Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Deskriptiv dilçilik — struktur dilçiliyin bir qolu, latın sözü olub, "descriptivus - təsviri" mənasında işlənir. Bu cərəyan deskriptiv dilçilik məktəbi, yəni təsviri dilçilik məktəbi də adlanırdı.
Haqqında
1930-50-ci illərdə Amerika dilçiliyində aparıcı cərəyan olmuşdur. Deskriptiv dilçiliyin banisi Leonard Blumfild onun nəzəriyyəsini “Dil” (1933) adlı kitabında formulə etmişdir. Burada müəllifin özünün dilə aid yeni baxışları əks olunmuşdur. Kitabda, həmçinin dilin təhlil metodları və prinsiplərinin şərhinə geniş yer verilmişdir. Blumfild öz elmi konsepsiyasında dili formal cəhətdən təsvir etməyi hərtərəfli əsaslandırmışdır. Blumfildin “Dil” monoqrafiyasında diqqəti cəlb edən qiymətli cəhətlərdən biri qrammatika nəzəriyyəsidir. Onun qrammatika nəzəriyyəsində qrammatik forma əsas yer tutur. Burada müəllif qrammatik anlayışlara dair əsas terminləri müəyyənləşdirməyə də ciddi səy göstərmişdir .
O, həmçinin, sintaksis sahəsində də çox böyük nailiyyətlər əldə etmişdir. Monoqrafiya V.S.Ərəbov və Q.N.Heybətov tərəfindən Azərbaycan dilinə tərcümə edilərək nəşr olunmuşdır. Lakin diqqətsizlikdən kitabın çap olunduğu il göstərilməmişdir. Əsər 28 fəsildən ibarətdir. Burada dilin tədqiqi, fonem, fonetika, fonetik struktur, məna, cümlə tipləri, sintaksis, morfologiya, leksika, yazılı abidələr, müqayisəli metod, semantik dəyişikliklər, ikidillilik, ikidillilik şəraitində alınmalar və s. sahələr öz əksini tapmışdır .
Deskriptiv dilçilik məktəbinin əsas nümayəndələri B.Blok, Eduard Sepir, Zelliq Harris, , Corc Leonard Treycer, Yucin Albert Nayda, Frans Boas, Benjamin Uolf, Kennet Li Payk və başqaları idi. Onlar da iki qrupa ayrılırdı: mentalistlər və mexanistlər. Mentalistlərin əsas nümayəndələri Blumfild özü, Çarlz Friz, Kennet Payk, Henri Qlison, mexanistlərin əsas nümayəndələri isə Zelliq Harris, Corc Leonard Treycer, B.Blok idi. Bunun səbəbi o idi ki, Ferdinand de Sossür hər bir dil işarəsində iki cəhətin olduğunu fərqləndirirdi: işarələyəni və işarələnəni, yəni ifadə planını və məzmun planını. Məhz bu bölgüyə görə Blumfildin tələbələri iki qrupa bölünürdü. Mentalistlərin fikrincə, məna faktorunu dil tədqiqatlarında nəzərdən qaçırmaq olmaz. Amma mexanistlər mənanı nəzərə almırdılar, onlar hesab edirdilər ki, dili əsaslı şəkildə təsvir etmək mümkündür . Strukturalizmin digər cərəyanları kimi deskriptiv dilçilik də digər elmlərin metod və ideyalarına əsaslanmayan dilə məhz linqvistik yanaşmanı yaratmağa cəhd göstərirdilər. Avropa strukturalizmi ilə müqayisədə, aşkar emprizm, mücərrəd sxemlərdən imtina, səsli nitqə və konkret materiala istinad deskriptiv dilçilik üçün xarakterik cəhətlərdir. Deskriptiv dilçilik məktəbi nümayəndələrindən Zelliq Harrisin “Struktur dilçilikdə metodlar”, Henri Qlisonun “Deskriptiv dilçiliyə giriş” əsərlərində bu problemlərə geniş yer verilmişdir.
