Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Genealogiya – şəcərəni, nəsil, soy qohumluğunu öyrənən elmdir.
Gen – yunan sözü olub "genes" sözündən əmələ gəlmişdir. Mənası əsil, mənşə, kök məzmununu əhatə edir. Nəyinsə yaranma mənşəyini, məcrasını, məzmununu açıqlamağa xidmət edir. "Logiya" da yunan sözüdür, "elm", "öyrənən sahə" məzmununda başa düşülür. Bütövlükdə nəzəriyyənin adı geniş məna çalarlarına malikdir. Genealogiya xalqların günümüz üçün, sözün geniş mənasında, mühüm əhəmiyyət kəsb edən gen mənşəyini, onun fərdi, ümumi cəhətlərini, törəmə formaları və funksiyalarını əhatə edir.
Elmin tarixi
Genealoji tədqiqatların öyrənilməsi və elmin müxtəlif sahələrində tətbiqi yeni problem deyildir. Bu istiqamətdə ilk mülahizə və tədqiqatlara Avropada təsadüf edilmişdir. Geneologiya elə həmin dövrdə nəsil qohumluğu şəcərəsini öyrənən istiqamət kimi tanınmışdır. Mənşəyin, qohumluq əlaqələrinin tarixi qanunauyğunluqlar zəminində öyrənilməsi XVII və XVIII əsrlərdə Avropada geniş vüsət almışdır. Nəsil şəcərəsinin öyrənilməsi problemin daha dərin köklərə malik olduğunu göstərməklə xalqların tarixən vahid gen, mənşə eyniliyinə məxsus xüsusiyyətlərinin mövcudluğunu da təsdiqləyir, antropoloji tədqiqatların yeni istiqamətini açıqlayırdı. Bu elmi istiqamətin Fransada A.Dyuşen, P.Anselvin, İngiltərədə C.Daqdeyl, Almaniyada M.Şnener, Y.V.İmxaf, İ.Qatterer kimi nümayəndələri olmuşdur.
Mənşə və nəsil şəcərəsi ilə bağlı ilk informatik məlumatlar və mülki aktlar XV əsrdə artıq məlum idi. XVI əsrdə – 1555-ci ildə "Qosudaryev rodoslaviye" əsəri çap edilmişdir. Rusiyada nəsil şəcərəsinin mənşə xüsusiyyətlərini öyrənən və ümumiləşdirən ilk tədqiqat isə M.M.Şərbətov tərəfindən 1857-ci ildə üzə çıxarılmışdır. Bu ənənə sonrakı yüzilliklərdə də davam etdirilmiş, qohumluq şəcərəsi ilə bağlı məlumatlar toplanıb çap olunmuşdur.
Genealoji baxımdan yanaşma metodologiyası XIX əsrin ikinci yarısından elmin müxtəlif sahələrinə tətbiq edilib yayılır, aparılan eksperimentlər bir sıra yeni və uğurlu nəticələrə gətirib çıxarırdı. Həmin gen, mənşə birliyi əsas götürülməklə linqvistika sahələrində "dillərin genoloji təsnifi", biologiya sahəsində Danimarka alimi B.Yohansenin bioloji irsiyyət, T.X.Morqanın irsiyyətlərin xromosom nəzəriyyələri meydana çıxmışdır.
Bu nəzəri mülahizələrdə valideyn əlamət və xassələrinin irsi vahidlər vasitəsilə nəsildən-nəslə pozulmaz, tam və bütöv halda keçməsi aşkarlandı.
İnkişaf istiqamətləri
XX yüzilliyin başlanğıcında artıq bütün tip – təbiət, insanat və heyvanat aləmini əhatə edən genlər tam, bölünməz irsiyyət vahidi hesab edilirdi. 1930-cu illərdə nəzəriyyə daha da inkişaf etdirildi. A.S.Serebrovski, N.P.Dubinin, İ.İ.Aqol genlərin müxtəlif sistemli, çoxpilləli mərkəzdən ibarət olduğunu müəyyən etmişdilər. Sonralar isə hər bir hissənin inkişaf xüsusiyyəti aşkarlandı. Amerikalı genetik S.Benzer genlərin çoxşaxəli, mürəkkəb və bölünməz xüsusiyyətə malik funksiyalarını açıqladı. Az sonra isə Amerika alimi C.Uotson və ingilis alimi F.Krik gen nəzəriyyəsinin yeni funksiyalarını müəyyən etdilər.
