Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Bu məqaləni lazımdır. |
Boeing X-32 — ABŞ Dövlət Departamentinin tenderi — Ortaq Hücum Döyüşçüsü proqramının finalistidir. Həmin tenderdə Lockheed Martinin sonradan F-35 Lightning II təyyarəsinə təkmilləşdiriləcək olan X-35 təyyarəsinə uduzmuşdur.
| Boeing X-32 | |
|---|---|
 | |
| Tipi | Hərbi təyyarə |
| İstehsalçı | Boeing |
| İlk uçuş | 18 sentyabr 2000 |
| İstismarçılar | |
 Vikianbarda əlaqəli mediafayllar | |
Yaradılması
1993-cü ildə Təkmil Müdafiə Araşdırmaları Layihələri Agentliyi (DARPA) Ümumi Münasib Yüngül Döyüşçü (CALF) proqramına start verdi. Bu proqramın məqsədi Amerika Müdafiə Departamentinin sərəncamında olan bütün müxtəlif növ yüngül təyyarələri – F-16, F/A-18 Hornet, AV-8B Harrier-i bir növ təyyarə ilə yeniləmək idi. Elə eyni dövrdə də ABŞ HHQ və ABŞ Donanması birlikdə Ortaq Təkmil Hücum Texnologiyası (JAST) proqramına start verilmişdi. 1994-cü ildə ABŞ Konqresi hər iki proqramı birləşdirərək Ortaq Hücum Döyüşçüsü proqramına start verdi.
OHD proqramının ilkin fazalarında, konsept mərhələlərində bir çox kompaniyalar iştirak edirdi. 1996-cı il 16 Noyabrda Müdafiə Departamenti Boeing və Lockheed Martin kompaniyasına öz təyyarələrini yaratmaq göstərişi verdi. Müqaviləyə əsasən yeni təyyarə normal şəkildə enib qalxma, gəmidən qalxma və enmə, qısa qalxma və şaquli enməyi bacarmalı idilər. Bundan əlavə onlar təyyarənin silah sistemlərinin yerüstü təqdimatını da etməli idilər.
Yeni OHD tenderinin əvvəlkilərdən fərqi o idi ki, kompaniyaların təyyarələrini öz maliyyələri vasitəsilə yaratmağı qadağan idi. Hər iki şirkətə öz təyyarəsini istehsal etmək üçün, onun proqram təminatı, avionik sistemlərinin yaradılması xərcləri də daxil 750 milyon dollar verildi. Bu qadağa hər iki şirkətə aşağı xərcli istehsal texnikalarına keçməyə məcbur etdi. Bu həm də hər iki şirkətin bu tenderi udmaq üçün bütün maliyyə resurslarını sərf etməsinin qarşısını alaraq onların uduzduqdan sonra bankrot olmasının riskini azaldır.
Boeing tenderdə üstün olmaq üçün daha aşağı istehsal xərcli təyyarə strategiyasını seçdi. Buna görə də o təyyarənin ordunun müxtəlif qurumları üçün olan versiyalarını bir-birinə çox oxşar yaratmağı qərara aldı. Belə ki, təyyarələrin komponentləri eyni olduğuna görə bir komponenti digər təyyarələrdə də istifadə etmək olardı. Boeing X-32-ni vahid karbon lifli komposit delta qanad ətrafında yığdı. Qanadın eni 9.15 metr idi, 55 dərəcəlik bucaq əyriliyi var.(Yuxarıdan şəkil) Bu qanad 9 tona yaxın yanacaq saxlaya bilirdi.
Xərcləri azaltmaq üçün Boeing təyyarənin donanma versiyası üçün olan şaquli enmə funksiyalı təyyarəsini "birbaşa qaldırmalı" dartı sistemi ilə təchiz etdi. Bu sistem yalnız əlavə olaraq motora dartı sistemi qurmaqla qurulurdu. Lakin Lockheed Martin X-35-də bunun üçün əlavə, ağır pərvanə istifadə olundu. Boeingin bu cür qaldırma sistemi quraşdırması təyyarənin motorunun kabinanın birbaşa arxasına yerləşdirilməsinə gətirdi və ağırlıq mərkəzini təyyarənin qabağına doğru çəkdi. Qravitasiya mərkəzinin irəli çəkilməsi manevrli təyyarələrdə əks effekt göstərir, lakin daha təyyarə daha stabil olur. Belə ki, manevrli təyyarələr elə qeyri-stabil olduqlarına görə manevrli ola bilirlər. Boeing hələ 1960-cı illərdə belə təyyarə üçün öz konseptini nümayiş etdirmişdi, lakin təyyarə konsept mərhələsindən irəli keçməmişdi.