Xüsusiyyətləri
Dəqiq üsulların işlənib hazırlanması və intuisiyaya əsaslanmayan təsvir qaydaları tələb edən deskriptiv dilçilik metodları bir çox hallarda ABŞ hindi dillərinin öyrənilməsi əsasında formalaşmışdır. Məsələn, Frans Boas “Amerika hindlilərinin dillərinə dair rəhbərlik” əsərində Amerika hindlilərindən dakot, eskimos, oneyda, simşey və başqa xalqların dillərini sorğu-sual üsulu ilə öyrənmiş və bu dillərlə bağlı elmi müşahidələr aparmışdır. O, hind-Avropa dillərinin tədqiqi üçün müəyyənləşdirilmiş metodları Amerika hindlilərinin dillərinin öyrənilməsində tətbiq etməyin yararsız olduğunu göstərmiş və hindlilərin dillərinin tədqiqi və təsvirində yeni fərqli metodlardan –dilin formal cəhətlərini təsvir edən metodlardan istifadə olunmasını tələb etmişdir. Frans Boasın elmi ənənələrini, tədqiqat üsullarını Eduard Sepir və Leonard Blumfild davam etdirmişlər. Blumfild öz üsulunu "materialistcəsinə yanaşma" adlandırırdı. Sepirin deskriptiv dilçiliklə bağlı çoxcəhətli yaradıcılığı müasir dilçiliyin müxtəlif aktual problemləri ilə əhatə olunmuşdur. Onun elmi fəaliyyətində dilçilik elminin təsnifinin verilməsi, dil və mədəniyyətin əlaqəsini müəyyənləşdirilməsi və s. məsələlər xüsusi yer tuturdu . Eduard Sepirin dilçilik görüş və mülahizələri isə “Dil” adlı nəzəri əsərində və “Dilçiliyin elm kimi vəziyyəti” məqaləsində əks etdirilmişdir. Sepir dilə mədəniyyətşünaslıq aspektindən də yanaşırdı. Onun dil və mədəniyyətin münasibəti məsələsinə dair mülahizələri Amerika dilçiliyində dil ilə mədəniyyətin, adət və ənənənin əlaqəsini öyrənən etnolinqvistikanın əsasını qoymuşdur . Deskriptiv dilçiliyə görə linqvistik təsvirin əsasını nitq axınının təhlili təşkil edirdi. Bu məktəb nümayəndələri üçün hələ sintaksis və semantika işlənmədiyi halda, fonologiya və morfologiya dilin təsvirinin əsas sahələri olmuşdur.
Deskriptiv dilçiliyin nümayəndələri dilin təsvirində dəqiq yoxlanılmış ciddi qaydalar hazırlamağa çalışmışlar (riyazi dilçilik də bunun əsasında meydana gəlmişdir). Buna görə də morfologiyanın əsas vahidi morfem hesab olunurdu, söz isə nəzərə alınmırdı. Deskriptiv dilçiliyin bəzi nümayəndələri (Zelliq Harris və başqaları) mənaya diqqət yetirmədən dilin təsvirini təklif edirdilər, bu isə uğurlu nəticələr əldə etməyə mane oldu. Lakin fonologiya və morfologiya sahəsində tədqiqat metodlarının işlənib hazırlanması və onların konkret materiala tətbiqi müsbət nəticələr idi. Deskriptiv dilçilik çərçivəsində çoxlu dillər araşdırılmışdır ki, onlardan bəziləri ilk təsvir olunurdu. Buna baxmayaraq, metod nəzəriyyədən, təsvir isə izahdan üstün idi.
1950-ci illərin sonu – 1960-cı illərin əvvəllərində deskriptiv dilçilik Harrisin şagirdi Noam Homski tərəfindən kəskin tənqidə məruz qaldı. Həmin tənqidin təsiri altında deskriptiv dilçilik 1960-cı illərin birinci yarısında tezliklə öz mövqelərini itirdi .
İstinadlar
- Seyidəliyev N. Afad Qurbanov və ümumi dilçilik. Bakı: Zərdabi LTD. 2015. səh. 152-159.