Genin nüvə quruluşunu müəyyən etməklə onun orqanizmin irsi xüsusiyyətlərini qeyri-müəyyən zaman kəsimində – daimi, fasiləsiz qoruyub saxlamaq funksiyasını aşkarladılar. Sonrakı illərdə Fransada Jakob və J.Mono genlərin struktur və tənzimləmə funksiyalarını müəyyənləşdirdilər. Bu isə onların etnik yaddaşda daimi yaşamaq və fasiləsiz ötürülmə funksiyalarına malik olduğunu təsdiqlədi.
Gen nəzəri müddəalarının əhatə çevrəsi çeşidlidir. Genetika və seleksiya, zoologiya, biologiya, mikrobiologiya, kimya, linqvistika və başqa elm sahələrində də mənşə xüsusiyyətlərinin öyrənilməsinə maraq getdikcə geniş intişar tapdı. Akademik N.Marr linqvistika sahəsindəki mülahizələrini praktikada tətbiq edə bilmədi. Sovet ideoloqları N.Marrı kəskin tənqid etdilər, gen nəzəriyyəsini burjua baxışı kimi yamanladılar. Sovetlər dönəmində nəzəriyyə bütövlükdə tənqid olundu. Ancaq gen mənşəyinin öyrənilməsi müxtəlif istiqamətlərdə davam etdirildi. Elmlərin bir neçə sahəsi üzrə diqqətəlayiq tapıntılar üzə çıxarıldı. Bitkilərin yaxın və qohum fəsilələri üzərində aparılan eksperimentlər təbiətdə mənşə birliyinin daha yeni xüsusiyyətlərini aşkarlamağa imkan verdi.
Genin mənşəyinin, kökünün öyrənilməsinə son onilliklərdə diqqətin artırılması bu sahədə aparılan axtarışların genişlənməsinə təkan verdiyi kimi, əldə edilən nəticələrin də miqyasını genişləndirdi. Ötən yüzilliklərdə mədəniyyətlərdəki oxşarlıqları öyrənən bir sıra nəzəriyyələrə diqqət artırıldı. Dünyanın müxtəlif qitələrində, ölkələrində yaşayan xalqların mədəniyyətlərindəki oxşarlıqlar qohumluq, mədəni-tarixi iqtibas, oxşar inikas düşüncəsi, səyyar transilə, oxşarlıqların tarixi qaynaqlardan bəhrələnmə müddəaları müxtəlif tədqiqatlara yenidən cəlb edildi. Folklorşünaslığı zənginləşdirən bu nəzəriyyə və məktəblər eyni zamanda folklorun bütövlükdə ictimai-siyasi qayəsini, cəmiyyətdəki nüfuzedicilik funksiyalarını, sivilizasiyaya doğru inkişafın müxtəlif pillələrini və tərəqqi istiqamətlərini öyrənməyə imkan verdi. Bununla belə, etiraf etmək gərəkdir ki, C.Freyrerin "Amerikanı kəşfi Avropada yeni humanizmin meydana gəlməsinə səbəb oldu. Antik dəyərlərlə yanaşı, daha qədim, daha uzaq keçmişin xalqlarının və mədəniyyətlərinin öyrənilməsinə başlandı. İlkin ibtidai insanlar (Orta əsrlərdə və İntibah dövründə olduğu kimi) artıq Bibliyadakı Adəmlə yox, Amerikanın uzaq meşələrində yaşamağa başlayan insanlarla müqayisə edilməyə başladı".
Antik mədəniyyətlər dünya xalqlarının gözü qarşısında zəngin və əsrarəngiz, həm də inkişaf etmiş, kamil estetik və etik dəyərlər formalaşdırmışdır. Bu dəyərlər sivilizasiyanın ən uca zirvəsi, insan bədii təxəyyülünün antik mədəniyyətlər çevrəsində yaratdığı bədii gözəlliklər idi.
Amerika cəngəlliklərində yeni açıqlanmış bu "vəhşi" canlı – əsl ibtidai insana məxsus mədəni dəyərlər isə estetik düşüncənin ən dərin qatlarından süzülüb gələn, gen yaddaşı vasitəsilə qorunub saxlanan, sonrakı tarixi kəsimlərdə isə həmin qaynaqdan baş alıb gəlməklə insanın tarixi təkamülündə özünü göstərən, üzə çıxan cahanşümul həqiqət idi. Bu isə dünya xalqlarının yaratdığı, dünyanın bütün xalqlarına bu və ya digər dərəcədə məxsus olan sivilizasiya tarixinin yeni baxışlara möhtac olmasından xəbər verir. C.Freyzerin yazdığı kimi, elmin diqqətini cəlb edən, ibtidai insanların həyat təcrübəsi və ideallarla bağlı adət-ənənələri tək-tək tanınan və fərqlənən xalqlara yox, bütövlükdə bəşəriyyətə məxsus idi.
