Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Lidiya çarlığı — Lidiya, Anadoluda Tunc dövründən II minilliyin ikinci yarısında hökm sürən çarlıqdır. Maians adlı bir qəbilənin yaşadığı bilinən bölgəyə qədim zamanlarda Lidiya deyilirdi. Paytaxt Sardis şəhəri olmuşdur. Şərqdə Fripiya (Afyon , Eskişehir , Kütahya), şimalda Mysia (Balıkesir), qərbdə Ailoia və Ioania (İzmir) , cənubda Karia (Aydın , Muğla) və Homer ilə əhatə olunmuşdur.
| Tarixi dövlət | |
| Lidiya | |
|---|---|
 | |
| təq. — e.ə. 546 | |
| Paytaxt | Sardı[d] |
| Dövlət dini | Politeizm |
 Vikianbarda əlaqəli mediafayllar | |
Tarix və Mənşəy
İlk gəliş tarixləri dəqiq bilinmir. Bəziləri Lidyalıların Anadoluya Tunc dövrünün sonunda (miladdan öncə 2002) Friglərlə eyni zamanda gəldiyini söyləyirlər. Bəziləri, Lidiya dili ilə Hitit arasında bir əlaqənin olduğunu və Lidyalıların II minilliyin əvvəllərində Anadolunun qərbinə gəlib yerləşdiklərini iddia edirlər. Araşdırmalarda Lidiyalıların isdifadə etdiyi mixi yazı bunuda ehtimal edir ki, Lidyalıların II minillikdən əvvəl şərqə gələn Hind-Avropa olmaları mümkündür. Lidiya tarixi dəqiq olaraq bilinmir, lakin Lidiyalıların tunc dövrünün sonlarında Fragiyalılarla eyni zamanda (təxminən e.ə 1300–1200 dönəmləri) Anadoluya yerləşdikləri ehtimal edilir. Herodot , Lidiya Krallığının eramızdan əvvəl VII əsrdən əvvəl 3 kral sülaləsi tərəfindən idarə olunmuşdur.
- Altyadlar
Atyad sülaləsi-Mənbələrə əsasən bu sülalə ikinci minilliyin ikinci Tyarısında hakimiyyətdə olmuşdur. Bu sülalə böyük Hitit Kralı IV Tudhaliya dövründə (e.ə. 1250–1220) mövcud olmuşdur. Tudhaliyanın dövründə tapılmış bir mixi yazılı lövhə üzərində yazılan Malazitin bu sülalənin ilk kralı Meleslə eyni olduğu düşünülür. Madduw-attes adı ilə bu dövrdə yaşamış Aly-attes kimi Lidiya padşahlarının adları arasındakı oxşarlıq göstərir ki, Tunc dövrünün sonunda Qərbi Anadoluda yaşayan Lidiya ilə tarixi əsrlərdə yaşayan Lidyalılar eyni dildən istifadə etmişlər. .
- Heraklid
Heraklidlər və ya Tilonidlər- "Herodotun verdiyi məlumata görə, Dəmir dövrünün əvvəllərində Lidiyanı idarə edən Heraklid və ya tilonidlər 22 nəsil üçün 505 il hökm sürdülər. Herodotun xronologiyasına görə, Heraklidlər Lyadiyalılar tərəfindən Tilonidlər kimi tanınırdı. Bu ailənin Heraklit adı bu miflə əlaqədardır. Rəvayətə görə Herakl, Eyxaliya kralı Evrytos tərəfindən təşkil edilən ox yarışmasında iştirak edir və yarışmada qalib gəlir. Ancaq Evrytos, müsabiqənin qalibinə qızı İoleni vermir. Herakl qəzəblənir və Evrytos'un oğlu İphitos'u öldürür. Bu cinayətdən qurtulmaq üçün həm dul, həm də gözəl olan Lidiya kraliçası Omphalenin köləsi olaraq satılır. Omphale və Herkul aşiq olur və bu münasibətdən 3 oğul var. Bu mifə görə Herakllar ailəsi 3 oğuldan ibarət idi. Bu sülalənin son və ən önəmli kralı yunanlıların Myrsilos adını verdikləri Kandaulesdir. Kandaules sui-qəsd nəticəsində öldürülməsi sülalənin süqutunu sürətləndirir və Mermnad(Mernods) sülaləsinin hökmranlığının əsasını qoyur.
ölgəsi də eramızdan əvvəl II minillikdə Santorinidə meydana gələn vulkan püskürməsi nəticəsində vulkanik kül ilə örtülmüşdür. Eramızdan əvvəl VII əsrin birinci yarısı, krallığın mühüm bir dövlət olaraq ortaya çıxdığı və sıx xarici əlaqələrə sahib olduğu bir dövrdür. Qədim yazıçı Gaius Plinius, Lidiyanın İoniyanın kənarında yayıldığını, şərqdə Frigiya, şimalda Propontis və cənubda Caria ilə bitişik olduğunu xatırladır . Strabon, Ligiya nəzarətinin Gigis dövründə Biga Yarımadasına qədər uzandığını və bölgədə Gigis adlı bir burun varlığından bəhs edir. Lidiya Krallığının marağı yalnız şimalda deyil, Qərbi Anadoludakı İon bölgəsindəki Yunan şəhərlərinə maraq Gigis dövründə başladı. Gigis dövründə Milet , Smirni , Kolofon və Magneziyaya hücumlar təşkil edildi . Bu kralın dövründə Misir və Assuriya dövlətləri ilə müttəfiq idi . Gigisin varisləri olan Ardis və Alyattis , Yunan şəhərlərinə hücumları davam etdirirlər. Croesus, Alyattis'in böyük oğlu, Lidiyalılar, Likiya və Kilikiya xaricində , Kızılırmak'ın qərbindəki bütün bölgələrə hakim olmağı bacardılar.