- Большая Российская Энциклопедия. Т. VIII. Москва. 2004.
Ədəbiyyat
- Azərbaycan Milli Ensiklopediyası. VI cild. Bakı. 2015.
- Axundov A. Ümumi dilçilik (dilçiliyin tarixi, nəzəriyyəsi və metodları). Bakı: Maarif. 1979. səh. 254.
- Babayev A.M. Dilçiliyə giriş. Bakı: Zərdabi LTD. 2012. səh. 515.
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Deskriptiv dilcilik struktur dilciliyin bir qolu latin sozu olub descriptivus tesviri menasinda islenir Bu cereyan deskriptiv dilcilik mektebi yeni tesviri dilcilik mektebi de adlanirdi Haqqinda1930 50 ci illerde Amerika dilciliyinde aparici cereyan olmusdur Deskriptiv dilciliyin banisi Leonard Blumfild onun nezeriyyesini Dil 1933 adli kitabinda formule etmisdir Burada muellifin ozunun dile aid yeni baxislari eks olunmusdur Kitabda hemcinin dilin tehlil metodlari ve prinsiplerinin serhine genis yer verilmisdir Blumfild oz elmi konsepsiyasinda dili formal cehetden tesvir etmeyi herterefli esaslandirmisdir Blumfildin Dil monoqrafiyasinda diqqeti celb eden qiymetli cehetlerden biri qrammatika nezeriyyesidir Onun qrammatika nezeriyyesinde qrammatik forma esas yer tutur Burada muellif qrammatik anlayislara dair esas terminleri mueyyenlesdirmeye de ciddi sey gostermisdir O hemcinin sintaksis sahesinde de cox boyuk nailiyyetler elde etmisdir Monoqrafiya V S Erebov ve Q N Heybetov terefinden Azerbaycan diline tercume edilerek nesr olunmusdir Lakin diqqetsizlikden kitabin cap olundugu il gosterilmemisdir Eser 28 fesilden ibaretdir Burada dilin tedqiqi fonem fonetika fonetik struktur mena cumle tipleri sintaksis morfologiya leksika yazili abideler muqayiseli metod semantik deyisiklikler ikidillilik ikidillilik seraitinde alinmalar ve s saheler oz eksini tapmisdir Deskriptiv dilcilik mektebinin esas numayendeleri B Blok Eduard Sepir Zelliq Harris Corc Leonard Treycer Yucin Albert Nayda Frans Boas Benjamin Uolf Kennet Li Payk ve basqalari idi Onlar da iki qrupa ayrilirdi mentalistler ve mexanistler Mentalistlerin esas numayendeleri Blumfild ozu Carlz Friz Kennet Payk Henri Qlison mexanistlerin esas numayendeleri ise Zelliq Harris Corc Leonard Treycer B Blok idi Bunun sebebi o idi ki Ferdinand de Sossur her bir dil isaresinde iki cehetin oldugunu ferqlendirirdi isareleyeni ve isareleneni yeni ifade planini ve mezmun planini Mehz bu bolguye gore Blumfildin telebeleri iki qrupa bolunurdu Mentalistlerin fikrince mena faktorunu dil tedqiqatlarinda nezerden qacirmaq olmaz Amma mexanistler menani nezere almirdilar onlar hesab edirdiler ki dili esasli sekilde tesvir etmek mumkundur Strukturalizmin diger cereyanlari kimi deskriptiv dilcilik de diger elmlerin metod ve ideyalarina esaslanmayan dile mehz linqvistik yanasmani yaratmaga cehd gosterirdiler Avropa strukturalizmi ile muqayisede askar emprizm mucerred sxemlerden imtina sesli nitqe ve konkret materiala istinad deskriptiv dilcilik ucun xarakterik cehetlerdir Deskriptiv dilcilik mektebi numayendelerinden Zelliq Harrisin Struktur dilcilikde metodlar Henri Qlisonun Deskriptiv dilciliye giris eserlerinde bu problemlere genis yer verilmisdir XususiyyetleriDeqiq usullarin