Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Araukanlar və ya Mapuçe (özlərini hərfi mənası "torpağın adamları" olan mapuche adlandırırlar) — Çilidə və Argentinada yaşayan hindu xalqı.
 | ||||||
| Çilidə yaşayan araukanlı qadın | ||||||
| Özünüadlandırma | ||||||
|---|---|---|---|---|---|---|
| Mapuçe | ||||||
| Ümumi sayı | ||||||
| 1,5 milyon | ||||||
| Yaşadığı ərazilər | ||||||
| ||||||
| Dili | ||||||
| Dini | ||||||
| katolisizm, ənənəvi inanclar |
Müxtəlif hesablamalara görə sayları 1,5 milyon (1,3 milyon Çilidə və 200 min Argentinada) nəfərdir.
Təcrid olunmuş araukan dilində danışırlar, çoxu ispan dilini bilir.
Araukanların böyük əksəriyyəti katolikdir, XX əsrin 90-cı illərindən başlayaraq ənənəvi kultlarını yenidən bərpa etməyə başlamışlar.
Etnonim
Bu hindu xalqı "mapuçe" ilə müqayisədə "araukanlar" adı ilə daha çox tanınır. "Araukanlar" kəlməsinin bir neçə izahı mövcuddur. Birinci izaha görə, bu kəlmə keçua dilindəki "düşmən", "rəqib" mənalarını verən awqa kəlməsi ilə bu dildə cəm şəkilçisi olan -kuna şəkilçisinin (awqakuna — düşmənlər, rəqiblər) birləşməsindən yaranmışdır. Son variant olan araucano isə bu kəlmənin ispanların danışıq dilində qalmış formasıdır. İkinci izaha görə, kəlmə arauco kəlməsindən meydana gəlmişdir. Bu kəlmə ilə ispanlar mapuçelərin yaşadıqları əraziləri adlandırırdılar. Öz növbəsində "arauco" da — rag ko ("gilli su") kəliməsinin dəyişilmiş variantıdır.
Yayılma arealı
Çilidə araukanlar əsasən Bio-Bio və Rio-Bueno çayları arasında, Bio-Bio, Arauko, Malyeko, Kautin, Valdiviya, Osorno, Lyankiue, Çiloe, Argentinada isə Neuken, Buenos-Ayres, La-Pampa, Mendosa, Rio-Neqro, Çubut əyalətlərində yaşayırlar.
Araukanlar üç qrupa bölünür
- şimali araukanlar (pikunçe) — İtata çayından şimalda yaşamışlar,
- mərkəzi araukanlar (və ya müasir araukanlar (mapuçe)
- cənubi araukanlar (uilyiçe) — müasir Valdiviyadan cənubda yaşamışlar.
Tarixi
XVI-XVII əsrlərdə azsaylı pikunçelər ispanlar tərəfindən assimilyasiyaya məruz qaldılar. Assimilyasiya olunmayanlar ali başçının (toke) rəhbərliyi altında üç (XVIII əsrin əvvəllərindən dörd) birlikdən (vutanmapu — "böyük torpaq") ibarət ittifaq qurdular. Bu birliklərin hər birinə bir neçə qəbilə daxil idi və ona seçilmiş hərbi başçı rəhbərlik edirdi. XVII-XVIII əsrlərdə araukanlar Argentina ərazisinə soxuldular və puelçe ilə teuelçeləri assimilyasiyaya məruz qoydular (bu proses araukanlaşdırma da adlandırılır).
Santilyanın vergiləri
Fernando de Santilyan məşhur Santilyan vergilərinin müəllifidir. 1558-ci ildə Çilidə toplanmağa başlanan bu vergilər ispanlar və araukanlar arasındakı münasibətləri tənzimləyən bir növ ilk qanunlar idi.
Mapuçe başçıları
Titul: mapu-toki (xalq başçısı).
- Miçimalonko (təx. 1535—1543)
- Ayyavila (təx. 1545—1549)
- Linkoyyan (1549—1553)
- Lautaro (1553—1557)
- Kaupolikan (1557—1558)
- Koloko (təx. 1570—1590)
- Pelantar (təx. 1598)
- Lyentur (təx. 1630)
XIX əsrə qədər müstəqil ərazi.
- Oreli-Antuan de Tunan (I Oreli-Antuan) (Araukaniyanın və Pataqoniyanın kralı 1861—1862, 1867—1871, ölüm: 1878).
1871 — Çili və Argentina arasında bölünmə.