Lidyalıların şərqə yayılması, eramızdan əvvəl vııı əsrin sonu və vıı əsrin əvvəllərində Anadoluya köçəri kimmerilərin böyük məhvi ilə də əlaqəlidir . Eramızdan əvvəl 665-ci ildə Kimmerlər Sardisə çatmağı bacarırlar. Köçəri qəbilələrin bu təzyiqi altında Gigis , Assuriya Kralı Aşurbanipala bir elçi göndərərək kömək istəyir. Gigis bir qonaq kimi bir xərac və ya qızı göndərmək əvəzinə Aşşuraya hədiyyələr və salam göndərir. Bunu etməklə, Lidiya üzərində Aşşur hökmranlığını inkar etdi. Aşşur lövhələrinə görə, Lidiya ölkəsi o dövrdə Aşşur domeni xaricində idi. Yenə eyni lövhələrdə Lidyalıların Aşşurlara yaxın digər Anadolu xalqlarına nisbətən çox fərqli bir dildə danışdıqları, Lidiya kralının adını əvvəllər belə eşitmədikləri və bu dildə danışan bir tərcüməçi tapa bilmədikləri şikayətlənir. Davamlı inkişaf etdirdikləri hücumlar nəticəsində Kimmerlər Lidiyanı tutub Gigisi öldürürlər. Oğlu Ardis, Assuriya səlahiyyətlərini qəbul etmək məcburiyyətində qalır. Buna baxmayaraq, Kimmeriya hücumları davam etdi və nəticədə Sardis şəhərinin akropol xaricindəki hissəsini ələ keçirdilər. Alyattis 'in, Lidar kralı olduğu təxmin edilən Orta Anadoluda yayılmada aktiv rol oynamışdır. Herodotun yazdığına görə, böyük bir ekspedisiyanın sonunda yalnız Lidiyanı deyil, həm də bütün Anadolunu Kimmeriklərdən qurtaran Alyattisdir. Lidiyanın Alyattisin rəhbərliyi altında şərqə doğru genişlənməsi onları İran ərazilərində getdikcə daha da güclənən Midiyalılarla qarşı-qarşıya qoyur. Beləliklə, Orta Anadoluda baş verəcək uzunmüddətli bir müharibə başlayır. e.ə 585-ci ildə meydana gələn Günəş tutulması müharibəni bitirir. Bu bölgədəki digər hərbi ekspedisiyalar haqqında ətraflı məlumat olmasa da, Lidyalıların Frig və digər qonşu Anadolu krallıqlarını məğlub etdikləri və miladdan öncə VI əsrin birinci yarısında Gordion kimi mühüm mərkəzlərdə hərbi qarnizonlar qurduqları bilinir. Təxminən eradan əvvəl 550-ci ildə Midiya, Fars Kralı II. Kir tərəfindən bölgədən qovulması şərq sərhədlərində Lidyalılar üçün yeni bir təhlükə yaradır. Bunun üzərinə Krosus Farslara hücum etmədən keçmək və eyni zamanda ərazilərini Kızılırmakdan da genişləndirmək istəyirdi. Ancaq bunu etməzdən əvvəl, bu mövzuda Yunanıstanın aparıcı keşişlərinə müraciət etmək qərarına gəldi. Yunan əfsanəsinə görə kahinlərdən cavabı Farslara hücum etsə böyük bir imperatorluğu məhv edəcəyi cavabını aldı. Bu cavabdan ruhlanan Krosus Farslarla görüşməyə başladı. Kerkenes üz-üzə gələn iki ordu Croesusun orduları daha çox olsa da, geri qayıtmaq qərarı verilir. Croesus əsgərlərini evlərinə göndərir və Sardisə qayıdır və gələn il Farslara qarşı yürüş üçün Misirdə və Spartada müttəfiq axtarmağa başlayır, lakin II. Kir Lidiya ordusunu gözlənilmədən və çox sürətlə izlədi, öz şəhər divarları qarşısında birdən hücum etdi. Lidiya ordusu, çətin olsa da, tamamilə məğlub olmadan şəhər divarları daxilində sığınacaq alır. Şəhər iki həftəlik mühasirədən sonra düşür. Lidiya Krallığı Əhəmənilər İmperiyasının bir vilayətinə çevrilərək suverenliyini tamamilə itirir.
Eramızdan əvvəl 546-cı ildə Fars hakimiyyəti müstəqil Lidiya dövlətinin sonunu gətirdi. Sonuncu kral Krezus böyük sərvəti və gücü ilə Karun kimi tanınırdı . Gigis nəslindən olan və Alyattisin oğlu Krosus, filosof Tales Miletus və Afina dövlət xadimi Solon kimi vacib və məşhur Yunan qonaqlarını taxtında qonaq etdi .