Mənbə
- "Soy" dərgisi, Geneologiya nədir? 3 (8), 2007, səh.81-83.
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Genealogiya secereni nesil soy qohumlugunu oyrenen elmdir Gen yunan sozu olub genes sozunden emele gelmisdir Menasi esil mense kok mezmununu ehate edir Neyinse yaranma menseyini mecrasini mezmununu aciqlamaga xidmet edir Logiya da yunan sozudur elm oyrenen sahe mezmununda basa dusulur Butovlukde nezeriyyenin adi genis mena calarlarina malikdir Genealogiya xalqlarin gunumuz ucun sozun genis menasinda muhum ehemiyyet kesb eden gen menseyini onun ferdi umumi cehetlerini toreme formalari ve funksiyalarini ehate edir Elmin tarixiGenealoji tedqiqatlarin oyrenilmesi ve elmin muxtelif sahelerinde tetbiqi yeni problem deyildir Bu istiqametde ilk mulahize ve tedqiqatlara Avropada tesaduf edilmisdir Geneologiya ele hemin dovrde nesil qohumlugu seceresini oyrenen istiqamet kimi taninmisdir Menseyin qohumluq elaqelerinin tarixi qanunauygunluqlar zemininde oyrenilmesi XVII ve XVIII esrlerde Avropada genis vuset almisdir Nesil seceresinin oyrenilmesi problemin daha derin koklere malik oldugunu gostermekle xalqlarin tarixen vahid gen mense eyniliyine mexsus xususiyyetlerinin movcudlugunu da tesdiqleyir antropoloji tedqiqatlarin yeni istiqametini aciqlayirdi Bu elmi istiqametin Fransada A Dyusen P Anselvin Ingilterede C Daqdeyl Almaniyada M Snener Y V Imxaf I Qatterer kimi numayendeleri olmusdur Mense ve nesil seceresi ile bagli ilk informatik melumatlar ve mulki aktlar XV esrde artiq melum idi XVI esrde 1555 ci ilde Qosudaryev rodoslaviye eseri cap edilmisdir Rusiyada nesil seceresinin mense xususiyyetlerini oyrenen ve umumilesdiren ilk tedqiqat ise M M Serbetov terefinden 1857 ci ilde uze cixarilmisdir Bu enene sonraki yuzilliklerde de davam etdirilmis qohumluq seceresi ile bagli melumatlar toplanib cap olunmusdur Genealoji baximdan yanasma metodologiyasi XIX esrin ikinci yarisindan elmin muxtelif sahelerine tetbiq edilib yayilir aparilan eksperimentler bir sira yeni ve ugurlu neticelere getirib cixarirdi Hemin gen mense birliyi esas goturulmekle linqvistika sahelerinde dillerin genoloji tesnifi biologiya sahesinde Danimarka alimi B Yohansenin bioloji irsiyyet T X Morqanin irsiyyetlerin xromosom nezeriyyeleri meydana cixmisdir Bu nezeri mulahizelerde valideyn elamet ve xasselerinin irsi vahidler vasitesile nesilden nesle pozulmaz tam ve butov halda kecmesi askarlandi Inkisaf istiqametleriXX yuzilliyin baslangicinda artiq butun tip tebiet insanat ve heyvanat alemini ehate eden genler tam bolunmez irsiyyet vahidi hesab edilirdi 1930 cu illerde nezeriyye daha da inkisaf etdirildi A S Serebrovski N P Dubinin I I Aqol genlerin muxtelif sistemli coxpilleli merkezden ibaret oldugunu mueyyen etmisdiler Sonralar ise her bir hissenin inkisaf xususiyyeti askarlandi Amerikali genetik S Benzer genlerin coxsaxeli murekkeb ve bolunmez xususiyyete malik funksiyalarini aciqladi Az sonra ise Amerika alimi C Uotson ve ingilis alimi F Krik gen nezeriyyesinin yeni funksiyalarini mueyyen etdiler Genin nuve qurulusunu mueyyen etmekle onun orqanizmin irsi xususiyyetlerini qeyri mueyyen zaman kesiminde daimi fasilesiz qoruyub saxlamaq funksiyasini askarladilar Sonraki