Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Didi Türkoba (Böyük Türküstan), qədim gürcü tarixçiləri Gürcüstanı iki hissəyə bölürdülər Kartveloba(yəni hərfən sırf Gürcüstan) və Didi Türkoba(hərfən Böyük Türküstan)
Türklərin Gürcüstanda ilk zühuru
Türklərin Şimali Qafqazda təsdiq olunmuş erkən zühuru kimi 4-cü əsri götürmək olar. Qaynaqlara görə, bu mərhələdə ən çox bulqarlar(barsillər) fəallıq göstərirdilər IV-cü əsrin 70-ci illərində bütün Şimali Qafqazı tutan, hun-bulqarlar 395-ci ildə Cənubi Qafqaza o cümlədən Gürcüstana ilk yürüşlərini etdilər Belə ki VI-əsr bizanslı tarixçisi Aqafinin məlumatına görə, Kutaisi yaxınlığındakı qalalardan biri artıq o vaxt Onoquris adlanırdı ki bu onogurlarla bağlıdır V-ci əsr suriyalı qaynaqda deyilir ki, , bizanslı imperator (395-408)sarayında xidmət edən, əslən iver(gürcü) olan Farsman, oz vətəninə qaçaraq, orada hunlların yardımı ilə taxta çıxdı: “ İverlər üzərində hökmdar olandan sonra, o iverlərin qonşuları olan ağ hunnları özü ilə götürdü” V –ci əsrin 60-cı illərində (bu dəfə savirlərin başçılığı altında) hunlar və bulqarlar Qafqazdakı hadisələrdə fəal iştirak edirdilər. VI-cı əsrdə əsasən Gürcüstan ərazisində gedən Sasani-Bizans müharibələrində, onlar növbə ilə gah bir gah da o biri tərəfi tuturdular ki, bu müasirləri tərəfindən təfərrüatlarla təsvir olunur. Təbii ki sabirlər və başqa hun-bulqar tayfaları nəinki Gürcüstan ərazisində savaşırdılar, ama həm də orada yerləşirdilər. Xüsusi ilə bizanslı tarixçi (VIəsr) Qafqazın coğrafi təsvirində, sahillərində savirlərin yaşadığı Fazis(indiki Rioni)çayının qolu Boas çayını qeyd edir. Bu çay öz adını, qaynaqda deyildiyi kimi, “əlinin altında 100 min hun olan” savirlərin qadın hakimi Boariksdən götürür.
Xəzər –gürcü mərhələsi(VI-Xəsrlər)
VI –cı əsrin sonu-VII-ci əsrin əvvəlində Qafqazda dominant qüvvə kimi xəzərlər çıxış edir. Bu gün ən qədim gürcü xronikası (VII-ci əsrdə yazılıb, IX –cu əsrdə redaktə edilib) “Moksevay Kartlisay” hun mərhələsi barədə rəvayət edərək, “ Kürün sahilində olan ətrafları ilə birlikdə dörd şəhərdə yaşayan buntürkləi” qeyd edir. Sonrakı mətndən aydın olduğu kimi, bu “buntürklər” (hərfən-“əsl türklər”) “28 min ailə olmaqla”(yəni təxminən 140-170min) Sarkinə, Kaspi, Urbnisi və Odzraxe şəhərlərində yaşayırlar. Onların Gürcüstanda hakimiyəti o qədər güclü idi ki, sonradan ölkəyə gəlmiş “ döyüşkən xon(hun. Red. K-.A.) tayfası” onla bac verilməsi şərti ilə, buntürklərin hakimindən yer istədilər, və Zanavedə yerləşdirlər. Qeyd edək ki, Leonti Mrovelinin “Gürcü çarlarının – ilk atalar və qohumların tarixi(XI-ci əsrin 60-cı illəri)” əsərində “bun-türklər” qıpçaqlarla birlikdə qeyd edilirlər. Z.V. Ançabadze hesab edir ki, “bun-türklər”, Mərkəzi Qafqazönündə heç olmasa 8-ci əsrdən məlum olan qara bulqarların törəmələridir. Sonrakı dğvrdən danışarkən, qədim gürcü qaynağı xəzərlərlə bizanslıların Gürcüstan üzərin yürüşü(627-628) və Tiflisin onlar tərəfindən alınmasını qeyd edir.
Buntürklər və xəzərlər haqqında məlumatlar başqa qədim gürcü mənbələri də qeyd edir. Belə ki, Leonti Mroveli(XIəsr), VII-ci əsr hadisələri barədə danışarkən, qeyd edir ki, Qafqaz o cümlədən Gürcüstan xalqları “xəzərlərə qarşı çıxa bilmədilər çünki onlar saysız idi” və “ o vaxtdan və uzun müddət bu xalqlar xəzərlərə bac verdilər” Sonralar, xəzərlərin Cənubi Qafqaz üzərində nəzarətlərini itirdikləri vaxtda, Leonti Mroveliyə görə, 2 türklər gəldi” və “Kür çayı ilə üzü yuxarı” Gürcüstanın paytaxtına , yerləşmək xahişi ilə “ Msxetə gəldilər”. Gəlmə türklərin bir hissəsi Gürcüstan şəhərlərində yerləşdirildi, ancaq çoxusu “Msxetdən qərbə bir yeri daha çox bəyəndilər,...onu yenidən tikdilər, ətrafında güclü divar tikdilər. Bu yer Sarkine adlanmağa başladı. Onun əhalisi isə “buntürklər” adlanırdı.yenə orada Guman ki bu yerin Sarkine(təhrif olunmuş türk Sarıkan sözü –K.A.) adı Səməndər (hun) hakimlərinin selifan(O.Prisakın oxunuşunda –sarıxan, sarıkan) adı ilə bağlıdır.
