Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Qam - türk, altay və monqol xalq mədəniyyətində cadugər din xadimi, şaman. Gam, Kam və ya Xam olaraq da deyilər. Primitiv birliklərdə fövqəltəbii güclərlə əlaqə keçə bilən din adamıdır.
İctimai mövqe
Ruhlarla əlaqə qura bilər. Duaları ilə xəstələri "sağalta bilər" (müalicə edə bilər) və mərasimlərlə pis ruhları qova bilər. Eyni zamanda cadugər və həkimdir. Müxtəlif ritüelleri yerinə yetirər. Tanrı ilk şamanı yaratdığında onun evinin önünə səkkiz budaqlı bir ağac tikmişdir. Bu səbəblə hər şaman özünü təmsil edən bir ağac tikər. Bu ağaca "Turuğ" adı verilər. İrəliləyən zamanlarda Ayığ Xan üç şaman göndərmiş və bunların çadırlarının önünə də yenə bir dənə ağac tikmişdir. Rəvayətə görə Tanrı ilk şamana "Sənin adın bundan belə Qam olacaq" deyərək adını vermişdir. Göy Tanrı tərəfindən bu vəzifəyə gətirildiyinə və üstün gücləri olduğuna və ruhlar aləmi ilə insanlar arasında vasitəsi olduğuna, bəzi gizli məlumatlar daşıdığına inanılır. Şaman öz xüsusi üsuluyla çatdığı coşa (vəcd) yəni özündən keçmə halında, ruhunun göylərə yüksəlmək, yeraltına enmək və oralarda gəzmək kimi qabiliyyətləri var. Coşğu halında ruhlarla ünsiyyət qurar. Bu coşğuya çata bilmək üçün musiqi və ritm böyük əhəmiyyətə malikdir. Rəqs edərək özündən keçər. Maddi dünya ilə olan bağlar zehnən qopar. Bu əslində bir növ dəlilik halıdır. Bütün qamların çox dərin hissləri, geniş düş gücləri vardır. Dərin bir coşkunluğa qapılaraq özündən keçər. Göyləri və kosmosu, yeraltı dünyasını gəzdiyinə, ruhları gördüyünə, bütün gizli aləmləri gəzdiyinə inanırlar. Şaman ruhları suverenliyi altına alaraq, ölülər, təbiət ruhları və şeytanlarla əlaqə qurar. Şaman, lazım olduğunda kömək ruhları dünyanın hər tərəfində olsalar belə olsalar çağıra bilər. Bu çağırışı baraban və ya dəfini çalaraq edər. Şamanizmdə tanrı-təbiət-insan arasında davam edən və heç qopmayan bir əlaqənin olduğu nəzərdə tutulur. Şamanlar üçün sifət olaraq Toyun (Toyon) "əfəndi, sahib" təbiri istifadə edilər. Bəzi macar qövmlərinə Gam sözcüyü falçı, kahin mənasında istifadə edilər. Şamanların qoruyucu ruhlarına Qamortan deyilməsi də əhəmiyyətli bir mövzudur. Monqollara görə Ergil Buga (və ya digər adıyla Holongoto) şamanlığın doqquz dərəcəsinə aid ənənələri qurmuş və əmrinə 99 kişi, 99 dişi şaman alaraq Sayan dağlarına çəkilmişdir. Qamlamaq və ya Qammaq feli şamanlık etmək və ya şaman ayini etmək deməkdir. Şamanın baraban və dəf çalaraq coşğuya qapılması və özündən keçməsi nəticəsində fərqli aləmlərə səfərlər etdiyinə inanılar. Şaman ayinlerinin hər qəbilədə fərqli qaydaları vardır. Ruhlar aləmi ilə ünsiyyət, gələcəkdən xəbər vermə, insan ömrünün çox kənarındakı keçmişi izah etmə bu ayində şahid oluna biləcək vəziyyətlərdir. Məsələn "Qamıyaq" fal deməkdir və qamlama ilə əlaqəli olaraq ortaya çıxmışdır. Bəzən Türk mədəniyyətində din adamları iki adla (iki sinif halında xatırlanar): Nom və Qam. Bəzi qaynaqlarda Nomların Qamları məlumatlarıyla məğlub etdiklərindən bəhs edilir. İki növ kam tapılar.