illerde Fransada Jakob ve J Mono genlerin struktur ve tenzimleme funksiyalarini mueyyenlesdirdiler Bu ise onlarin etnik yaddasda daimi yasamaq ve fasilesiz oturulme funksiyalarina malik oldugunu tesdiqledi Gen nezeri muddealarinin ehate cevresi cesidlidir Genetika ve seleksiya zoologiya biologiya mikrobiologiya kimya linqvistika ve basqa elm sahelerinde de mense xususiyyetlerinin oyrenilmesine maraq getdikce genis intisar tapdi Akademik N Marr linqvistika sahesindeki mulahizelerini praktikada tetbiq ede bilmedi Sovet ideoloqlari N Marri keskin tenqid etdiler gen nezeriyyesini burjua baxisi kimi yamanladilar Sovetler doneminde nezeriyye butovlukde tenqid olundu Ancaq gen menseyinin oyrenilmesi muxtelif istiqametlerde davam etdirildi Elmlerin bir nece sahesi uzre diqqetelayiq tapintilar uze cixarildi Bitkilerin yaxin ve qohum fesileleri uzerinde aparilan eksperimentler tebietde mense birliyinin daha yeni xususiyyetlerini askarlamaga imkan verdi Genin menseyinin kokunun oyrenilmesine son onilliklerde diqqetin artirilmasi bu sahede aparilan axtarislarin genislenmesine tekan verdiyi kimi elde edilen neticelerin de miqyasini genislendirdi Oten yuzilliklerde medeniyyetlerdeki oxsarliqlari oyrenen bir sira nezeriyyelere diqqet artirildi Dunyanin muxtelif qitelerinde olkelerinde yasayan xalqlarin medeniyyetlerindeki oxsarliqlar qohumluq medeni tarixi iqtibas oxsar inikas dusuncesi seyyar transile oxsarliqlarin tarixi qaynaqlardan behrelenme muddealari muxtelif tedqiqatlara yeniden celb edildi Folklorsunasligi zenginlesdiren bu nezeriyye ve mektebler eyni zamanda folklorun butovlukde ictimai siyasi qayesini cemiyyetdeki nufuzedicilik funksiyalarini sivilizasiyaya dogru inkisafin muxtelif pillelerini ve tereqqi istiqametlerini oyrenmeye imkan verdi Bununla bele etiraf etmek gerekdir ki C Freyrerin Amerikani kesfi Avropada yeni humanizmin meydana gelmesine sebeb oldu Antik deyerlerle yanasi daha qedim daha uzaq kecmisin xalqlarinin ve medeniyyetlerinin oyrenilmesine baslandi Ilkin ibtidai insanlar Orta esrlerde ve Intibah dovrunde oldugu kimi artiq Bibliyadaki Ademle yox Amerikanin uzaq meselerinde yasamaga baslayan insanlarla muqayise edilmeye basladi Antik medeniyyetler dunya xalqlarinin gozu qarsisinda zengin ve esrarengiz hem de inkisaf etmis kamil estetik ve etik deyerler formalasdirmisdir Bu deyerler sivilizasiyanin en uca zirvesi insan bedii texeyyulunun antik medeniyyetler cevresinde yaratdigi bedii gozellikler idi Amerika cengelliklerinde yeni aciqlanmis bu vehsi canli esl ibtidai insana mexsus medeni deyerler ise estetik dusuncenin en derin qatlarindan suzulub gelen gen yaddasi vasitesile qorunub saxlanan sonraki tarixi kesimlerde ise hemin qaynaqdan bas alib gelmekle insanin tarixi tekamulunde ozunu gosteren uze cixan cahansumul heqiqet idi Bu ise dunya xalqlarinin yaratdigi dunyanin butun xalqlarina bu ve ya diger derecede mexsus olan sivilizasiya tarixinin yeni baxislara mohtac olmasindan xeber verir C Freyzerin yazdigi kimi elmin diqqetini celb eden ibtidai insanlarin heyat tecrubesi ve ideallarla bagli adet eneneleri tek tek taninan ve ferqlenen xalqlara yox butovlukde beseriyyete mexsus idi Menbe Soy dergisi Geneologiya nedir 3 8 2007 seh 81 83