil edir.
| Vilyoy çayı | |
|---|---|
| saxa Бүлүү | |
 | |
| Ölkə |  Rusiya |
| Mənbəyi | Orta Sibir yaylası |
| Mənsəbi | Lena çayı |
| • Yüksəkliyi | 54 m |
| Uzunluğu | 2650 km |
| Su sərfi | 1.468 m³/s |
| Su hövzəsi | 454000 |
| Hövzəsinin sahəsi | 454.000 km² |
| Yilyoy çayı Saxanın fiziki xəritəsində:<br 65° 58′ 41″ N, 103° 30′ 49 E
 | |
| [ru] | 18030800112117400003664 |
 Vikianbarda əlaqəli mediafayllar | |
Çoğrafiyası
Çayın başlanğıc qolları Orta Sibir öndağılığı, Vilyoy plasonundan götürür. Aşağı Tunqus çayının gözəsi ilə sərhəd təşkil edir. Şimal axarda çay şimandan cənuba, Çoka çayı toküldüyü yerdən isə birfən istiqaməti şərqə yönəlir. Mənsəbdə isə cənuba istiqamətlənir. Yuxarı axarlarda çay bataqlıqlaşmış gölməçələrin axır. Aşağı istiqaməkləndikdən sonra dərinli müəyyən yerlərdə artır və kanyonlar əmələ gətirir. Hətta bəzi ərazilərdə kanyonların hündürlüyü 150 m təşkil edir. Enişıəri sıldırımlıdır. Çernışevski yaşayış məntəqəsindən Çirkuo çayının məndəbinə qədər Vilyoy SES sahəsinə daxildir (1967 il). SES-larının tikintisi burada yeləşən Uluxan Xan qayalıqları mühüm rol oynamışdır. SES uzunuluğu 400 km axar boyunca uzanır. Anbarın yuxarı hissəsində Çernışev qəsəbəsi salınmışdır. 140 km aşağıda isə Svetlıy SES vardı.
Mərkəziyakutiya çökəkliyi ərazisində Suntar qəsəbəsinin aşağı hissəsində çayın yatağı genişlənir. Vilyoy şəhərindən mənsəbə qədər enli yataqla hərəkət edir. Yatağında astana və adalar vardır. Adalar arasında ən irisi Xoçentaxdır ki, oda mənbədən 15 km yuxarıda yerləşir.
Təbiəti
Hövzəsində 67 266 göl vardır. Ən iriləri Nidjili (119 km²), Baratalax, Mastax, Syoqcer (80 km²), Boquda (22 km²) və Mosan (dərinliyi — 110 m).
Çay və ətrafında yerləşən göllərdə Nərə, , , , , Siqi və s balıqlara rast gəlmək olar.
Hidrologiyası
Vilyoy çayı Lenanın uzunluğu 2 650 km, sahəsi 454 min km² təşkil edir. Питание смешанное с преобладанием снегового. Susərfiyyatı Çernışev qəsəbəsində 600 m³/s, Suntar qəsəbəsində isə 742 m³/s təşkil edir. Yazda orta aylıq sərfiyyat 10 000–15 000 m³/s təşkil edir.
Əhəmiyyəti
Çay üzərində Vilyoy SES, Vilyoy III SES və Svetlıy SES vardır. Sahilində Lensk, Mirnıy, Ayxal, Udaçnıy, Almaznıy, Çermışevski və Svetlıy qəsəbələri vardır.
Hövzəsindən almaz, qonur kömür, kömür, təbii qaz və fosfor çıxxarılır.
Qolları
Əsas qolları: sağdan — Ulaxan-Vava, Çirkuo, Çona, Çıbıda, Ulaxan-Botuobuya, Oççuquy-Botuobuya, Bappaqay; soldan — Axtaranda, Iqıatta, Marxa, Tyokyan və Tyonq. Əsas qolu Marxa çayıdır.