- Araukaniyada əmin-amanlıq
Tarixi
Araukanları təşkil edən başlıca qruplar pinunçelər, mapuçelər, huilliçelər, pehuençelər və puelçelərdir. Yarıköçəri həyat tərzi keçirən və primitiv əkinçiliklə məşğul olan araukanlar, daha yaxşı savaşa bilmək üçün bəzi texnikalarını mənimsədikləri ispanlara qarşı çıxmış və 1553-cü ildə konkistador Valdiviyanı məğlub edib öldürmüşlər. Bu hadisəni XVI əsrdə Alonso de Erkilla "Araucana" adlı eposvari şeiriylə ölümsüzləşdirmişdir. Valdiviyanın yerinə keçən Qarsiya Hurdato de Mendoza bir müddət araukanları müdafiəyə çəkilməyə məcbur edə bilmişdir. Amma 1598-ci ildə araukanlar yeni üsyan qaldıraraq ispanları Bio-Bionun şimalına qovmuşlar. O tarixdən başlayaraq, təxminən iki yüz il müddətində müstəmləkə olan Çilinin şimalında kiçik fasilələrlə araukanlarla toqquşmalar baş vermişdir. Müstəmləkəçilər dəmiryolları vasitəsilə çox sayda əcnəbini bölgəyə yerləşdirmiş, bu proses XIX əsrin ikinci yarısında araukanların birdəfəlik məğlub edilməsinə qədər davam etmişdir.
Hazırda hərbi idarəçilik sisteminə bənzər bir sistemlə idarə olunan, bir liderin bir neçə kəndə rəhbərlik etdiyi araukanlar əsasən lama yetişdirir, ovçuluq, balıqçılıq, meyvəçilik və sənətkarlıqla (çömləkçilik, səbətçilik, toxumaçılıq, dəri və ağaç emalı) məşğul olur, bunlardan əldə etdikləri məhsullarla həyatlarını təmin edirlər. Mərkəzi Çili kökənli olan araukanlar And dağlarının iki yamacı üzərində, xüsusilə də Argentina tərəfində (burada atçılıqla məşğul olurlar) yaşayırlar. Araukanlar Çilidə onlar üçün xüsusi ayrılmış torpaqlarda yaşayırlar və çilili kəndlilərdən sadəcə bəzi adət-ənənələrinə, dini mərasimlərinə görə fərqlənən kiçik kəndli icmalarında birləşiblər.
İstinadlar
Ədəbiyyat
- Берёзкин Ю. Е. Этническая история Чили // Этнические процессы в странах Южной Америки. М., 1981. С. 223-61.
- Берёзкин Ю. Е. Арауканы // Народы и религии мира / Глав. ред. В. А. Тишков. М.: Большая Российская Энциклопедия, 1999. С. 54-55.
- Cooper J. The Araucanians // Steward J.H. (Ed.) Handbook of South American Indians. Vol. 2. N.Y., 1963.
- Dowling Desmadryl J. Religión, chamanismo y mitología Mapuche. Santiago, 1973;
- Steward J.H., Faron L.C. Native Peoples of South America. N.Y., etc. 1959;
Xarici keçidlər
- Mapuçelər haqqında məqalə (rus.)
- booknik.ru saytında (rus.)
- Mapuche International Link official website (ing.) (isp.)
- Mapuche-nation.org (ing.)
- Mapuçe: "Çilinin toxumları" (rus.)
Həmçinin bax
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Araukanlar ve ya Mapuce ozlerini herfi menasi torpagin adamlari olan mapuche adlandirirlar Cilide ve Argentinada yasayan hindu xalqi Araukanlar Cilide yasayan araukanli qadinOzunuadlandirmaMapuceUmumi sayi1 5 milyonYasadigi erazilerCili 1 3 milyonArgentina 200 minDili ispan diliDinikatolisizm enenevi inanclar Araukanlar XIX esrin sonunda Muxtelif hesablamalara gore saylari 1 5 milyon 1 3 milyon Cilide ve 200 min Argentinada neferdir Tecrid olunmus araukan dilinde danisirlar coxu ispan dilini bilir Araukanlarin boyuk ekseriyyeti katolikdir XX esrin 90 ci illerinden baslayaraq enenevi kultlarini yeniden berpa etmeye baslamislar EtnonimBu hindu xalqi mapuce ile muqayisede araukanlar adi ile daha cox taninir Araukanlar kelmesinin bir nece izahi movcuddur Birinci izaha gore bu kelme kecua dilindeki dusmen reqib menalarini veren awqa kelmesi ile bu dilde cem sekilcisi olan kuna sekilcisinin awqakuna dusmenler reqibler birlesmesinden yaranmisdir Son variant olan araucano ise bu kelmenin ispanlarin danisiq dilinde qalmis formasidir Ikinci izaha gore kelme arauco kelmesinden meydana gelmisdir Bu kelme ile ispanlar mapucelerin yasadiqlari erazileri adlandirirdilar Oz novbesinde arauco da rag ko gilli su kelimesinin deyisilmis variantidir Yayilma arealiCilide araukanlar esasen Bio Bio ve Rio Bueno caylari arasinda Bio Bio Arauko