Coğrafiya
Lidiya bölgəsi son dərəcə zəngin və təbii ehtiyatlarla məhsuldar olmuşdur. Burada nəqliyyat o qədər rahat olmamışdır. Bol balıqları ilə Hermos (Gediz) və Kaystros (K. Menderes) çayları və torpaqları çox məhsuldar idi. Dağlar meşələrlə örtülmüşdü. Çox sayda gil yatağı var idi. Bu gildən kərpic, kərpic, kase və çini kimi müxtəlif əşyalar hazırlanırdı. Tmolos (Bozdağ) dağında mərmər çarpayılar olduğundan Türbə və Heykəllərin inşası üçün istifadə edilmişdir. Eyni zamanda Tantalosun müxtəlif növ meyvələri ilahi qonaqlarına təqdim edir; Fındıq, nar, alma, şabalıd və qoz kimi ağacların yetişdirildiyi Tmolosda şərabçılıqda istifadə olunan üzümlər də yetişdirilmişdir. Yenə də bu dağdan toplanan zəfərandan ətir kimi lüks istehlak materialları Lidyalıların diqqətini çəkdi. Burada ilk dəfə möhür hazırlanmasında istifadə edilən tünd qırmızı bir növ kvars daşına . Lidiya krallığı mis və qızıl kimi çox sayda qiymətli material olduğundan zəngin idi. Bu hadisənin mifi belə təsvir olunur.
Dil və yazı
Lidyalıların mədəniyyəti, yerli Anadolu xalqı olan qonşuları, Friqiyalılar və Karilərlə və digər qonşu Şərq Yunanlılarla bənzəyir. Lidyalıların eramızdan əvvəl VI əsrin əvvəllərindən yazılı əsərlər istehsal etmişdirlər. Dil və təhlili Bu cür ilə Lud — aramik dili , Ludca- yunan kimi ikili dilində yazılar vasitəsilə yer tutur. Bu Hind-Avropa mənşəli dil qrammatik xüsusiyyətləri və söz quruluşu ilə Köhnə Anadolu qrupuna aid edilmişdir. Ancaq bəzi sözlərin mənası hələ bilinmir, bu yazı 26 hərfdən ibarətdir. Frigiya və Likya yazılarına bənzəyən Lidiya dilindəki bu oxşarlıqların Finikiya və Friglərlə əlaqələrə deyil, Qərbi Anadoluda o dövrdə formalaşmağa başlayan yüksələn düşüncə sisteminə aid edilməli olduğu düşünülür. Eramızdan əvvəl II minillikdə Lidyalıların mənşəyi ilə bağlı tədqiqatlar hələ bağlanmamışdır. Digər tərəfdən dillərindəki Luvian təsiri Dəmir dövründə formalaşmış ola bilər. Lidian dilində yazılmış sənədlər azdır. Bunlar daha çox türbələrdə və adət daşlarında, keramika, möhür və sikkələrdəki rəsmlərdə görülür. Lidiya yazısı eramızdan əvvəl III əsrə qədər yaşamışdır.
Din
Lidyalıların dini haqqında çox məlumat yoxdur. Ancaq İonların təsiri altında olduqları bilinir. Ana Goddess Cybele çox hörmətlidir. Uzun saçlı kahinlərin töküldüyü dini mərasimlər zamanı qamçılarını, dəflərini, zənglərini və saçlarını Cybele'ye təqdim edərdilər. Bundan əlavə, Lidyalılar , Apollo və Artemis kimi Yunan tanrılarına ibadət edirdilər. Lidiyalılar öz padşahlarını və zadəganlarını Friglər kimi tumullara basdırırdılar. Tumuldəki məzar otaqlarının gözəl və bəzəkli mərmər örtükləri Lidyalıların ölümdən sonra həyata inamlarını göstərir. Bu türbələr paytaxt Sardes yaxınlığındakı Bintəpə bölgəsindədir. Lidiya əfsanələrində , Pelops , Midas , Arachne və Omfali kimi personajlara rast gəlinir. Yunan mifologiyasına görə Tantalın oğlu Pelops Lidyandır.