- Ağ qam (Aktoyun ): Yaxşı Ruhlarla əlaqə keçən şaman.
- Qara qam (Karatoyun ): Pis Ruhlarla əlaqə keçən şaman.
Otaqan və ya Otağan (monqollarda Utaqan və ya Udagan) da türk-monqol mədəniyyətində daha çox qadın şamanlara verilən addır. Ota (dərman), otamak (dərmanla müalicə etmək) kimi sözlərlə eyni kökdən gəlir. Utağan, Yatağan sözləri dölyatağı deməkdir. Od/Ot (atəş), Utmaq (qazanmaq) sözləri ilə bağlı olma ehtimalı vardır. Otamak (Ota: bitki mənşəli dərman) sözündən gəldiyi qədər Od yəni yəni atəş sözüylə də əlaqəlidir ki, atəş ilə müalicə etmək deməkdir. Bəzi Türk boylarında "qam" mənasında istifadə edilən Camanbay (Caman-bay) (Yaman-bay/Jaman-bay) sözünün Şaman sözü ilə bənzərliyi də ayrıca nəzərə dəyərdir.
Erek Xan, Türk və Altay mifologiyasında söylencesel şamandır Ülgen'in qızlarından biri ilə evlənmişdir. Son dərəcə güclü və sıra xarici qabiliyyətləri vardır.
Qamxan
Qamxan, türk və altay mifologiyasında əfsanəvi xaqan. Qamqan və ya Gamhan da deyilir. Bayındır xanın atasıdır. Eyni zamanda güclü bir qamdır. Türklərdə köhnə dövrlərdə xanlar eyni zamanda cəmiyyətin başındakı qam olaraq da iştirak edərlər.
Porxan
Porxan - türk və altay mifologiyasında şaman mənasını verər. Şamanların ən güclü olanlarıdır. Porkan da deyilir. Ruhlar aləmiylə əlaqə keçə bilən adamdır. Primitiv din adamı. Qara Çor, Sarı Çor, Ağ Çor kimi müxtəlif növlərdəki cinlərlə əlaqə keçə bilərlər. Hətta onların xanlarıyla danışarlar. Söz farsca Pəri sözündən törəyən Pərixan ilə əlaqəli göstərilsə də, əslində Bur Xan, Bura Xan kimi Türkçe mənşəli sözlərdən gəlməkdədir. Əbdülqadir İnana görə Porxan sözü "Burxan" (şaman ruhu) sözünün fərqli bir söyleyiş formasıdır və fars mədəniyyətinin təsiri ilə Pərixan şəklinə çevrilmişdir.
Coşa
Coşa - şamanın özündən keçməsidir. , vəziyyəti. Şamanların, övliyaların yaşaya biləcəyi bir təcrübədir. Maddi dünya ilə olan bağlar qopar. Dəliliyin keçici bir növü olaraq belə görülə bilər. Musiqi və ritm ilə təmin edilər. Bəzən də təfəkkür və fokuslanma nəticəsində bu özündən keçmə meydana gəlir. Tanrısal bir sərxoşluq olaraq da düşünülər. Bu səbəblə təsəvvüfdə əsri (sərxoşluq) ifadəsi məcazi bir mənanı malikdir. Coşğu halında olanların izah etdikləri və ya izah etmək istədikləri şeylər mecazlarla və işarələrlə doludur. Dərin mənaları vardır. Coşğuya gəlmə anlayışı şamanist inanclarda olduğu qədər təsəvvüflə əlaqəli bir çox anlayışda da mövcuddur. Söz, coşmaq felindən törəmişdir. Coşğu sözcüyü ilə eyni kökdən gəlir.
Turuğ
Turuğ, türk ve monqol şamanizmində Şaman Ağacı. Monqollar Toruğ deyərlər. Tanrı ilk şamanı yaratdığında onun evinin önünə səkkiz budaqlı bir ağac tikmişdir. Bu səbəblə hər şaman özünü təmsil edən bir ağac tikər. Bu ağaca "Turuğ" adı verilər. Turuğ, söz mənası olaraq dayanıqlı, yerində dayanan, ölümsüz deməkdir. Tör/Törük/Türe/Török/Turok/Turu sözləri monqolcada da əmr, nizam və bunun yanında evlilik və doğum mənalarını bünyəsində saxlayar.