islenib hazirlanmasi ve intuisiyaya esaslanmayan tesvir qaydalari teleb eden deskriptiv dilcilik metodlari bir cox hallarda ABS hindi dillerinin oyrenilmesi esasinda formalasmisdir Meselen Frans Boas Amerika hindlilerinin dillerine dair rehberlik eserinde Amerika hindlilerinden dakot eskimos oneyda simsey ve basqa xalqlarin dillerini sorgu sual usulu ile oyrenmis ve bu dillerle bagli elmi musahideler aparmisdir O hind Avropa dillerinin tedqiqi ucun mueyyenlesdirilmis metodlari Amerika hindlilerinin dillerinin oyrenilmesinde tetbiq etmeyin yararsiz oldugunu gostermis ve hindlilerin dillerinin tedqiqi ve tesvirinde yeni ferqli metodlardan dilin formal cehetlerini tesvir eden metodlardan istifade olunmasini teleb etmisdir Frans Boasin elmi enenelerini tedqiqat usullarini Eduard Sepir ve Leonard Blumfild davam etdirmisler Blumfild oz usulunu materialistcesine yanasma adlandirirdi Sepirin deskriptiv dilcilikle bagli coxcehetli yaradiciligi muasir dilciliyin muxtelif aktual problemleri ile ehate olunmusdur Onun elmi fealiyyetinde dilcilik elminin tesnifinin verilmesi dil ve medeniyyetin elaqesini mueyyenlesdirilmesi ve s meseleler xususi yer tuturdu Eduard Sepirin dilcilik gorus ve mulahizeleri ise Dil adli nezeri eserinde ve Dilciliyin elm kimi veziyyeti meqalesinde eks etdirilmisdir Sepir dile medeniyyetsunasliq aspektinden de yanasirdi Onun dil ve medeniyyetin munasibeti meselesine dair mulahizeleri Amerika dilciliyinde dil ile medeniyyetin adet ve enenenin elaqesini oyrenen etnolinqvistikanin esasini qoymusdur Deskriptiv dilciliye gore linqvistik tesvirin esasini nitq axininin tehlili teskil edirdi Bu mekteb numayendeleri ucun hele sintaksis ve semantika islenmediyi halda fonologiya ve morfologiya dilin tesvirinin esas saheleri olmusdur Deskriptiv dilciliyin numayendeleri dilin tesvirinde deqiq yoxlanilmis ciddi qaydalar hazirlamaga calismislar riyazi dilcilik de bunun esasinda meydana gelmisdir Buna gore de morfologiyanin esas vahidi morfem hesab olunurdu soz ise nezere alinmirdi Deskriptiv dilciliyin bezi numayendeleri Zelliq Harris ve basqalari menaya diqqet yetirmeden dilin tesvirini teklif edirdiler bu ise ugurlu neticeler elde etmeye mane oldu Lakin fonologiya ve morfologiya sahesinde tedqiqat metodlarinin islenib hazirlanmasi ve onlarin konkret materiala tetbiqi musbet neticeler idi Deskriptiv dilcilik cercivesinde coxlu diller arasdirilmisdir ki onlardan bezileri ilk tesvir olunurdu Buna baxmayaraq metod nezeriyyeden tesvir ise izahdan ustun idi 1950 ci illerin sonu 1960 ci illerin evvellerinde deskriptiv dilcilik Harrisin sagirdi Noam Homski terefinden keskin tenqide meruz qaldi Hemin tenqidin tesiri altinda deskriptiv dilcilik 1960 ci illerin birinci yarisinda tezlikle oz movqelerini itirdi IstinadlarSeyideliyev N Afad Qurbanov ve umumi dilcilik Baki Zerdabi LTD 2015 seh 152 159 Bolshaya Rossijskaya Enciklopediya T VIII Moskva 2004 EdebiyyatAzerbaycan Milli Ensiklopediyasi VI cild Baki 2015 Axundov A Umumi dilcilik dilciliyin tarixi nezeriyyesi ve metodlari Baki Maarif 1979 seh 254 Babayev A M Dilciliye giris Baki Zerdabi LTD 2012 seh 515