Mədəniyyət
Eramızdan əvvəl vıı və vı əsrlərdə Lidiya mədəniyyətinin Yunan təsiri, xüsusilə Egey sahilində yaşayan Şərqi Yunanların təsirindən dərindən təsirləndiyi anlaşılır. Yunan təsirləri əsasən keramika, memarlıq (daş işləri və terrakota bəzəkləri), yazı sistemi və heykəltəraşlıqda özünü göstərir. Yığılmış torpaqla örtülmüş tumurus tipli türbələr, qaya türbələri və bəzi keramika növləri Anadolu təsirlərinə nümunə olaraq göstərilə bilər. Gigis dövründən bəri ticarət və firavanlığın artması həm Lidiyanı, həm də İoniyanı sıx bir ticarət şəbəkəsinə saldı . Rumlar məhsulları hinterlanddan alır və sənayesinə lazım olan ticarət mallarını gətirirdilər. Yunan yazılı mənbələrində adı çəkilən vacib Lidiya məhsulları arasında tekstil (xalçalar, qızıl iplə toxunan parça və çestikis adlanan incə və şəffaf toxumalı paltar), qırmızı boya və kosmetika (bakkaris və brenthiori) vardır. Lidiya keramikasının ümumi xüsusiyyətlərinə nəzər saldıqda, gəmi formalarının daha çox Yunan keramika və daha az dərəcədə qonşu Frigiya keramika təsiri altında olduğu görülür. Lidiya saxsı qablarına xas olan digər bir element də "mərmər imitasiya dekorasiyası" adlanan rəngləmə texnikasıdır. Dekorasiyada istifadə olunan əsas rənglər ağ, qırmızı-narıncı və qəhvəyi-qara tonlardır. Lidiyanın ən məşhur sərvət mənbəyi qiymətli metaldır. Lidiya Krallığı, Sardis yaxınlığında asanlıqla əldə edilə bilən elektron ərintisinin mənbəyinə sahib idi. Ömrü boyu zənginliyi ilə seçilən Gigisdən sonrakı nəsillərdə elektron pul icad edildi və pul Lidiya ilə İonya arasındakı ticarət ehtiyaclarına xidmət etdi. Lidiya Krallığında yaşayan və möhkəm istehkamlarla qorunan insanlar öldükdən sonra sosial təbəqələrinə görə müxtəlif yerlərdə basdırıldı. Əsas dəfn ənənəsi tənəffüsdür, başqa sözlə, yandırılmadan birbaşa dəfndir. Sadə daş lahit türbələrindən yüksək keyfiyyətli daş işləri və möhtəşəm tumulası olan otaqlı türbələrəTürlərdən məzarlara qədər dəyişir. Lidiya kralları və kral ailəsinin üzvləri yığılan təpələrlə örtülmüş əzəmətli, möhtəşəm məzarlara sahib olmaq imtiyazına sahib idilər. Lidiya tumulaları Frigiya tumulalarından fərqlənir. Frigiya tumulilərində dəfn otaqları taxtadan, Lidiyada isə daşdan, Lidiyada dəfn otaqları tavansız bir və ya iki otaqlı və dromoslu (giriş dəhlizi) ola bilər. Tumulun yuxarı hissəsində ümumiyyətlə falos şəklində daş işarəsi olur. Bintəpədəki tumulalardan ən böyüyü, Herodotun da təsvir etdiyi Krosusun atası Alyattisə məxsus tumuldur. Baza diametri 350, hündürlüyü 60 metr olan məzar, Roma dövründə qəbir quldurları tərəfindən açıldı.
Pul vahidi
Eramızdan əvvəl VII əsrə qədər insanlar ticarət mübadiləsi aparırdılar və mübadilə etdikləri şeylər arasında daşınması çətin olan mal-qara və daş kimi şeylər var idi. Eramızdan əvvəl VII əsrdə Lidyalılar ticarətdə və asanlıqla portativ mübadilə vasitəsi olaraq istifadə ediləcək pulları kəşf etdilər. O dövrün sikkələrinə sikkələr deyilirdi. Dünyada ilk pulu (sikkə) yaradan dövlət olmuşdur. Sikkələr dövlətlər tərəfindən möhürlənir və rəsmiləşdirilməsinə zəmanət verilir. İlk Lidiya sikkələri gümüş və qızıl qarışığı olan elektrumlardan hazırlanmışdır. dövründə sikkələr ilk dəfə qızıl və gümüşdə ayrıca zərb edildi. Sikkələr metaldan hazırlandığı üçün kağız puldan üstün olmuşıdur. Kağız pulun maddi dəyəri yoxdur. Dəyərindən fərqli olaraq daha faydalıdır. Bu səbəblərdən kağız pullara nisbətən sikkələrə üstünlük verilirdi. Pullar və ya sikkələr düz bir səthə əridilmiş metal tökərək qazanılırdı. Dibi düz olan bu metalların üstü yuvarlaq idi. Bunu düzəltmək üçün çəkiclə vuruldu. Bu əməliyyatın pul üzərində bir iz buraxdığı başa düşüldükdə, bu izlərin aşağı dəyərli və ya saxta pulun çapına mane ola biləcəyi aydın oldu. Bunun üzərinə hökmdarın və ya dövlətin işarəsi bu sikkələrə həkk olundu və mübadilə dəyəri dövlət tərəfindən rəsmi olaraq təsdiq edildi. Sikkənin ortaya çıxması haqqında qədim mənbələr tərəfindən verilən məlumatlar Lidiya və İoniyada aparılan qazıntılarla təsdiqlənir. 1904–1905-ci illərdə Britaniya Muzeyi adından David George Hogarth başçılığında Artemis MəbədiMüxtəlif saxsı qablar, fil sümüyü heykəlciyi və zərgərlik əşyaları ilə birlikdə 93 elektrum sikkə tapıldı. Köhnələrin üzərində heç bir lövhə və şəkil yox idi, düz qaldılar. Biraz daha inkişaf etmiş nümunələrdə bəzi işarələr və ya təsvirlər var idi. Bəzilərində aslan təsvirləri var idi. Bu cür sikkələrin Anadolunun qərbində geniş bir ərazidə tapılması və aslanın Lidiya Krallığının gerbi olması, bunların Lidiya krallarının ilk sikkələri olduğunu göstərir. Əslində, Herodot, Croesusun Delphi'deki Apollon Məbədinə möhkəm qızıl şəklində 10 talanton (təxminən 250 kiloqram) bir aslan heykəlciyi verdiyini söyləyir. Bu, aslanın Lidiya Krallığı üçün əhəmiyyətini və bir kral simvolu olduğunu göstərir.