Malyeko Kautin Valdiviya Osorno Lyankiue Ciloe Argentinada ise Neuken Buenos Ayres La Pampa Mendosa Rio Neqro Cubut eyaletlerinde yasayirlar Araukanlar uc qrupa bolunur simali araukanlar pikunce Itata cayindan simalda yasamislar merkezi araukanlar ve ya muasir araukanlar mapuce cenubi araukanlar uilyice muasir Valdiviyadan cenubda yasamislar TarixiXVI XVII esrlerde azsayli pikunceler ispanlar terefinden assimilyasiyaya meruz qaldilar Assimilyasiya olunmayanlar ali bascinin toke rehberliyi altinda uc XVIII esrin evvellerinden dord birlikden vutanmapu boyuk torpaq ibaret ittifaq qurdular Bu birliklerin her birine bir nece qebile daxil idi ve ona secilmis herbi basci rehberlik edirdi XVII XVIII esrlerde araukanlar Argentina erazisine soxuldular ve puelce ile teuelceleri assimilyasiyaya meruz qoydular bu proses araukanlasdirma da adlandirilir Santilyanin vergileri Fernando de Santilyan meshur Santilyan vergilerinin muellifidir 1558 ci ilde Cilide toplanmaga baslanan bu vergiler ispanlar ve araukanlar arasindaki munasibetleri tenzimleyen bir nov ilk qanunlar idi Mapuce bascilari Titul mapu toki xalq bascisi Micimalonko tex 1535 1543 Ayyavila tex 1545 1549 Linkoyyan 1549 1553 Lautaro 1553 1557 Kaupolikan 1557 1558 Koloko tex 1570 1590 Pelantar tex 1598 Lyentur tex 1630 XIX esre qeder musteqil erazi Oreli Antuan de Tunan I Oreli Antuan Araukaniyanin ve Pataqoniyanin krali 1861 1862 1867 1871 olum 1878 1871 Cili ve Argentina arasinda bolunme Araukaniyada emin amanliqTarixiAraukanlari teskil eden baslica qruplar pinunceler mapuceler huilliceler pehuenceler ve puelcelerdir Yarikoceri heyat terzi keciren ve primitiv ekincilikle mesgul olan araukanlar daha yaxsi savasa bilmek ucun bezi texnikalarini menimsedikleri ispanlara qarsi cixmis ve 1553 cu ilde konkistador Valdiviyani meglub edib oldurmusler Bu hadiseni XVI esrde Alonso de Erkilla Araucana adli eposvari seiriyle olumsuzlesdirmisdir Valdiviyanin yerine kecen Qarsiya Hurdato de Mendoza bir muddet araukanlari mudafieye cekilmeye mecbur ede bilmisdir Amma 1598 ci ilde araukanlar yeni usyan qaldiraraq ispanlari Bio Bionun simalina qovmuslar O tarixden baslayaraq texminen iki yuz il muddetinde mustemleke olan Cilinin simalinda kicik fasilelerle araukanlarla toqqusmalar bas vermisdir Mustemlekeciler demiryollari vasitesile cox sayda ecnebini bolgeye yerlesdirmis bu proses XIX esrin ikinci yarisinda araukanlarin birdefelik meglub edilmesine qeder davam etmisdir Hazirda herbi idarecilik sistemine benzer bir sistemle idare olunan bir liderin bir nece kende rehberlik etdiyi araukanlar esasen lama yetisdirir ovculuq baliqciliq meyvecilik ve senetkarliqla comlekcilik sebetcilik toxumaciliq deri ve agac emali mesgul olur bunlardan elde etdikleri mehsullarla heyatlarini temin edirler Merkezi Cili kokenli olan araukanlar And daglarinin iki yamaci uzerinde xususile de Argentina terefinde burada atciliqla mesgul olurlar yasayirlar Araukanlar Cilide onlar ucun xususi ayrilmis torpaqlarda yasayirlar ve cilili kendlilerden sadece bezi adet enenelerine dini merasimlerine gore ferqlenen kicik kendli icmalarinda birlesibler IstinadlarEdebiyyatBeryozkin Yu E Etnicheskaya istoriya Chili Etnicheskie processy v stranah Yuzhnoj Ameriki M 1981 S 223 61 Beryozkin Yu E Araukany Narody i religii mira Glav red V A Tishkov M Bolshaya Rossijskaya Enciklopediya 1999 S 54 55 Cooper J The Araucanians Steward J H Ed Handbook of South American Indians Vol 2 N Y 1963 Dowling Desmadryl J Religion chamanismo y mitologia Mapuche Santiago 1973 Steward J H Faron L C Native Peoples of South America N Y etc 1959 Xarici kecidlerVikianbarda Araukanlar ile elaqeli mediafayllar var Mapuceler haqqinda meqale rus booknik ru saytinda rus Mapuche International Link official website ing isp Mapuche nation org ing Mapuce Cilinin toxumlari rus Hemcinin bax