Ekoloji vəziyyəti
Vilyoy çayının insanlar üçün istər qida istərsə içməli su kimi əhəmiyyəti böyük olmuşdur. XX əsrdə çay və ətraf ərazilərin məmimsənilməsi ekoloji vəziyyəti gərginləşdirirdi. Bu vəziyyat Yakutiya ictimayyətini narahat edirdi. Artıq xoşa gəlməz əlamətlər ortaya çıxmışdı:
- Ardıcıl SES tikintisi 2 170 mk² meşə sahəsini su sltında qoymuşdur.
- Yeraltı atom sınaqlarının keçirilməsi (1978-ci ildə bir necəsi sınaqhan keçirilmişdir. 1996-cı ilə radiasiya təhlüləsi müəyyənləşmişdir.
- Faydalı qazıntıların çıxarılması — almaz, neft, qaz
- Yaxınlıqdakı qəsəbələrdən yığılan tullantıların təşizləmə müəssisələrin olmaması səbəbindən ətrafa atəlması.
- "Svobodnıy" aerodromundan buraxılan raketlərin tullantılarının çayın suyunu kirlətməsi.
İstinsdlar
- Vilyuy at Khatyryk-Khomo 2009-11-25 at the Wayback Machine, UNESCO: Water resources
- "Гидроузлы на р. Вилюй" 2020-02-18 at the Wayback Machine — приводится завышенное значение расхода воды для устья реки.
- Vilyuy at Suntar 2009-11-24 at the Wayback Machine, UNESCO: Water resources
- Выдержки из книги "Вилюйские ГЭС. Дело жизни" Б. А. Медведева 2017-03-29 at the Wayback Machine, ОАО АК ЯкутскЭнерго
Ədəbiyyat
- Хотун Бүлүү хомолтото. Обиды Матушки Вилюя. Н. Д. Архипов, И. С. Бурцев. — Дьокуускай, Сайдам, 2005–304 с.
- Рыбные богатства Вилюя и их охрана. А. С. Гольдман, В. А. Игнатьев, Якутск, Сайдам, 2006. — 38 с.
- Бурыкин А. А. Алдан и Вилюй // Русский язык в школе (журнал) 2004. № 1. С. 96–98.
Mənbə
- Coğrafi adlar 2008-04-20 at the Wayback Machine
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Vilyoy cayi saxa Bүlүү cay Saxa ve Krasnoyarsk diyari erarazilerinden axir ve Lena cayinin en uzun qolunu teskil edir Vilyoy cayisaxa BүlүүOlke RusiyaMenbeyi Orta Sibir yaylasiMensebi Lena cayi Yuksekliyi 54 mUzunlugu 2650 kmSu serfi 1 468 m sSu hovzesi 454000Hovzesinin sahesi 454 000 km menbeyi mensebiYilyoy cayi Saxanin fiziki xeritesinde lt br 65 58 41 N 103 30 49 E 65 58 sm e 103 30 s u 64 22 38 N 126 24 54 E 64 58 sm e 103 30 s u ru 18030800112117400003664 Vikianbarda elaqeli mediafayllarCografiyasiCayin hovzesi Cayin baslangic qollari Orta Sibir ondagiligi Vilyoy plasonundan goturur Asagi Tunqus cayinin gozesi ile serhed teskil edir Simal axarda cay simandan cenuba Coka cayi tokulduyu yerden ise birfen istiqameti serqe yonelir Mensebde ise cenuba istiqametlenir Yuxari axarlarda cay bataqliqlasmis golmecelerin axir Asagi istiqameklendikden sonra derinli mueyyen yerlerde artir ve kanyonlar emele getirir Hetta bezi erazilerde kanyonlarin hundurluyu 150 m teskil edir Enisieri sildirimlidir Cernisevski yasayis menteqesinden Cirkuo cayinin mendebine qeder Vilyoy SES sahesine daxildir 1967 il SES larinin tikintisi burada yelesen Uluxan Xan qayaliqlari muhum