Təstiq olunduğu kimi, Gürcüstanın qeyd olunan regionunda başqa türk tayfaları, o cümlədən bozal, ya da bazal adı ilə tanınan barsillər də yaşayırdı. Tiflisdən şimalda Kaxetiyada(müasir Gürcüstanın Düşet rayonu), IX-cu əsr ərəb tarixçisi əl-Bəlzuri VIII –ci əsrdəki hadisələri təsvir edərək, ərəblərin VIII-ci əsrin 30-cu illərində “ Xəzər ölkəsindən” 20 min ailəni köçürdükləri “Bazalet ölkəsini” qeyd edir.
Hətta indi də Gürcüstanın bu rayonunda Bazaleti və Boaliane kəndləri, eləcə də Bozaleti gölü var. Hələ XIX –cu əsrdə Adigen rayonunda Bozaleti kəndi var idi. Qaynaqlardan həm də məlumdur ki, VIII-ci əsrin 80-ci illərinin əvvəlində xəzərlər abxaz çarı Leona Bizansın vassal asılığından qurtulmağa və müstəqil Abxaziya çarı titulunu qəbul etməyə yardım etmişdilər. Bu barədə danışaraq qədim gürcü tarixçisi xüsusi ilə qeyd edir ki, “Leon xəzər xaqanının qızının oğlu idi, və onun köməyilə yunanlardan qurtuldu, Eqresi ilə birlikdə Lixiyə qədər Axaziyanı mənimsədi və abxazların çarı adlandı” Beləliklə, məhz xəzərlər Qərbi Gürcüstanın müstəqilliyinin bərpa olunmasını təmin edən qüvvə oldu. Xəzər tayfalarının bir qismi ərəblər tərəfindən güclə Gürcüstan ərazisinə yerləşdirilmişdi Belə ki, Dağıstanda Tarqu və Bələncər şəhərlərini zəbt edərək, ərəblər orada yaşayan türkləri Azərbaycana və Gürcüstana yerləşdirdilər. Bu barədə Ahıska (Adigen) rayonunda və Tiflisin yanındakı Balaçur və Gürcüstanın Qudauta rayonundakı Tarkila kəndi xəbər verir. Bakı yaxınlığındakı Biləcəri qəsəbəsi də bu qəbildəndir. Yuxarıda sadalanan faktları nəzərə alaraq, Leonti Mrovelinin, heç olmasa artıq VII –ci əsrin birinci rübündə türklər Gürcüstanın yerli əhalisinin bir hissəsi idi və gürcülər –“ bütün Kartli çarları, bütün kişilər və qadınlar” xəzər dilini (gürc. Xəzəruli), yəni türk dilini bilirdilər. [Leonti Mroveli] O dövr Gürcüstanda yerli işlək dil olan xəzər türk dili deyəndə, qeyd etmək gərəkdir ki, bu halda guman ki söz, hələ VI-ci əsrin əvvəlində Qafqaz Hun elinin mərkəzi olan Varaçanda İncilin tərcümə edildiyi hun türk dili haqda gedir. Belə ehtimal tamamilə təbiidir ki, hunlar, Gürcüstana şimaldan daxil olan ilk türk xalqı olduğu üçün, eyni zamanda burada türk dili toxumlarını ilk onlar səpiblər. III-VIII-cü əsrlərdə Gürcüstanda müxtəlif türk tayfalarının yerləşməsi haqda qədim gürcü qaynaqlarının məlumatlarını yerli toponimika da təsdiq edir. Belə ki hunlarla çoxsaylı yaşayış yerlərinin adlanması bağlıdır: Ahıskada (Adigen rayonu)– Xona kəndi, eləcə də Kutaisi yanında Xoni, Tiflidən şərqə Xunan qalası [Ариф Юнусов]. XIX –cu əsr topnimikası, Gürcüstanda avar-hunların(abar) da izlərini saxlayır. Alimlərin rəyinə görə onlara Ambrolauri rayonundakı Abari kəndini də aid etmək olar. Avar ordasına sal tayfası da daxil idi ki onun adı ilə Gürcüstanda Saliyeti (hərfən sallar ölkəsi) və Saloğlu adları bağlıdır. [Ариф Юнусов]. Avar-türklərin bu bu etnonimi qumuq coğrafi adlarında da qorunub Salatav, Salasu və onun etnososionimunda –salalar. Sonuncu, macar xalqına daxil olan 7 türk tayfasının subetnonimində də var. Beləliklə, türklərin Qafqazda erkən zühuru barədə tarixə hətta bu qısa ekskurs da göstərir ki, artıq II-VIII-ci əsrlərdə xüsusi ilə Gürcüstanın cənubunda və şərqində, VII-VIII-cu əsrlərdə hətta bütün regionu nəzarətdə saxlayan çoxsaylı türk tayfaları yerləşmişdilər. Onların rolu və sayı barədə xəzər, yəni türk dilinin, Gürcüstan əhalisi arasında bu mərhələdə geniş yayılması da xəbər verir.