Emegey
Emegey, altay şamanizmində və xalq inancında şaman ruhudur. Emeget və ya Emeket də deyilir. Şamanın varlığında kök salar. Keçəl və barmaq qədərdir. Bu ruh olmadan şaman oluna bilməz. Şamana yol göstərir. Şaman öldüyündə quş görünüşündə çölə çıxar. Şamanın məzarının yanında və ya üstündə böyüyən ağacının üzərində məzarın möhtərəmliyini və təmizliyini qoruyur. Emege/Emegen nənə və yaşlı qadın deməkdir. Tunguslarda koruycu ruhlara verilən Amaka adıyla da əlaqəlidir. Teleğüt türkləri isə bu ruha Emegen adı verirlər.
Keltegey
Keltegey, altay şamanizminde qamın (şamanın) qoruyucu ruhudur. Keleni olaraq da deyilər. Şaman qaçan ruhları geri gətirməsi üçün Keleniyi göndərir. Amma o hər zaman şamanı dinləməz. Bir söz-söhbətə görə göylərdən yerə enən buludlar ilə insanoğlunun birləşməsindən türemişlerdir. Simvolu ayparadır. Görünüşləri gülünc və peltek dillidir. Kekemelik edərlər. Çox qısqancdırlar. Hər iki ayağı da topaldır. Söz, dayanıqlılıq, böyümə kimi mənalar ifadə edir. Monqolca Helhe/Kelkiye sözcüyü ünsiyyət qurmaq deməkdir.
Etimologiya
(Qam/Kam/Gam/Xam) kökündən törəmişdir. Göz alıcılık mənasını ehtiva edər. Qamamaq feli, bir şeyi bağlamaq, kilidləmək deməkdir ki ruhların ələ keçirilməsi ilə əlaqəli ola bilər. Qamanmaq isə bunalmak deməkdir. Monqolca "xamah" toplanmaq deməkdir ki, şaman ayini çox vaxt insanların toplanmasını, bir araya gəlməsini təmin edir. Yenə monqolca, türkcə və tunguscada Qam/Qama kökü birlik, toplanmaq, bir araya gəlmək, bir yerdə olmaq mənası daşıyan sözlərin törədiyi bir köktür. Köhnə tunguscada "Qum" ruh mənası daşıyır. Monqolcada Keme/Heme kəhanətdə olmağı ifadə edir. Köhnə altaycada isə getmək mənasını ehtiva edər.
Mənbə
- Türk Əfsanə Sözlüyü, Dəniz Qaraqurd, Türkiyə, 2011, (OTRS: CC BY-SA 3.0) (türk.)
Xarici keçidlər
- Türk Mifologiya Sözlüğü, Pınar Karaca (Emeket) (türk.)
- Türk Mifologiya Sözlüğü, Pınar Karaca (Porhan) (türk.)
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Qam turk altay ve monqol xalq medeniyyetinde caduger din xadimi saman Gam Kam ve ya Xam olaraq da deyiler Primitiv birliklerde fovqeltebii guclerle elaqe kece bilen din adamidir Ictimai movqeRuhlarla elaqe qura biler Dualari ile xesteleri sagalta biler mualice ede biler ve merasimlerle pis ruhlari qova biler Eyni zamanda caduger ve hekimdir Muxtelif rituelleri yerine yetirer Tanri ilk samani yaratdiginda onun evinin onune sekkiz budaqli bir agac tikmisdir Bu sebeble her saman ozunu temsil eden bir agac tiker Bu agaca Turug adi veriler Irelileyen zamanlarda Ayig Xan uc saman gondermis ve bunlarin cadirlarinin onune de yene bir dene agac tikmisdir Revayete gore Tanri ilk samana Senin adin bundan bele Qam olacaq deyerek adini vermisdir Goy Tanri terefinden bu vezifeye getirildiyine ve ustun gucleri olduguna ve ruhlar alemi ile insanlar arasinda vasitesi olduguna bezi gizli melumatlar dasidigina inanilir Saman oz xususi usuluyla catdigi cosa vecd yeni ozunden kecme halinda ruhunun goylere yukselmek yeraltina enmek ve oralarda gezmek kimi qabiliyyetleri var Cosgu halinda ruhlarla unsiyyet qurar Bu cosguya cata bilmek ucun musiqi ve ritm boyuk ehemiyyete malikdir Reqs ederek ozunden