İstinadlar
Mənbə
Ekrem Akurgal, AnadoluKültür Tarihi, Tübitak Eski Anadolu ve Trakya Uygarlıkları (Başlangıçtan Pers Egemenliğine Kadar), Veli sevin anadolu uygarliklari 1982 https://lidyatarih.wordpress.com/about/ https://www.anadoluuygarliklari.com/lidya/ https://acikders.ankara.edu.tr/pluginfile.php/74908/mod_resource/content/1/Ders6Konu4.1.pdf https://acikders.ankara.edu.tr/pluginfile.php/74908/mod_resource/content/1/Ders6Konu4.1.pdf
- veli sevin anadolu uygarliklari 1982
- "Arxivlənmiş surət". 2022-03-31 tarixində . İstifadə tarixi: 2020-12-24.
- "Arxivlənmiş surət". 2022-03-31 tarixində . İstifadə tarixi: 2020-12-24.
- "Arxivlənmiş surət". 2022-03-31 tarixində . İstifadə tarixi: 2020-12-24.
- "Arxivlənmiş surət". 2022-03-31 tarixində . İstifadə tarixi: 2020-12-24.
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Bu adin diger istifade formalari ucun bax Lidiya carligi Lidiya Anadoluda Tunc dovrunden II minilliyin ikinci yarisinda hokm suren carliqdir Maians adli bir qebilenin yasadigi bilinen bolgeye qedim zamanlarda Lidiya deyilirdi Paytaxt Sardis seheri olmusdur Serqde Fripiya Afyon Eskisehir Kutahya simalda Mysia Balikesir qerbde Ailoia ve Ioania Izmir cenubda Karia Aydin Mugla ve Homer ile ehate olunmusdur Tarixi dovletLidiyateq e e 546Paytaxt Sardi d Dovlet dini Politeizm Vikianbarda elaqeli mediafayllarLidiyaTarix ve MenseyIlk gelis tarixleri deqiq bilinmir Bezileri Lidyalilarin Anadoluya Tunc dovrunun sonunda miladdan once 2002 Friglerle eyni zamanda geldiyini soyleyirler Bezileri Lidiya dili ile Hitit arasinda bir elaqenin oldugunu ve Lidyalilarin II minilliyin evvellerinde Anadolunun qerbine gelib yerlesdiklerini iddia edirler Arasdirmalarda Lidiyalilarin isdifade etdiyi mixi yazi bunuda ehtimal edir ki Lidyalilarin II minillikden evvel serqe gelen Hind Avropa olmalari mumkundur Lidiya tarixi deqiq olaraq bilinmir lakin Lidiyalilarin tunc dovrunun sonlarinda Fragiyalilarla eyni zamanda texminen e e 1300 1200 donemleri Anadoluya yerlesdikleri ehtimal edilir Herodot Lidiya Kralliginin eramizdan evvel VII esrden evvel 3 kral sulalesi terefinden idare olunmusdur Altyadlar Atyad sulalesi Menbelere esasen bu sulale ikinci minilliyin ikinci Tyarisinda hakimiyyetde olmusdur Bu sulale boyuk Hitit Krali IV Tudhaliya dovrunde e e 1250 1220 movcud olmusdur Tudhaliyanin dovrunde tapilmis bir mixi yazili lovhe uzerinde yazilan Malazitin bu sulalenin ilk krali Melesle eyni oldugu dusunulur Madduw attes adi ile bu dovrde yasamis Aly attes kimi Lidiya padsahlarinin adlari arasindaki oxsarliq gosterir ki Tunc dovrunun sonunda Qerbi Anadoluda yasayan Lidiya ile tarixi esrlerde yasayan Lidyalilar eyni dilden istifade etmisler Heraklid Heraklidler ve ya Tilonidler Herodotun verdiyi melumata gore Demir dovrunun evvellerinde Lidiyani idare eden Heraklid ve ya tilonidler 22 nesil ucun 505 il hokm surduler Herodotun xronologiyasina gore Heraklidler Lyadiyalilar terefinden Tilonidler kimi taninirdi Bu ailenin Heraklit adi bu mifle elaqedardir Revayete gore Herakl Eyxaliya krali Evrytos terefinden teskil edilen ox yarismasinda istirak edir ve yarismada qalib gelir Ancaq Evrytos musabiqenin qalibine qizi Ioleni vermir Herakl qezeblenir ve Evrytos un oglu Iphitos u oldurur Bu cinayetden qurtulmaq ucun hem dul hem de gozel olan Lidiya kralicasi Omphalenin kolesi olaraq satilir Omphale ve Herkul asiq olur ve bu munasibetden 3 ogul var Bu mife gore Herakllar ailesi 3 oguldan ibaret idi Bu sulalenin son ve en onemli krali yunanlilarin Myrsilos adini verdikleri Kandaulesdir Kandaules sui qesd neticesinde oldurulmesi sulalenin suqutunu suretlendirir ve Mermnad Mernods sulalesinin hokmranliginin esasini qoyur olgesi de eramizdan evvel II minillikde Santorinide meydana gelen vulkan puskurmesi neticesinde vulkanik kul ile ortulmusdur Eramizdan evvel VII esrin birinci yarisi kralligin muhum bir dovlet olaraq ortaya cixdigi ve six xarici elaqelere sahib oldugu bir dovrdur Qedim yazici Gaius Plinius Lidiyanin Ioniyanin kenarinda yayildigini serqde Frigiya simalda Propontis ve cenubda Caria ile bitisik oldugunu