Qıpçaq –gürcü mərhələsi
XI əsrin ortalarında Böyük Səlcuq İmperiyası yarandı. Cənubi Qafqaz da Səlcuqlulara tabe olmuşdu. Bu dövrdə Kartli çarlığı bir neçə kiçik knyazlığa bölünmüşdü. Kartlinin Bizans imperiyası ilə əlaqələri zəifləmiş və onların arasındakı münasibətlər gərginləşmişdi. Oğuz türklərinin burada çoxalması və islamın burada möhkəmlənməsi gürcü dövlətçiliyi üçün təhlükə törətməyə başladı. Həmin dövr Gürcüstan tarixinə Didi Türkoba –Böyük Türkoba dövrü kimi daxil olmuşdu. Bu barədə gürcü salnaməçisi yazırdı: “Kartli talan edilmiş, ölkənin qalalarında adam qalmamışdı, hətta onların daxmaları belə yerlə bir edilmişdi. Tək-tək adamlar dağlara çəkilməkə canlarını qurtarmışdılar. Bundan başqa, hələ 644-cü ildə yaranmış Tiflis müsəlman əmirliyi Səlcuqluların təbii müttəfiqi idi. Çar David bunları nəzərə almaya bilməzdi. Yaxnlıqda böyük və güclü müsəlman dövlətlərinin olması onu müsəlmanlarla son dərəcə ehtiyatlı davranmağa sövq edirdi. Kartli hökmdarları da öz növbəsində dövlətin ərazisini şərqə doğru genişləndirməyə çalışırdılar. Onlardan bir çoxu dəfələrlə Gəncə, Şəki və Şirvan torpaqlarına soxulub, oraları talayıb böyük qənimətlərlə geri qayıdırdılar. Lakin grücülərin oraları uzunmüddətli istila etmələri üçün yetərincə qüvvələri yox idi. Gürcüstan üçün əsas təhlükə islamı qəbul etmiş və ancaq bacla və ölkəyə mütəmadi hücumları ilə kifayətlənməyən oğuzlardan gəlirdi: IV Davidin qədim gürcü tarixçisinin yazdığna görə “hər payız türklər(oğuzlar) Somxitidən keçərək bura köç edirdilər və otuturdular” burada, eləcə də, “Tiflisdən Bərdəyə qədər Kür çayı boyu”. “Və onarın qüvvələri elə böyük idi ki, hətta deyirdilər hər tərəfdən türklər bura gəlir”. “ Heç kim, hətta sultanın özü də onlara orada yerləşməyə qadağan edə bilmirdi” Gürcü çarının isə nəinki şəhərlərin və qalaların müdafiyəsi üçün ordusu, hətta özünü qorumağa belə qoşunu yox idi”. Və “başqa çıxış yolu olmadığına görə”, tarixçinin yazdığı kimi, 1118-ci ildə IV David “qıpçaqları çağırmağa məcbur oldu” Nəhayət, tarixçinin yazdığı kimi, çarın seçimi həm də “onun uzun illər qıpçaq xanı Ətrakın qızı və Gürcüstanın qanuni çariçası Quranduxtla evlənməsi” ilə şərtlənmişdi. Bunun ardınca isə o “sadiq adamlarını göndərdi və qıpçaqları çağırdı ” Öz qohumunun dəvətini alaraq bütün Şimali Qafqazın qıpçaq ordasının xanı Ətrak, böyük Saruxan(gürc. Şarukan) xanın oğlu, 50 min döyüşçü və onların ailələri ilə Gürcüstana yollandı. . Mətndə “ormotsdaati atasi”, yəni “50 min adam” yazılıb. Başqa sözlə desək, 1118-ci ildə 300 minə qədər qıpçaq Gürcüstana köçdü. Bununla belə Ətrak Gürcüstanın sərhədlərinin oğuzlardan müdafiyəsini öz üzərinə götürürdü, buna görə qıpçaqlar ölkənin cənub-şərqində və şərqində, o cümlədən Ahısqada və, maldarlıq üçün yararlı dağarası vadilərdə yerləşdirildilər. Artıq üç ildən sonra, 1121-ci ildə, Davidin, 45 minini qıpçaqlar təşkil edən 60 minlik ordusu oğuzları darmadağın edərək Tiflisi aldı, və həmin vaxtdan Tiflis Gürcüstanın paytaxtı oldu. Bununla bağlı gürcü tarixçisi sevinclə yazırdı ki “David qıpçaqları nahaq yerə dəvət etmədi, “çünki onların əli ilə bütün İranın qüvvələrini məhv etdi və bütün çarların üzərinə qorxu saldı, və onların köməyi ilə inanılmaz işlər gördü” Çar David tərəfindən gətirilən qıpçaqlar, Gürcü çarlığının müstəqilliyinin və çarın hakimiyətinin möhkəmlənməsində mühüm rol oynadılar. Onların yardımı ilə Şirvan ərazisinə yürüşlər təşkil olundu, Davidin Gəncə atabəyi üzərində 1121-ci ildə Didqor döyüşündəki qələbəyə nail oldu ki, bunun nəticəsində artıq sonrakı 1122-ci ildə Tiflis əmirliyi David tərəfindən alındı. Tezliklə Dmanisi(Dədə Qorqudda Tumanis qalası) və Ani Gürcüstana birləşdirildi.