Müqayisə üçün Lockheedin X-35 təyyarəsi dizayn olaraq F-22-nin daha kiçik versiyasına oxşayırdı. Boeingin daxilində X-32 təyyarəsinin adı "Monika" idi.
Ağır Delta qanadlara görə Boeing X-32-nin şaquli eniş versiyası ilə supersonic uçuş versiyasını ayrı-ayrılıqda nümayiş etdirdi. Kompaniya son variantda həm supersonic uçuşun, həm də şaquli eniş funksiyasının olacağına söz verdi. Boeingin əksinə olaraq, Lockheed Martin X-35 təyyarəsi hətta havada olarkən belə qısa eniş rejimindən supersonic uçuş rejiminə keçə bilir.
X-32A-nın ilk uçuşu 18 sentyabr 2000-ci ildə Boeingin Palmdaledə Edwards Hərbi Bazasındakı məkanında həyata keçirildi. Həmin versiyada F-22-də istifadə olunan F-119 mühərrikinin bir az daha təkmil versiyası idi. X-32B, qısa qalxış və vertikal eniş versiyasını mart 2001-də göstərdi. Həmin təyyarədə isə F-119 mühərrikinin daha da modifikasiyalaşdırılmış versiyası F-119 –PW-614S istifadə olundu. Normal uçuşda 614S normal, forsajlı qırıcı mühərrikidir. Lakin qısa qalxma və şaquli enmə rejimində isə əlavə kran mühərrikdən çıxan əsas qaz çıxışını təyyarənin qravitasiya mərkəzi ətrafında quraşdırılmış çıxışlarla aşağı doğru itələyir.
Müqayisə üçün, Lockheed Martinin istifadə etdiyi sxem, daha riskli idi. Lakin əgər işləyərdisə daha çox yükgötürmə qabiliyyətli olacaq idi. Hər iki kompaniyanın testləri 2001-ci ilin iyul ayına kimi davam etdi.
Ortaq Hücum Döyüşçüsü
2001-ci ilin oktyabrında Müdafiə Departamenti Lockheed Martin X-35-i tenderin qalibi elan etdi. Həmin X-35 sonradan təkmilləşdirilərək F-35 təyyarəsi oldu. OHD tenderinin itirilməsi Boeing üçün çox böyük zərbə idi, çünki həmin layihə 1960-cı illərdəki Yüngül Döyüşçü Proqramı (Nəticədə, F-16 və F-18 təyyarələri meydana çıxmışdı) layihəsindən sonra ən əhəmiyyətli beynəlxalq aviasiya layihəsi idi. Həmin dövrlərdə OHD proqramına lazım olan təyyarə sayının 3.000 ilə 5.000 arası olduğu bilinirdi. Lockheedlə müqavilənin imzalanmasının astanasında müqaviləni hazırlayanlar çalışdılar ki, uduzan tərəflərin tamam məğlub olmaması üçün uduzan tərəf də təyyarənin istehsalında müəyyən qədər iştirak etsinlər. Lakin "udan hər şeyi aparır" prinsipi yenə də dəyişmədi.
İstənilən halda Boeingin X-32 layihəsində qazandığı təcrübə ona sonralar F/A-18E/F Super Hornet təyyarəsinin yaradılmasında kömək edəcəkdi.
Təyyarələrin yeri
2005-ci ildə Boeing X-32A Hərbi Hava Qüvvələrinin Milli Muzeyinə transfer edildi. OHD tenderindən sonra uzun müddət açıq havada qaldığına görə həmin model korroziyaya uğradı. Lakin onun qapalı məkana keçirilərək restavrasiyası nəzərdə tutulur. X-32B isə Patuxnet River Donanma Hava Muzeyinə transfer edildi. 2009-cu ildə restavrasiya olundu və hal hazırda muzeydə eksponat kimi göstərilir.
Xarakteristikalar
Ekipaj: 1 Uzunluq: 13.72 metr
Qanadın eni: 10.97 metr
Hündürlük: 5.28 metr
Qanadın sahəsi: 54.8 metr
Təyyarənin maksimal qalxma çəkisi: 17.200 kq
Mühərrik: 1 x Pratt&Whitney F119 125 kN, forsajla 191 kn
Performans
Maksimal sürət: Mach 1.6 (1.931 km/s)
Uçuş məsafəsi:
Hərbi Hava Qüvvələri Versiyası:
1574 km Donanma versiyası: 1389 km
Britaniya Kral Donanma versiyası: 1112 km
Silahlar: 20 millimetrlik M61A2 topu, yaxud da 27 millimetrlik Mauser BK-27 topu
Daxilinə: 6 AMRAAM hava-hava raketləri, ya da 2 AMRAAM hava-hava raketləri və 2 ədəd 900 kiloqramlıq idarəli bombalar
Xaricinə: 6800 kiloqrama kimi bütün növ silahlar.