xatirladir Strabon Ligiya nezaretinin Gigis dovrunde Biga Yarimadasina qeder uzandigini ve bolgede Gigis adli bir burun varligindan behs edir Lidiya Kralliginin maragi yalniz simalda deyil Qerbi Anadoludaki Ion bolgesindeki Yunan seherlerine maraq Gigis dovrunde basladi Gigis dovrunde Milet Smirni Kolofon ve Magneziyaya hucumlar teskil edildi Bu kralin dovrunde Misir ve Assuriya dovletleri ile muttefiq idi Gigisin varisleri olan Ardis ve Alyattis Yunan seherlerine hucumlari davam etdirirler Croesus Alyattis in boyuk oglu Lidiyalilar Likiya ve Kilikiya xaricinde Kizilirmak in qerbindeki butun bolgelere hakim olmagi bacardilar Gigise aid das lovhe Britaniya muzeyiGigis Lidyalilarin serqe yayilmasi eramizdan evvel viii esrin sonu ve vii esrin evvellerinde Anadoluya koceri kimmerilerin boyuk mehvi ile de elaqelidir Eramizdan evvel 665 ci ilde Kimmerler Sardise catmagi bacarirlar Koceri qebilelerin bu tezyiqi altinda Gigis Assuriya Krali Asurbanipala bir elci gondererek komek isteyir Gigis bir qonaq kimi bir xerac ve ya qizi gondermek evezine Assuraya hediyyeler ve salam gonderir Bunu etmekle Lidiya uzerinde Assur hokmranligini inkar etdi Assur lovhelerine gore Lidiya olkesi o dovrde Assur domeni xaricinde idi Yene eyni lovhelerde Lidyalilarin Assurlara yaxin diger Anadolu xalqlarina nisbeten cox ferqli bir dilde danisdiqlari Lidiya kralinin adini evveller bele esitmedikleri ve bu dilde danisan bir tercumeci tapa bilmedikleri sikayetlenir Davamli inkisaf etdirdikleri hucumlar neticesinde Kimmerler Lidiyani tutub Gigisi oldururler Oglu Ardis Assuriya selahiyyetlerini qebul etmek mecburiyyetinde qalir Buna baxmayaraq Kimmeriya hucumlari davam etdi ve neticede Sardis seherinin akropol xaricindeki hissesini ele kecirdiler Alyattis in Lidar krali oldugu texmin edilen Orta Anadoluda yayilmada aktiv rol oynamisdir Herodotun yazdigina gore boyuk bir ekspedisiyanin sonunda yalniz Lidiyani deyil hem de butun Anadolunu Kimmeriklerden qurtaran Alyattisdir Lidiyanin Alyattisin rehberliyi altinda serqe dogru genislenmesi onlari Iran erazilerinde getdikce daha da guclenen Midiyalilarla qarsi qarsiya qoyur Belelikle Orta Anadoluda bas verecek uzunmuddetli bir muharibe baslayir e e 585 ci ilde meydana gelen Gunes tutulmasi muharibeni bitirir Bu bolgedeki diger herbi ekspedisiyalar haqqinda etrafli melumat olmasa da Lidyalilarin Frig ve diger qonsu Anadolu kralliqlarini meglub etdikleri ve miladdan once VI esrin birinci yarisinda Gordion kimi muhum merkezlerde herbi qarnizonlar qurduqlari bilinir Texminen eradan evvel 550 ci ilde Midiya Fars Krali II Kir terefinden bolgeden qovulmasi serq serhedlerinde Lidyalilar ucun yeni bir tehluke yaradir Bunun uzerine Krosus Farslara hucum etmeden kecmek ve eyni zamanda erazilerini Kizilirmakdan da genislendirmek isteyirdi Ancaq bunu etmezden evvel bu movzuda Yunanistanin aparici kesislerine muraciet etmek qerarina geldi Yunan efsanesine gore kahinlerden cavabi Farslara hucum etse boyuk bir imperatorlugu mehv edeceyi cavabini aldi Bu cavabdan ruhlanan Krosus Farslarla gorusmeye basladi Kerkenes uz uze gelen iki ordu Croesusun ordulari daha cox olsa da geri qayitmaq qerari verilir Croesus esgerlerini evlerine gonderir ve Sardise qayidir ve gelen il Farslara qarsi yurus ucun Misirde ve Spartada muttefiq axtarmaga baslayir lakin II Kir Lidiya ordusunu gozlenilmeden ve cox suretle izledi oz seher divarlari qarsisinda birden hucum etdi Lidiya ordusu cetin olsa da tamamile meglub olmadan seher divarlari daxilinde siginacaq alir Seher iki heftelik muhasireden sonra dusur Lidiya Kralligi Ehemeniler Imperiyasinin bir vilayetine cevrilerek suverenliyini tamamile itirir Krez Eramizdan evvel 546 ci ilde Fars hakimiyyeti musteqil Lidiya dovletinin sonunu getirdi Sonuncu kral Krezus boyuk serveti ve gucu ile Karun kimi taninirdi Gigis neslinden olan ve Alyattisin oglu Krosus filosof Tales Miletus ve Afina dovlet xadimi Solon kimi vacib ve meshur Yunan qonaqlarini taxtinda qonaq etdi CografiyaLidiya bolgesi son derece zengin ve tebii ehtiyatlarla mehsuldar olmusdur Burada neqliyyat