Lakin heç də həmişə qıpçaqlarla gürcülərin münasibətləri yaxşı olmayıb, bəzən onların arasında ədavət də düşüb. Xüsusi ilə bu onların Şirvana dağıdıcı reydlərin birində baş verib. Belə ki gürcü-qıpçaqlardan iabrət 30 minlik qoşun Şamaxıya yaxınlaşdı və sultan Mahmudun qoşunlarına hücum etdi. İbn əl-Əsir xəbər verir ki, sultanın döyüşçüləri qorxuya düşmüşdülər və sultanın vəziri Şəms-Əd-Din Osman Şirvandan getməyi məsləhət gördü, ancaq Mahmudun qoşunu ilə gürcü-qıpçaq qoşunları arasında həlledici döyüş baş vermədi. Gürcülərlə qıpşaqlar arasında baş vermiş ixtilaf məsələni sultan Mahmudun xeyrinə həll etdi. Şirvanşan sultana tabe oldu Sonrakı Gürcüstan çarları da Şimali Qafqazdan qıpçaq dəstələrini cəlb etməyə davam edirdilər. Belə ki, çar III Georgi(1153-1184) qədim gürcü tarixçisinin dediyi kimi, gərək olduğu ölçüdə “qıpçaqları çağırdığı qədər onlar Gürcüstana gəlirdilər”
Beləliklə, onun hakimiyəti illərində Gürcüstana, gürcü tarixçiləri tərəfindən”yeni qıpçaqlar” (gürc. Kivçakni axalni) adlandırılan daha bir neçə min qıpçaq köçürüldü. Bu azmış kimi, gürcü feodalları ilə mübarizədə o bütövlüklə, saraya yaxınlaşdırdığı və onlara məsuliyyətli , o cümlədən baş komandan, saray və maliyə naziri vəzifələrini verdiyi, qıpçaq hərbi elitasına arxalanırdı. Çariça Tamarın(1184-1213) vaxtında da qıpçaqlar fəal rol oynayırdılar.
Krımskinin dediyi kimi “türk dili Tamarın sarayında istisna deyildi”. Tiflis sarayında qıpçaqlar şərəfləndirilmişdilər və sevilirdilər, bu Şimali Qafqaz və cənubi Rusiya qıpçaqları idi. XII –ci əsrdə qıpçaqofillik gürcü çarlığında irsi ənənə idi, öz xüsusi qıpçaq qvardiyası çarı əhəmiyətli dərəcədə, qoşun üçün özbaşına feodallara, müraciət etmək ehtiyacından azad etmişdi. Çariça Tamarın atası III Georginin vaxtında Kubasar adlı qıpçaq şübhəsiz nüfuz sahibi idi, o belə demək olarsa bütün gürcü qoşunlarının baş komandanı-generalissimusu idi”. 12-ci əsrdə . məşhur Tamarın vaxtında “ Tiflis sarayında ...qıpçaqların başçılarından biri –Sevinc(Söyünc) önə çıxmışdı” yenə orada, 172-173 Bu Gürcüstanın yüksəliş dövrü qıpçaqların sayəsində idi.
Mənbə
- XI-ci əsrin sonu –XIII –cü əsrin əvvəllərində Kartli çarlığının siyasi və hərbi həyatında qıpçaq türklərinin yeri və rolu. Bakı Slavyan Universitetinin elmi əsərləri. İçtimai –siyasi elmlər seriyası N 1-2, 2005. M.İ.Qacar.
- -Кумыки и их предки в истории Грузии – I
Qeydlər
- Грузинская Советская Энциклопедия, Тбилиси, 1981, S.63.
- См Подр. см.: Джафаров Ю. Г. Гунны и Азербайджан. Баку, 1985.
- Гадло А.В. Этническая история Северного Кавказа (V-X вв.). Ленинград, 1979.
- Агафий Миринейский. О царствовании Юстиниана. Москва, 1996.
- Пигулевская Н. Сирийские источники по истории народов СССР. Москва-Ленинград, 1941
- Чичуров И. С. Византийские исторические сочинения: «Хронография» Феофана, «Бревиарий» Никифора. Текст и перевод. Москва, 1980
- Анчабадзе З.В. Кипчаки Сев. Кавказа, по данным грузинских летописей 11-14 вв. // Св. О происхождении балкарцев и карачаевцев. Нальчик. 1960
- Источники грузинских летописей. Три хроники. Пер. Е. С. Такайшвили – «Сборник материалов для описания местностей и племен Кавказа». Тифлис, 1900, вып. 28
- Леонти Мровели. Жизнь картлийских царей. Москва, 1979
- Прицак О. Протомонголы в хазарском Закавказье
- ал-Балазури. Китаб футух ал-булдан. Каир, 1957, с. 232, 239, 244
- Ариф Юнусов. Ахыскинские (месхетинские) турки: дважды депортированный народ
- Летопись Картли. Пер. Г. В. Цулая. Тбилиси, 1982. Очерки истории Грузии. Тбилиси, 1988, том 2
- Алиев К.М. Авары: этнос и этноним // КЭС. Махачкала
- Челидзе В. Грузинские исторические хроники: X –XII, Тбилиси, Мерани, 1958. Səh. 319-336.