İstinadlar
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Bu meqaleni vikilesdirmek lazimdir Lutfen meqaleni umumvikipediya ve redakte qaydalarina uygun sekilde tertib edin Boeing X 32 ABS Dovlet Departamentinin tenderi Ortaq Hucum Doyuscusu proqraminin finalistidir Hemin tenderde Lockheed Martinin sonradan F 35 Lightning II teyyaresine tekmillesdirilecek olan X 35 teyyaresine uduzmusdur Boeing X 32Tipi Herbi teyyareIstehsalci BoeingIlk ucus 18 sentyabr 2000Istismarcilar ABS Mudafie Nazirliyinin perspektivli layiheleri arasdirma idaresi Vikianbarda elaqeli mediafayllarYaradilmasi1993 cu ilde Tekmil Mudafie Arasdirmalari Layiheleri Agentliyi DARPA Umumi Munasib Yungul Doyuscu CALF proqramina start verdi Bu proqramin meqsedi Amerika Mudafie Departamentinin serencaminda olan butun muxtelif nov yungul teyyareleri F 16 F A 18 Hornet AV 8B Harrier i bir nov teyyare ile yenilemek idi Ele eyni dovrde de ABS HHQ ve ABS Donanmasi birlikde Ortaq Tekmil Hucum Texnologiyasi JAST proqramina start verilmisdi 1994 cu ilde ABS Konqresi her iki proqrami birlesdirerek Ortaq Hucum Doyuscusu proqramina start verdi OHD proqraminin ilkin fazalarinda konsept merhelelerinde bir cox kompaniyalar istirak edirdi 1996 ci il 16 Noyabrda Mudafie Departamenti Boeing ve Lockheed Martin kompaniyasina oz teyyarelerini yaratmaq gosterisi verdi Muqavileye esasen yeni teyyare normal sekilde enib qalxma gemiden qalxma ve enme qisa qalxma ve saquli enmeyi bacarmali idiler Bundan elave onlar teyyarenin silah sistemlerinin yerustu teqdimatini da etmeli idiler Yeni OHD tenderinin evvelkilerden ferqi o idi ki kompaniyalarin teyyarelerini oz maliyyeleri vasitesile yaratmagi qadagan idi Her iki sirkete oz teyyaresini istehsal etmek ucun onun proqram teminati avionik sistemlerinin yaradilmasi xercleri de daxil 750 milyon dollar verildi Bu qadaga her iki sirkete asagi xercli istehsal texnikalarina kecmeye mecbur etdi Bu hem de her iki sirketin bu tenderi udmaq ucun butun maliyye resurslarini serf etmesinin qarsisini alaraq onlarin uduzduqdan sonra bankrot olmasinin riskini azaldir Boeing tenderde ustun olmaq ucun daha asagi istehsal xercli teyyare strategiyasini secdi Buna gore de o teyyarenin ordunun muxtelif qurumlari ucun olan versiyalarini bir birine cox oxsar yaratmagi qerara aldi Bele ki teyyarelerin komponentleri eyni olduguna gore bir komponenti diger teyyarelerde de istifade etmek olardi Boeing X 32 ni vahid karbon lifli komposit delta qanad etrafinda yigdi Qanadin eni 9 15 metr idi 55 derecelik bucaq eyriliyi var Yuxaridan sekil Bu qanad 9 tona yaxin yanacaq saxlaya bilirdi Xercleri azaltmaq ucun Boeing teyyarenin donanma versiyasi ucun olan saquli enme funksiyali teyyaresini birbasa qaldirmali darti sistemi ile techiz etdi Bu sistem yalniz elave olaraq motora darti sistemi qurmaqla qurulurdu Lakin Lockheed Martin X 35 de bunun ucun elave agir pervane istifade olundu Boeingin bu cur qaldirma sistemi qurasdirmasi teyyarenin motorunun kabinanin birbasa arxasina yerlesdirilmesine getirdi ve agirliq merkezini teyyarenin qabagina dogru cekdi Qravitasiya merkezinin ireli cekilmesi manevrli teyyarelerde eks effekt gosterir lakin daha teyyare daha stabil olur Bele ki manevrli teyyareler ele qeyri stabil olduqlarina gore manevrli ola bilirler Boeing hele 1960 ci illerde bele teyyare ucun oz konseptini numayis etdirmisdi lakin teyyare konsept merhelesinden