o qeder rahat olmamisdir Bol baliqlari ile Hermos Gediz ve Kaystros K Menderes caylari ve torpaqlari cox mehsuldar idi Daglar meselerle ortulmusdu Cox sayda gil yatagi var idi Bu gilden kerpic kerpic kase ve cini kimi muxtelif esyalar hazirlanirdi Tmolos Bozdag daginda mermer carpayilar oldugundan Turbe ve Heykellerin insasi ucun istifade edilmisdir Eyni zamanda Tantalosun muxtelif nov meyveleri ilahi qonaqlarina teqdim edir Findiq nar alma sabalid ve qoz kimi agaclarin yetisdirildiyi Tmolosda serabciliqda istifade olunan uzumler de yetisdirilmisdir Yene de bu dagdan toplanan zeferandan etir kimi luks istehlak materiallari Lidyalilarin diqqetini cekdi Burada ilk defe mohur hazirlanmasinda istifade edilen tund qirmizi bir nov kvars dasina Lidiya kralligi mis ve qizil kimi cox sayda qiymetli material oldugundan zengin idi Bu hadisenin mifi bele tesvir olunur Dil ve yaziLidyalilarin medeniyyeti yerli Anadolu xalqi olan qonsulari Friqiyalilar ve Karilerle ve diger qonsu Serq Yunanlilarla benzeyir Lidyalilarin eramizdan evvel VI esrin evvellerinden yazili eserler istehsal etmisdirler Dil ve tehlili Bu cur ile Lud aramik dili Ludca yunan kimi ikili dilinde yazilar vasitesile yer tutur Bu Hind Avropa menseli dil qrammatik xususiyyetleri ve soz qurulusu ile Kohne Anadolu qrupuna aid edilmisdir Ancaq bezi sozlerin menasi hele bilinmir bu yazi 26 herfden ibaretdir Frigiya ve Likya yazilarina benzeyen Lidiya dilindeki bu oxsarliqlarin Finikiya ve Friglerle elaqelere deyil Qerbi Anadoluda o dovrde formalasmaga baslayan yukselen dusunce sistemine aid edilmeli oldugu dusunulur Eramizdan evvel II minillikde Lidyalilarin menseyi ile bagli tedqiqatlar hele baglanmamisdir Diger terefden dillerindeki Luvian tesiri Demir dovrunde formalasmis ola biler Lidian dilinde yazilmis senedler azdir Bunlar daha cox turbelerde ve adet daslarinda keramika mohur ve sikkelerdeki resmlerde gorulur Lidiya yazisi eramizdan evvel III esre qeder yasamisdir DinLidyalilarin dini haqqinda cox melumat yoxdur Ancaq Ionlarin tesiri altinda olduqlari bilinir Ana Goddess Cybele cox hormetlidir Uzun sacli kahinlerin tokulduyu dini merasimler zamani qamcilarini deflerini zenglerini ve saclarini Cybele ye teqdim ederdiler Bundan elave Lidyalilar Apollo ve Artemis kimi Yunan tanrilarina ibadet edirdiler Lidiyalilar oz padsahlarini ve zadeganlarini Frigler kimi tumullara basdirirdilar Tumuldeki mezar otaqlarinin gozel ve bezekli mermer ortukleri Lidyalilarin olumden sonra heyata inamlarini gosterir Bu turbeler paytaxt Sardes yaxinligindaki Bintepe bolgesindedir Lidiya efsanelerinde Pelops Midas Arachne ve Omfali kimi personajlara rast gelinir Yunan mifologiyasina gore Tantalin oglu Pelops Lidyandir MedeniyyetEramizdan evvel vii ve vi esrlerde Lidiya medeniyyetinin Yunan tesiri xususile Egey sahilinde yasayan Serqi Yunanlarin tesirinden derinden tesirlendiyi anlasilir Yunan tesirleri esasen keramika memarliq das isleri ve terrakota bezekleri yazi sistemi ve heykelterasliqda ozunu gosterir Yigilmis torpaqla ortulmus tumurus tipli turbeler qaya turbeleri ve bezi keramika novleri Anadolu tesirlerine numune olaraq gosterile biler Gigis dovrunden beri ticaret ve firavanligin artmasi hem Lidiyani hem de Ioniyani six bir ticaret sebekesine saldi Rumlar mehsullari hinterlanddan alir ve senayesine lazim olan ticaret mallarini getirirdiler Yunan yazili menbelerinde adi cekilen vacib Lidiya mehsullari arasinda tekstil xalcalar qizil iple toxunan parca ve cestikis adlanan ince ve seffaf toxumali paltar qirmizi boya ve kosmetika bakkaris ve brenthiori vardir Lidiya keramikasinin umumi xususiyyetlerine nezer saldiqda gemi formalarinin daha cox Yunan keramika ve daha az derecede qonsu Frigiya keramika tesiri altinda oldugu gorulur Lidiya saxsi qablarina xas olan diger bir element de mermer imitasiya dekorasiyasi adlanan rengleme texnikasidir Dekorasiyada istifade olunan esas rengler ag qirmizi narinci ve qehveyi qara tonlardir Lidiyanin en meshur servet menbeyi qiymetli metaldir Lidiya Kralligi Sardis yaxinliginda asanliqla elde edile bilen elektron