- Лордкипанидзе М.Д. История Грузии. ХI-начало XIIIв. Тбилиси, Мецниереба, 1958. s. 115.
- Kartlis Sxovreba, s. 332, 335-336
- Kartlis Sxovreba, s., с. 336
- Kartlis Sxovreba, səh. 335-336
- Çelidze V. Грузинские исторические хроники: X-XII, Тбилиси, Мерани, 1958
- Картлис Цховреба, с. 336
- Халаддин Ибрагимли. Азербайджанцы Грузии (историко-этнографический и социально-политический комментарий). М. 2006. С. 18
- "-ГОСУДАРСТВО АТАБЕКОВ АЗЕРБАЙДЖАНА. Ziya Bünyadov. səh. 15" (PDF). 2021-10-18 tarixində (PDF). İstifadə tarixi: 2014-06-20.
- Kartlis Sxovreba, s. 367
- Подр. см.: Анчабадзе Г.З. Кыпчаки в Грузии. — «Проблемы современной тюркологии». Алма-Ата, 1980, с. 342-344; Еремян С. Т. Агарцинская надпись 1184 г. - «Исследования по истории культуры народов Востока». Москва-Ленинград, 1960, с. 78-87; Golden P.B. Op. cit. p. 60,61
- Крымский А. Низами и его современники. Баку. 1981. С. 72-73
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Didi Turkoba Boyuk Turkustan qedim gurcu tarixcileri Gurcustani iki hisseye bolurduler Kartveloba yeni herfen sirf Gurcustan ve Didi Turkoba herfen Boyuk Turkustan Turklerin Gurcustanda ilk zuhuruTurklerin Simali Qafqazda tesdiq olunmus erken zuhuru kimi 4 cu esri goturmek olar Qaynaqlara gore bu merhelede en cox bulqarlar barsiller fealliq gosterirdiler IV cu esrin 70 ci illerinde butun Simali Qafqazi tutan hun bulqarlar 395 ci ilde Cenubi Qafqaza o cumleden Gurcustana ilk yuruslerini etdiler Bele ki VI esr bizansli tarixcisi Aqafinin melumatina gore Kutaisi yaxinligindaki qalalardan biri artiq o vaxt Onoquris adlanirdi ki bu onogurlarla baglidir V ci esr suriyali qaynaqda deyilir ki bizansli imperator 395 408 sarayinda xidmet eden eslen iver gurcu olan Farsman oz vetenine qacaraq orada hunllarin yardimi ile taxta cixdi Iverler uzerinde hokmdar olandan sonra o iverlerin qonsulari olan ag hunnlari ozu ile goturdu V ci esrin 60 ci illerinde bu defe savirlerin basciligi altinda hunlar ve bulqarlar Qafqazdaki hadiselerde feal istirak edirdiler VI ci esrde esasen Gurcustan erazisinde geden Sasani Bizans muharibelerinde onlar novbe ile gah bir gah da o biri terefi tuturdular ki bu muasirleri terefinden teferruatlarla tesvir olunur Tebii ki sabirler ve basqa hun bulqar tayfalari neinki Gurcustan erazisinde savasirdilar ama hem de orada yerlesirdiler Xususi ile bizansli tarixci VIesr Qafqazin cografi tesvirinde sahillerinde savirlerin yasadigi Fazis indiki Rioni cayinin qolu Boas cayini qeyd edir Bu cay oz adini qaynaqda deyildiyi kimi elinin altinda 100 min hun olan savirlerin qadin hakimi Boariksden goturur Xezer gurcu merhelesi VI Xesrler VI ci esrin sonu VII ci esrin evvelinde Qafqazda dominant quvve kimi xezerler cixis edir Bu gun en qedim gurcu xronikasi VII ci esrde yazilib IX cu esrde redakte edilib Moksevay Kartlisay hun merhelesi barede revayet ederek Kurun sahilinde olan etraflari ile birlikde dord seherde yasayan bunturklei qeyd edir Sonraki metnden aydin oldugu kimi bu bunturkler herfen esl turkler 28 min aile olmaqla yeni texminen 140 170min Sarkine Kaspi Urbnisi ve Odzraxe seherlerinde yasayirlar Onlarin Gurcustanda hakimiyeti o qeder guclu idi ki sonradan olkeye gelmis doyusken xon hun Red K A tayfasi onla bac verilmesi serti ile bunturklerin hakiminden yer istediler ve Zanavede yerlesdirler Qeyd edek ki Leonti Mrovelinin Gurcu carlarinin ilk atalar ve qohumlarin tarixi XI ci esrin 60 ci illeri eserinde bun turkler qipcaqlarla birlikde qeyd edilirler Z V Ancabadze hesab edir ki bun turkler Merkezi Qafqazonunde hec olmasa 8 ci esrden melum olan qara bulqarlarin toremeleridir Sonraki dgvrden danisarken qedim gurcu qaynagi xezerlerle bizanslilarin Gurcustan uzerin yurusu 627 628 ve Tiflisin onlar terefinden alinmasini qeyd edir Bunturkler ve xezerler haqqinda melumatlar basqa qedim gurcu menbeleri de qeyd edir Bele ki Leonti Mroveli XIesr VII ci esr hadiseleri barede danisarken qeyd edir ki Qafqaz o cumleden Gurcustan xalqlari xezerlere qarsi