kecer Maddi dunya ile olan baglar zehnen qopar Bu eslinde bir nov delilik halidir Butun qamlarin cox derin hissleri genis dus gucleri vardir Derin bir coskunluga qapilaraq ozunden kecer Goyleri ve kosmosu yeralti dunyasini gezdiyine ruhlari gorduyune butun gizli alemleri gezdiyine inanirlar Saman ruhlari suverenliyi altina alaraq oluler tebiet ruhlari ve seytanlarla elaqe qurar Saman lazim oldugunda komek ruhlari dunyanin her terefinde olsalar bele olsalar cagira biler Bu cagirisi baraban ve ya defini calaraq eder Samanizmde tanri tebiet insan arasinda davam eden ve hec qopmayan bir elaqenin oldugu nezerde tutulur Samanlar ucun sifet olaraq Toyun Toyon efendi sahib tebiri istifade ediler Bezi macar qovmlerine Gam sozcuyu falci kahin menasinda istifade ediler Samanlarin qoruyucu ruhlarina Qamortan deyilmesi de ehemiyyetli bir movzudur Monqollara gore Ergil Buga ve ya diger adiyla Holongoto samanligin doqquz derecesine aid eneneleri qurmus ve emrine 99 kisi 99 disi saman alaraq Sayan daglarina cekilmisdir Qamlamaq ve ya Qammaq feli samanlik etmek ve ya saman ayini etmek demekdir Samanin baraban ve def calaraq cosguya qapilmasi ve ozunden kecmesi neticesinde ferqli alemlere seferler etdiyine inanilar Saman ayinlerinin her qebilede ferqli qaydalari vardir Ruhlar alemi ile unsiyyet gelecekden xeber verme insan omrunun cox kenarindaki kecmisi izah etme bu ayinde sahid oluna bilecek veziyyetlerdir Meselen Qamiyaq fal demekdir ve qamlama ile elaqeli olaraq ortaya cixmisdir Bezen Turk medeniyyetinde din adamlari iki adla iki sinif halinda xatirlanar Nom ve Qam Bezi qaynaqlarda Nomlarin Qamlari melumatlariyla meglub etdiklerinden behs edilir Iki nov kam tapilar Ag qam Aktoyun Yaxsi Ruhlarla elaqe kecen saman Qara qam Karatoyun Pis Ruhlarla elaqe kecen saman Otaqan ve ya Otagan monqollarda Utaqan ve ya Udagan da turk monqol medeniyyetinde daha cox qadin samanlara verilen addir Ota derman otamak dermanla mualice etmek kimi sozlerle eyni kokden gelir Utagan Yatagan sozleri dolyatagi demekdir Od Ot ates Utmaq qazanmaq sozleri ile bagli olma ehtimali vardir Otamak Ota bitki menseli derman sozunden geldiyi qeder Od yeni yeni ates sozuyle de elaqelidir ki ates ile mualice etmek demekdir Bezi Turk boylarinda qam menasinda istifade edilen Camanbay Caman bay Yaman bay Jaman bay sozunun Saman sozu ile benzerliyi de ayrica nezere deyerdir Erek Xan Turk ve Altay mifologiyasinda soylencesel samandir Ulgen in qizlarindan biri ile evlenmisdir Son derece guclu ve sira xarici qabiliyyetleri vardir QamxanQamxan turk ve altay mifologiyasinda efsanevi xaqan Qamqan ve ya Gamhan da deyilir Bayindir xanin atasidir Eyni zamanda guclu bir qamdir Turklerde kohne dovrlerde xanlar eyni zamanda cemiyyetin basindaki qam olaraq da istirak ederler PorxanPorxan turk ve altay mifologiyasinda saman menasini verer Samanlarin en guclu olanlaridir Porkan da deyilir Ruhlar alemiyle elaqe kece bilen adamdir Primitiv din adami Qara Cor Sari Cor Ag Cor kimi muxtelif novlerdeki cinlerle elaqe kece bilerler Hetta onlarin xanlariyla danisarlar Soz farsca Peri sozunden toreyen Perixan ile elaqeli gosterilse de eslinde Bur Xan Bura Xan kimi