erintisinin menbeyine sahib idi Omru boyu zenginliyi ile secilen Gigisden sonraki nesillerde elektron pul icad edildi ve pul Lidiya ile Ionya arasindaki ticaret ehtiyaclarina xidmet etdi Lidiya Kralliginda yasayan ve mohkem istehkamlarla qorunan insanlar oldukden sonra sosial tebeqelerine gore muxtelif yerlerde basdirildi Esas defn enenesi teneffusdur basqa sozle yandirilmadan birbasa defndir Sade das lahit turbelerinden yuksek keyfiyyetli das isleri ve mohtesem tumulasi olan otaqli turbelereTurlerden mezarlara qeder deyisir Lidiya krallari ve kral ailesinin uzvleri yigilan tepelerle ortulmus ezemetli mohtesem mezarlara sahib olmaq imtiyazina sahib idiler Lidiya tumulalari Frigiya tumulalarindan ferqlenir Frigiya tumulilerinde defn otaqlari taxtadan Lidiyada ise dasdan Lidiyada defn otaqlari tavansiz bir ve ya iki otaqli ve dromoslu giris dehlizi ola biler Tumulun yuxari hissesinde umumiyyetle falos seklinde das isaresi olur Bintepedeki tumulalardan en boyuyu Herodotun da tesvir etdiyi Krosusun atasi Alyattise mexsus tumuldur Baza diametri 350 hundurluyu 60 metr olan mezar Roma dovrunde qebir quldurlari terefinden acildi Pul vahidiEramizdan evvel VII esre qeder insanlar ticaret mubadilesi aparirdilar ve mubadile etdikleri seyler arasinda dasinmasi cetin olan mal qara ve das kimi seyler var idi Eramizdan evvel VII esrde Lidyalilar ticaretde ve asanliqla portativ mubadile vasitesi olaraq istifade edilecek pullari kesf etdiler O dovrun sikkelerine sikkeler deyilirdi Dunyada ilk pulu sikke yaradan dovlet olmusdur Sikkeler dovletler terefinden mohurlenir ve resmilesdirilmesine zemanet verilir Ilk Lidiya sikkeleri gumus ve qizil qarisigi olan elektrumlardan hazirlanmisdir dovrunde sikkeler ilk defe qizil ve gumusde ayrica zerb edildi Sikkeler metaldan hazirlandigi ucun kagiz puldan ustun olmusidur Kagiz pulun maddi deyeri yoxdur Deyerinden ferqli olaraq daha faydalidir Bu sebeblerden kagiz pullara nisbeten sikkelere ustunluk verilirdi Pullar ve ya sikkeler duz bir sethe eridilmis metal tokerek qazanilirdi Dibi duz olan bu metallarin ustu yuvarlaq idi Bunu duzeltmek ucun cekicle vuruldu Bu emeliyyatin pul uzerinde bir iz buraxdigi basa dusuldukde bu izlerin asagi deyerli ve ya saxta pulun capina mane ola bileceyi aydin oldu Bunun uzerine hokmdarin ve ya dovletin isaresi bu sikkelere hekk olundu ve mubadile deyeri dovlet terefinden resmi olaraq tesdiq edildi Sikkenin ortaya cixmasi haqqinda qedim menbeler terefinden verilen melumatlar Lidiya ve Ioniyada aparilan qazintilarla tesdiqlenir 1904 1905 ci illerde Britaniya Muzeyi adindan David George Hogarth basciliginda Artemis MebediMuxtelif saxsi qablar fil sumuyu heykelciyi ve zergerlik esyalari ile birlikde 93 elektrum sikke tapildi Kohnelerin uzerinde hec bir lovhe ve sekil yox idi duz qaldilar Biraz daha inkisaf etmis numunelerde bezi isareler ve ya tesvirler var idi Bezilerinde aslan tesvirleri var idi Bu cur sikkelerin Anadolunun qerbinde genis bir erazide tapilmasi ve aslanin Lidiya Kralliginin gerbi olmasi bunlarin Lidiya krallarinin ilk sikkeleri oldugunu gosterir Eslinde Herodot Croesusun Delphi deki Apollon Mebedine mohkem qizil seklinde 10 talanton texminen 250 kiloqram bir aslan heykelciyi verdiyini soyleyir Bu aslanin Lidiya Kralligi ucun ehemiyyetini ve bir kral simvolu oldugunu gosterir Lidiyada tapilmis qizil sikkelerIstinadlarMenbeEkrem Akurgal AnadoluKultur Tarihi Tubitak Eski Anadolu ve Trakya Uygarliklari Baslangictan Pers Egemenligine Kadar Veli sevin anadolu uygarliklari 1982 https lidyatarih wordpress com about https www anadoluuygarliklari com lidya https acikders ankara edu tr pluginfile php 74908 mod resource content 1 Ders6Konu4 1 pdf https acikders ankara edu tr pluginfile php 74908 mod resource content 1 Ders6Konu4 1 pdf veli sevin anadolu uygarliklari 1982 Arxivlenmis suret 2022 03 31 tarixinde Istifade tarixi 2020 12 24 Arxivlenmis suret 2022 03 31 tarixinde Istifade tarixi 2020 12 24 Arxivlenmis suret 2022 03 31 tarixinde Istifade tarixi 2020 12 24 Arxivlenmis suret 2022 03 31 tarixinde Istifade tarixi 2020 12 24