cixa bilmediler cunki onlar saysiz idi ve o vaxtdan ve uzun muddet bu xalqlar xezerlere bac verdiler Sonralar xezerlerin Cenubi Qafqaz uzerinde nezaretlerini itirdikleri vaxtda Leonti Mroveliye gore 2 turkler geldi ve Kur cayi ile uzu yuxari Gurcustanin paytaxtina yerlesmek xahisi ile Msxete geldiler Gelme turklerin bir hissesi Gurcustan seherlerinde yerlesdirildi ancaq coxusu Msxetden qerbe bir yeri daha cox beyendiler onu yeniden tikdiler etrafinda guclu divar tikdiler Bu yer Sarkine adlanmaga basladi Onun ehalisi ise bunturkler adlanirdi yene orada Guman ki bu yerin Sarkine tehrif olunmus turk Sarikan sozu K A adi Semender hun hakimlerinin selifan O Prisakin oxunusunda sarixan sarikan adi ile baglidir Testiq olundugu kimi Gurcustanin qeyd olunan regionunda basqa turk tayfalari o cumleden bozal ya da bazal adi ile taninan barsiller de yasayirdi Tiflisden simalda Kaxetiyada muasir Gurcustanin Duset rayonu IX cu esr ereb tarixcisi el Belzuri VIII ci esrdeki hadiseleri tesvir ederek ereblerin VIII ci esrin 30 cu illerinde Xezer olkesinden 20 min aileni kocurdukleri Bazalet olkesini qeyd edir Hetta indi de Gurcustanin bu rayonunda Bazaleti ve Boaliane kendleri elece de Bozaleti golu var Hele XIX cu esrde Adigen rayonunda Bozaleti kendi var idi Qaynaqlardan hem de melumdur ki VIII ci esrin 80 ci illerinin evvelinde xezerler abxaz cari Leona Bizansin vassal asiligindan qurtulmaga ve musteqil Abxaziya cari titulunu qebul etmeye yardim etmisdiler Bu barede danisaraq qedim gurcu tarixcisi xususi ile qeyd edir ki Leon xezer xaqaninin qizinin oglu idi ve onun komeyile yunanlardan qurtuldu Eqresi ile birlikde Lixiye qeder Axaziyani menimsedi ve abxazlarin cari adlandi Belelikle mehz xezerler Qerbi Gurcustanin musteqilliyinin berpa olunmasini temin eden quvve oldu Xezer tayfalarinin bir qismi erebler terefinden gucle Gurcustan erazisine yerlesdirilmisdi Bele ki Dagistanda Tarqu ve Belencer seherlerini zebt ederek erebler orada yasayan turkleri Azerbaycana ve Gurcustana yerlesdirdiler Bu barede Ahiska Adigen rayonunda ve Tiflisin yanindaki Balacur ve Gurcustanin Qudauta rayonundaki Tarkila kendi xeber verir Baki yaxinligindaki Bileceri qesebesi de bu qebildendir Yuxarida sadalanan faktlari nezere alaraq Leonti Mrovelinin hec olmasa artiq VII ci esrin birinci rubunde turkler Gurcustanin yerli ehalisinin bir hissesi idi ve gurculer butun Kartli carlari butun kisiler ve qadinlar xezer dilini gurc Xezeruli yeni turk dilini bilirdiler Leonti Mroveli O dovr Gurcustanda yerli islek dil olan xezer turk dili deyende qeyd etmek gerekdir ki bu halda guman ki soz hele VI ci esrin evvelinde Qafqaz Hun elinin merkezi olan Varacanda Incilin tercume edildiyi hun turk dili haqda gedir Bele ehtimal tamamile tebiidir ki hunlar Gurcustana simaldan daxil olan ilk turk xalqi oldugu ucun eyni zamanda burada turk dili toxumlarini ilk onlar sepibler III VIII cu esrlerde Gurcustanda muxtelif turk tayfalarinin yerlesmesi haqda qedim gurcu qaynaqlarinin melumatlarini yerli toponimika da tesdiq edir Bele ki hunlarla coxsayli yasayis yerlerinin adlanmasi baglidir Ahiskada Adigen rayonu Xona kendi elece de Kutaisi yaninda Xoni Tifliden serqe Xunan qalasi Arif Yunusov XIX cu esr topnimikasi Gurcustanda avar hunlarin abar da izlerini saxlayir Alimlerin reyine gore onlara Ambrolauri rayonundaki Abari kendini de aid etmek olar Avar ordasina sal tayfasi da daxil idi ki onun adi ile Gurcustanda Saliyeti herfen sallar olkesi ve Saloglu adlari baglidir Arif Yunusov Avar turklerin bu bu etnonimi qumuq cografi adlarinda da qorunub Salatav Salasu ve onun etnososionimunda salalar Sonuncu macar xalqina daxil olan 7 turk tayfasinin subetnoniminde de var Belelikle turklerin Qafqazda erken zuhuru barede tarixe hetta bu qisa ekskurs da gosterir ki artiq II VIII ci esrlerde xususi ile Gurcustanin cenubunda ve serqinde VII VIII cu esrlerde hetta butun regionu nezaretde saxlayan coxsayli turk tayfalari yerlesmisdiler Onlarin rolu ve sayi barede