Turkce menseli sozlerden gelmekdedir Ebdulqadir Inana gore Porxan sozu Burxan saman ruhu sozunun ferqli bir soyleyis formasidir ve fars medeniyyetinin tesiri ile Perixan sekline cevrilmisdir CosaCosa samanin ozunden kecmesidir veziyyeti Samanlarin ovliyalarin yasaya bileceyi bir tecrubedir Maddi dunya ile olan baglar qopar Deliliyin kecici bir novu olaraq bele gorule biler Musiqi ve ritm ile temin ediler Bezen de tefekkur ve fokuslanma neticesinde bu ozunden kecme meydana gelir Tanrisal bir serxosluq olaraq da dusunuler Bu sebeble tesevvufde esri serxosluq ifadesi mecazi bir menani malikdir Cosgu halinda olanlarin izah etdikleri ve ya izah etmek istedikleri seyler mecazlarla ve isarelerle doludur Derin menalari vardir Cosguya gelme anlayisi samanist inanclarda oldugu qeder tesevvufle elaqeli bir cox anlayisda da movcuddur Soz cosmaq felinden toremisdir Cosgu sozcuyu ile eyni kokden gelir TurugTurug turk ve monqol samanizminde Saman Agaci Monqollar Torug deyerler Tanri ilk samani yaratdiginda onun evinin onune sekkiz budaqli bir agac tikmisdir Bu sebeble her saman ozunu temsil eden bir agac tiker Bu agaca Turug adi veriler Turug soz menasi olaraq dayaniqli yerinde dayanan olumsuz demekdir Tor Toruk Ture Torok Turok Turu sozleri monqolcada da emr nizam ve bunun yaninda evlilik ve dogum menalarini bunyesinde saxlayar EmegeyEmegey altay samanizminde ve xalq inancinda saman ruhudur Emeget ve ya Emeket de deyilir Samanin varliginda kok salar Kecel ve barmaq qederdir Bu ruh olmadan saman oluna bilmez Samana yol gosterir Saman olduyunde qus gorunusunde cole cixar Samanin mezarinin yaninda ve ya ustunde boyuyen agacinin uzerinde mezarin mohteremliyini ve temizliyini qoruyur Emege Emegen nene ve yasli qadin demekdir Tunguslarda koruycu ruhlara verilen Amaka adiyla da elaqelidir Telegut turkleri ise bu ruha Emegen adi verirler KeltegeyKeltegey altay samanizminde qamin samanin qoruyucu ruhudur Keleni olaraq da deyiler Saman qacan ruhlari geri getirmesi ucun Keleniyi gonderir Amma o her zaman samani dinlemez Bir soz sohbete gore goylerden yere enen buludlar ile insanoglunun birlesmesinden turemislerdir Simvolu ayparadir Gorunusleri gulunc ve peltek dillidir Kekemelik ederler Cox qisqancdirlar Her iki ayagi da topaldir Soz dayaniqliliq boyume kimi menalar ifade edir Monqolca Helhe Kelkiye sozcuyu unsiyyet qurmaq demekdir Etimologiya Qam Kam Gam Xam kokunden toremisdir Goz alicilik menasini ehtiva eder Qamamaq feli bir seyi baglamaq kilidlemek demekdir ki ruhlarin ele kecirilmesi ile elaqeli ola biler Qamanmaq ise bunalmak demekdir Monqolca xamah toplanmaq demekdir ki saman ayini cox vaxt insanlarin toplanmasini bir araya gelmesini temin edir Yene monqolca turkce ve tunguscada Qam Qama koku birlik toplanmaq bir araya gelmek bir yerde olmaq menasi dasiyan sozlerin torediyi bir koktur Kohne tunguscada Qum ruh menasi dasiyir Monqolcada Keme Heme kehanetde olmagi ifade edir Kohne altaycada ise getmek menasini ehtiva eder MenbeTurk Efsane Sozluyu Deniz Qaraqurd Turkiye 2011 OTRS CC BY SA 3 0 turk Xarici kecidlerTurk Mifologiya Sozlugu Pinar Karaca Emeket turk Turk Mifologiya Sozlugu Pinar Karaca Porhan turk