ireli kecmemisdi Muqayise ucun Lockheedin X 35 teyyaresi dizayn olaraq F 22 nin daha kicik versiyasina oxsayirdi Boeingin daxilinde X 32 teyyaresinin adi Monika idi Agir Delta qanadlara gore Boeing X 32 nin saquli enis versiyasi ile supersonic ucus versiyasini ayri ayriliqda numayis etdirdi Kompaniya son variantda hem supersonic ucusun hem de saquli enis funksiyasinin olacagina soz verdi Boeingin eksine olaraq Lockheed Martin X 35 teyyaresi hetta havada olarken bele qisa enis rejiminden supersonic ucus rejimine kece bilir X 32A nin ilk ucusu 18 sentyabr 2000 ci ilde Boeingin Palmdalede Edwards Herbi Bazasindaki mekaninda heyata kecirildi Hemin versiyada F 22 de istifade olunan F 119 muherrikinin bir az daha tekmil versiyasi idi X 32B qisa qalxis ve vertikal enis versiyasini mart 2001 de gosterdi Hemin teyyarede ise F 119 muherrikinin daha da modifikasiyalasdirilmis versiyasi F 119 PW 614S istifade olundu Normal ucusda 614S normal forsajli qirici muherrikidir Lakin qisa qalxma ve saquli enme rejiminde ise elave kran muherrikden cixan esas qaz cixisini teyyarenin qravitasiya merkezi etrafinda qurasdirilmis cixislarla asagi dogru iteleyir Muqayise ucun Lockheed Martinin istifade etdiyi sxem daha riskli idi Lakin eger isleyerdise daha cox yukgoturme qabiliyyetli olacaq idi Her iki kompaniyanin testleri 2001 ci ilin iyul ayina kimi davam etdi Ortaq Hucum Doyuscusu2001 ci ilin oktyabrinda Mudafie Departamenti Lockheed Martin X 35 i tenderin qalibi elan etdi Hemin X 35 sonradan tekmillesdirilerek F 35 teyyaresi oldu OHD tenderinin itirilmesi Boeing ucun cox boyuk zerbe idi cunki hemin layihe 1960 ci illerdeki Yungul Doyuscu Proqrami Neticede F 16 ve F 18 teyyareleri meydana cixmisdi layihesinden sonra en ehemiyyetli beynelxalq aviasiya layihesi idi Hemin dovrlerde OHD proqramina lazim olan teyyare sayinin 3 000 ile 5 000 arasi oldugu bilinirdi Lockheedle muqavilenin imzalanmasinin astanasinda muqavileni hazirlayanlar calisdilar ki uduzan tereflerin tamam meglub olmamasi ucun uduzan teref de teyyarenin istehsalinda mueyyen qeder istirak etsinler Lakin udan her seyi aparir prinsipi yene de deyismedi X 32 nin Ortaq Hucum Doyuscusu tenderindeki reqibi olan Lockheed Martin X 35 Istenilen halda Boeingin X 32 layihesinde qazandigi tecrube ona sonralar F A 18E F Super Hornet teyyaresinin yaradilmasinda komek edecekdi Teyyarelerin yeri2005 ci ilde Boeing X 32A Herbi Hava Quvvelerinin Milli Muzeyine transfer edildi OHD tenderinden sonra uzun muddet aciq havada qaldigina gore hemin model korroziyaya ugradi Lakin onun qapali mekana kecirilerek restavrasiyasi nezerde tutulur X 32B ise Patuxnet River Donanma Hava Muzeyine transfer edildi 2009 cu ilde restavrasiya olundu ve hal hazirda muzeyde eksponat kimi gosterilir XarakteristikalarEkipaj 1 Uzunluq 13 72 metr Qanadin eni 10 97 metr Hundurluk 5 28 metr Qanadin sahesi 54 8 metr Teyyarenin maksimal qalxma cekisi 17 200 kq Muherrik 1 x Pratt amp Whitney F119 125 kN forsajla 191 kn Performans Maksimal suret Mach 1 6 1 931 km s Ucus mesafesi Herbi Hava Quvveleri Versiyasi 1574 km Donanma versiyasi 1389 km Britaniya Kral Donanma versiyasi 1112 km Silahlar 20 millimetrlik M61A2 topu yaxud da 27 millimetrlik Mauser BK 27 topu Daxiline 6 AMRAAM hava hava raketleri ya da 2 AMRAAM hava hava raketleri ve 2 eded 900 kiloqramliq idareli bombalar Xaricine 6800 kiloqrama kimi butun nov silahlar Istinadlar