xezer yeni turk dilinin Gurcustan ehalisi arasinda bu merhelede genis yayilmasi da xeber verir Qipcaq gurcu merhelesiXI esrin ortalarinda Boyuk Selcuq Imperiyasi yarandi Cenubi Qafqaz da Selcuqlulara tabe olmusdu Bu dovrde Kartli carligi bir nece kicik knyazliga bolunmusdu Kartlinin Bizans imperiyasi ile elaqeleri zeiflemis ve onlarin arasindaki munasibetler gerginlesmisdi Oguz turklerinin burada coxalmasi ve islamin burada mohkemlenmesi gurcu dovletciliyi ucun tehluke toretmeye basladi Hemin dovr Gurcustan tarixine Didi Turkoba Boyuk Turkoba dovru kimi daxil olmusdu Bu barede gurcu salnamecisi yazirdi Kartli talan edilmis olkenin qalalarinda adam qalmamisdi hetta onlarin daxmalari bele yerle bir edilmisdi Tek tek adamlar daglara cekilmeke canlarini qurtarmisdilar Bundan basqa hele 644 cu ilde yaranmis Tiflis muselman emirliyi Selcuqlularin tebii muttefiqi idi Car David bunlari nezere almaya bilmezdi Yaxnliqda boyuk ve guclu muselman dovletlerinin olmasi onu muselmanlarla son derece ehtiyatli davranmaga sovq edirdi Kartli hokmdarlari da oz novbesinde dovletin erazisini serqe dogru genislendirmeye calisirdilar Onlardan bir coxu defelerle Gence Seki ve Sirvan torpaqlarina soxulub oralari talayib boyuk qenimetlerle geri qayidirdilar Lakin gruculerin oralari uzunmuddetli istila etmeleri ucun yeterince quvveleri yox idi Gurcustan ucun esas tehluke islami qebul etmis ve ancaq bacla ve olkeye mutemadi hucumlari ile kifayetlenmeyen oguzlardan gelirdi IV Davidin qedim gurcu tarixcisinin yazdigna gore her payiz turkler oguzlar Somxitiden kecerek bura koc edirdiler ve otuturdular burada elece de Tiflisden Berdeye qeder Kur cayi boyu Ve onarin quvveleri ele boyuk idi ki hetta deyirdiler her terefden turkler bura gelir Hec kim hetta sultanin ozu de onlara orada yerlesmeye qadagan ede bilmirdi Gurcu carinin ise neinki seherlerin ve qalalarin mudafiyesi ucun ordusu hetta ozunu qorumaga bele qosunu yox idi Ve basqa cixis yolu olmadigina gore tarixcinin yazdigi kimi 1118 ci ilde IV David qipcaqlari cagirmaga mecbur oldu Nehayet tarixcinin yazdigi kimi carin secimi hem de onun uzun iller qipcaq xani Etrakin qizi ve Gurcustanin qanuni caricasi Quranduxtla evlenmesi ile sertlenmisdi Bunun ardinca ise o sadiq adamlarini gonderdi ve qipcaqlari cagirdi Oz qohumunun devetini alaraq butun Simali Qafqazin qipcaq ordasinin xani Etrak boyuk Saruxan gurc Sarukan xanin oglu 50 min doyuscu ve onlarin aileleri ile Gurcustana yollandi Metnde ormotsdaati atasi yeni 50 min adam yazilib Basqa sozle desek 1118 ci ilde 300 mine qeder qipcaq Gurcustana kocdu Bununla bele Etrak Gurcustanin serhedlerinin oguzlardan mudafiyesini oz uzerine gotururdu buna gore qipcaqlar olkenin cenub serqinde ve serqinde o cumleden Ahisqada ve maldarliq ucun yararli dagarasi vadilerde yerlesdirildiler Artiq uc ilden sonra 1121 ci ilde Davidin 45 minini qipcaqlar teskil eden 60 minlik ordusu oguzlari darmadagin ederek Tiflisi aldi ve hemin vaxtdan Tiflis Gurcustanin paytaxti oldu Bununla bagli gurcu tarixcisi sevincle yazirdi ki David qipcaqlari nahaq yere devet etmedi cunki onlarin eli ile butun Iranin quvvelerini mehv etdi ve butun carlarin uzerine qorxu saldi ve onlarin komeyi ile inanilmaz isler gordu Car David terefinden getirilen qipcaqlar Gurcu carliginin musteqilliyinin ve carin hakimiyetinin mohkemlenmesinde muhum rol oynadilar Onlarin yardimi ile Sirvan erazisine yurusler teskil olundu Davidin Gence atabeyi uzerinde 1121 ci ilde Didqor doyusundeki qelebeye nail oldu ki bunun neticesinde artiq sonraki 1122 ci ilde Tiflis emirliyi David terefinden alindi Tezlikle Dmanisi Dede Qorqudda Tumanis qalasi ve Ani Gurcustana birlesdirildi Lakin hec de hemise qipcaqlarla gurculerin munasibetleri yaxsi olmayib bezen onlarin arasinda edavet de dusub Xususi ile bu onlarin Sirvana dagidici reydlerin birinde bas verib Bele ki gurcu qipcaqlardan iabret 30 minlik qosun Samaxiya yaxinlasdi ve sultan Mahmudun qosunlarina hucum etdi Ibn el Esir xeber