rol oynamisdir SES uzunulugu 400 km axar boyunca uzanir Anbarin yuxari hissesinde Cernisev qesebesi salinmisdir 140 km asagida ise Svetliy SES vardi Merkeziyakutiya cokekliyi erazisinde Suntar qesebesinin asagi hissesinde cayin yatagi genislenir Vilyoy seherinden mensebe qeder enli yataqla hereket edir Yataginda astana ve adalar vardir Adalar arasinda en irisi Xocentaxdir ki oda menbeden 15 km yuxarida yerlesir Tebieti Hovzesinde 67 266 gol vardir En irileri Nidjili 119 km Baratalax Mastax Syoqcer 80 km Boquda 22 km ve Mosan derinliyi 110 m Cay ve etrafinda yerlesen gollerde Nere Siqi ve s baliqlara rast gelmek olar HidrologiyasiVilyoy cayi Lenanin uzunlugu 2 650 km sahesi 454 min km teskil edir Pitanie smeshannoe s preobladaniem snegovogo Suserfiyyati Cernisev qesebesinde 600 m s Suntar qesebesinde ise 742 m s teskil edir Yazda orta ayliq serfiyyat 10 000 15 000 m s teskil edir EhemiyyetiCay uzerinde Vilyoy SES Vilyoy III SES ve Svetliy SES vardir Sahilinde Lensk Mirniy Ayxal Udacniy Almazniy Cermisevski ve Svetliy qesebeleri vardir Hovzesinden almaz qonur komur komur tebii qaz ve fosfor cixxarilir Qollari Esas qollari sagdan Ulaxan Vava Cirkuo Cona Cibida Ulaxan Botuobuya Occuquy Botuobuya Bappaqay soldan Axtaranda Iqiatta Marxa Tyokyan ve Tyonq Esas qolu Marxa cayidir Ekoloji veziyyetiVilyoy cayinin insanlar ucun ister qida isterse icmeli su kimi ehemiyyeti boyuk olmusdur XX esrde cay ve etraf erazilerin memimsenilmesi ekoloji veziyyeti gerginlesdirirdi Bu veziyyat Yakutiya ictimayyetini narahat edirdi Artiq xosa gelmez elametler ortaya cixmisdi Ardicil SES tikintisi 2 170 mk mese sahesini su sltinda qoymusdur Yeralti atom sinaqlarinin kecirilmesi 1978 ci ilde bir necesi sinaqhan kecirilmisdir 1996 ci ile radiasiya tehlulesi mueyyenlesmisdir Faydali qazintilarin cixarilmasi almaz neft qaz Yaxinliqdaki qesebelerden yigilan tullantilarin tesizleme muessiselerin olmamasi sebebinden etrafa atelmasi Svobodniy aerodromundan buraxilan raketlerin tullantilarinin cayin suyunu kirletmesi IstinsdlarVilyuy at Khatyryk Khomo 2009 11 25 at the Wayback Machine UNESCO Water resources Gidrouzly na r Vilyuj 2020 02 18 at the Wayback Machine privoditsya zavyshennoe znachenie rashoda vody dlya ustya reki Vilyuy at Suntar 2009 11 24 at the Wayback Machine UNESCO Water resources Vyderzhki iz knigi Vilyujskie GES Delo zhizni B A Medvedeva 2017 03 29 at the Wayback Machine OAO AK YakutskEnergoEdebiyyatHotun Bүlүү homoltoto Obidy Matushki Vilyuya N D Arhipov I S Burcev Dokuuskaj Sajdam 2005 304 s ISBN 5 98671 003 7 Rybnye bogatstva Vilyuya i ih ohrana A S Goldman V A Ignatev Yakutsk Sajdam 2006 38 s Burykin A A Aldan i Vilyuj Russkij yazyk v shkole zhurnal 2004 1 S 96 98 MenbeCografi adlar 2008 04 20 at the Wayback Machine