verir ki sultanin doyusculeri qorxuya dusmusduler ve sultanin veziri Sems Ed Din Osman Sirvandan getmeyi meslehet gordu ancaq Mahmudun qosunu ile gurcu qipcaq qosunlari arasinda helledici doyus bas vermedi Gurculerle qipsaqlar arasinda bas vermis ixtilaf meseleni sultan Mahmudun xeyrine hell etdi Sirvansan sultana tabe oldu Sonraki Gurcustan carlari da Simali Qafqazdan qipcaq destelerini celb etmeye davam edirdiler Bele ki car III Georgi 1153 1184 qedim gurcu tarixcisinin dediyi kimi gerek oldugu olcude qipcaqlari cagirdigi qeder onlar Gurcustana gelirdiler Belelikle onun hakimiyeti illerinde Gurcustana gurcu tarixcileri terefinden yeni qipcaqlar gurc Kivcakni axalni adlandirilan daha bir nece min qipcaq kocuruldu Bu azmis kimi gurcu feodallari ile mubarizede o butovlukle saraya yaxinlasdirdigi ve onlara mesuliyyetli o cumleden bas komandan saray ve maliye naziri vezifelerini verdiyi qipcaq herbi elitasina arxalanirdi Carica Tamarin 1184 1213 vaxtinda da qipcaqlar feal rol oynayirdilar Krimskinin dediyi kimi turk dili Tamarin sarayinda istisna deyildi Tiflis sarayinda qipcaqlar sereflendirilmisdiler ve sevilirdiler bu Simali Qafqaz ve cenubi Rusiya qipcaqlari idi XII ci esrde qipcaqofillik gurcu carliginda irsi enene idi oz xususi qipcaq qvardiyasi cari ehemiyetli derecede qosun ucun ozbasina feodallara muraciet etmek ehtiyacindan azad etmisdi Carica Tamarin atasi III Georginin vaxtinda Kubasar adli qipcaq subhesiz nufuz sahibi idi o bele demek olarsa butun gurcu qosunlarinin bas komandani generalissimusu idi 12 ci esrde meshur Tamarin vaxtinda Tiflis sarayinda qipcaqlarin bascilarindan biri Sevinc Soyunc one cixmisdi yene orada 172 173 Bu Gurcustanin yukselis dovru qipcaqlarin sayesinde idi MenbeXI ci esrin sonu XIII cu esrin evvellerinde Kartli carliginin siyasi ve herbi heyatinda qipcaq turklerinin yeri ve rolu Baki Slavyan Universitetinin elmi eserleri Ictimai siyasi elmler seriyasi N 1 2 2005 M I Qacar Kumyki i ih predki v istorii Gruzii IQeydlerGruzinskaya Sovetskaya Enciklopediya Tbilisi 1981 S 63 Sm Podr sm Dzhafarov Yu G Gunny i Azerbajdzhan Baku 1985 Gadlo A V Etnicheskaya istoriya Severnogo Kavkaza V X vv Leningrad 1979 Agafij Mirinejskij O carstvovanii Yustiniana Moskva 1996 Pigulevskaya N Sirijskie istochniki po istorii narodov SSSR Moskva Leningrad 1941 Chichurov I S Vizantijskie istoricheskie sochineniya Hronografiya Feofana Breviarij Nikifora Tekst i perevod Moskva 1980 Anchabadze Z V Kipchaki Sev Kavkaza po dannym gruzinskih letopisej 11 14 vv Sv O proishozhdenii balkarcev i karachaevcev Nalchik 1960 Istochniki gruzinskih letopisej Tri hroniki Per E S Takajshvili Sbornik materialov dlya opisaniya mestnostej i plemen Kavkaza Tiflis 1900 vyp 28 Leonti Mroveli Zhizn kartlijskih carej Moskva 1979 Pricak O Protomongoly v hazarskom Zakavkaze al Balazuri Kitab futuh al buldan Kair 1957 s 232 239 244 Arif Yunusov Ahyskinskie meshetinskie turki dvazhdy deportirovannyj narod Letopis Kartli Per G V Culaya Tbilisi 1982 Ocherki istorii Gruzii Tbilisi 1988 tom 2 Aliev K M Avary etnos i etnonim KES Mahachkala Chelidze V Gruzinskie istoricheskie hroniki X XII Tbilisi Merani 1958 Seh 319 336 Lordkipanidze M D Istoriya Gruzii HI nachalo XIIIv Tbilisi Mecniereba 1958 s 115 Kartlis Sxovreba s 332 335 336 Kartlis Sxovreba s s 336 Kartlis Sxovreba seh 335 336 Celidze V Gruzinskie istoricheskie hroniki X XII Tbilisi Merani 1958 Kartlis Chovreba s 336 Haladdin Ibragimli Azerbajdzhancy Gruzii istoriko etnograficheskij i socialno politicheskij kommentarij M 2006 S 18 GOSUDARSTVO ATABEKOV AZERBAJDZhANA Ziya Bunyadov seh 15 PDF 2021 10 18 tarixinde PDF Istifade tarixi 2014 06 20 Kartlis Sxovreba s 367 Podr sm Anchabadze G Z Kypchaki v Gruzii Problemy sovremennoj tyurkologii Alma Ata 1980 s 342 344 Eremyan S T Agarcinskaya nadpis 1184 g Issledovaniya po istorii kultury narodov Vostoka Moskva Leningrad 1960 s 78 87 Golden P B Op cit p 60 61 Krymskij A Nizami i ego sovremenniki Baku 1981 S 72 73