Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Azərbaycanda dəfn adətləri — ailə məşiətini məsuliyyətli və ciddi məsələlərindən biri dəfn və yas ilə bağlı mərasimlər və adət-ənənələrdir. Ailə məişətinin digər adət və ənələrindən fərqli olaraq dəfn adətləri din ilə bağlı olduğuna görə cüzi dəyişikliklərə uğramaqla zəmanəmizədək qorunub saxlanılmışdır. Qədim zamanlardan formalaşmış xalq inamlarına görə, insanın həyatı Allah tərəfindən əvvəllcədən müəyyən edilmiş yolla inkişaf edir. İnsan doğulur, böyüyür, ailə qurur və bir gen taleyin hökmü ilə dünyasını dəyişir. Bütün bunlar, insan hələ ana bətnində olarkən onun alnına həkk olunduğuna görə "alın yazısı" adlandırırlar. Xalq arasında əcəllə bağlı elmdə "alın yazısı" hesab edilirdi.
Tarixi
Azərbaycanda Son Paleolit dövründən başlayaraq zəngin qəbir avadanlıqlarına malik müxtəlif dəfn adətləri olmuşdur. Arxeoloji qazıntılar zamanı Qobustandakı Firuz və Kənizə düşərgələrində aşkar edilmiş iki dəfn abidəsi Azərbaycanın Mezoli-Eneolit dövrü əhalisini kütləvi dəfn adətləri haqqında təsəvvür yaradır. Son Mezolit dövrünə aid Firuz düşərgəsindəki kütləvi dəfnlə əlaqədar olan abidələr on böyük və bir uşaq skeletinin qalıqları ilə yanaşı, bəzək əşyaları və müxtəlif alətlər də tapılmışdır. Kənizə düşərgəsində aşkar edilmiş Neolit dövrünün sonuna aid qəbirdə də əmək alətləri ilə birlikdə iki kişi və bir qadın dəfn olnumuşdur.
Eneolit dövründə Azərbaycanda ölünü bilavasitə yaşayış yeri ərazisində dəfnetmə adəti varmış. İlk Tunc dövründə isə ölülər yaşayış yerlərində deyi, xüsusi ayrılmış yerlərdə basıdırılırdı. Belə qəbiristanlıq larda ayır-ayrı nəsillərə, ailələrə məxsus kurqan tipli dəfn abidələri qurulmuşdur. Belə kuranlardan insan skeletləri ilə yanaşı əmək alətləri, bəzək əşyaları, içərisinə azuqə qoyulmuş qab-qacaq da tapılmışdır.
Azərbaycanda Orta Tunc dövrünə aid qəbir abidələrinin bir qrupu kromlexli (daşdan qurulmuş dairə) kuranlarıdır; Urmiya gölü sahilində, Göytəpə yaşayış yerində və Naxçıvan ərazisində isə daş qəbirlər aşkar edilmişdir. Son Tunc və Dəmir dövrü üçün kurqan, daş qutu və torpaq qəbirlər xarakterikdir.
Atropatena və Albaniya ərazilərində e.ə. III–I əsrlərdə torpaq qəbirlərlə yanaşı, küp qəbirlər də geniş yayılmışdır. İri küplərdə meyit bükülü vəziyyətdə dəfn edilirdi. Kişilər sol, qadınlar isə sağ böyrü üstə dəfn edilmişlər. Küpün içərisinə bəzək əşyaları, yanında isə gil qablar qoyulurdu. Küp qəbirlər üfüqi vəziyyətdə aşkar edilmişlər və heç bir məzarüstü abidlərə malik deyillər.
Orta əsrlərdən başlayaraq müsəlman xalqlarının əskəriyyətində dəfn qaydaları və mərasimləri-mərhumun yuyulması, qüsullanması, kəfənlənməsi, qəbrin quruluşu, ölü nazmaının qılınması, cənazənin məzara endirilməsi, təlqin və islam dininin qanunları ilə müəyyən edilmiş digər adətlər oxşardır, demək olar ki, eynidir və onlar əməl olunması vacib sayılır. Müstəhəb, yəni yerinə yetirilməsi mütləq vacib hesab edilən bu dənf adətləri ilə bərabər, Azərbaycanda keçmişdə bir sıra yerli mənşəli dəfn adət-ənənələrinə də əməl edilirdi. Həmin adətənənələr müstəhəb omasalar da, yenə məcburi hesab edilməsələr də, el arasında mütləq yerin yetirilmiş və bu günədək qorunub saxlanmışdır
Dəfn adətləri
Hər bir azərbaycanlı ailəsində ölüm yatağında olan xəstə ilə bağlı, onun yaşından asılı olmayaraq müəyyən hazırlıq işləri görülürdü. Ev-eşiyi, həyət-bacanı təmiziləyib səliqə-sahmana salardılar. Xəstə yaşlı olduqda ona xüsusi qayğı göstərilir, vəsiyyət etməsinə ciddi diqqət yetirilirdi. Xəstə vəsiyyət etdikdən sonra bir tərəfdən ailə üzvlərə arasında münasibətlərə aydınlıq yaranır, digər tərəfdən, xalq inamına görə vəsiyyət etdikdən sonra xəstə yüngülləşirdi. Xəstənin həyatının son çağlarının yaxınlaşdığını hiss etdikdə, islam dininin tələblərinə uyğun olaraq xəstəni ayaq tərəfi qibləyə olmaqla arxası üstüə uzadar və molla, yaxud axund "Quran" oxuya bilən bir nəfəri çağırardılar. Xəstənin başı üstündə "Quran"ın və "Yasın " surəsi oxunardı. "Yasın" ucadan oxunardı ki, can verən şəxs onu eşitsin. Xəstə keçindikdən sonra mərhumun gözlərinin qapaqların örtər, çənəsini çəkib bağlayar, əllərini yanına salar, ayaqlarını uzadıb cütlyər və üzünü örtrədilər.
Ölüm yatağında olan şəxsin son nəfəsi çıxan kimi başlanan ağlaşma el arasında "şivən" adlanırdı. Adətən, qadınalar ucadan, xüsusi avazala ağlaşar, kişilər isə səssiz, nadir halda səslə astadan ağlayardılar. "Şivən" mərhumun yaşından, onun ailədə və cəmiyyətdə mövqeyində asılı olaraq, müxtəlif xarakterili olurdu və cənazə həyətdən çıxana qədər davam edirdi. Mərhumun cənazəsi ortaya qoyulur, ətrafına ən yaxın qohum qadınlar oturub əl-qol hərəkətləri ilə ağı" deyir, özlərini döyə-döyə ağlayar, saçlarını yolar, üzlərini cırardılar.
Rəhmətə gedən ölünün molla salat oxumaqla bütün kəndlərə, qonşulara bidirərdi. Salat səsini eşidən qonşular, qohumlar, kənd camaatı, şəhərlərində isə məhəllənin kişiləri və qadınları ölü yerinə toplaşar, "Allah rəhmət eləsin!" deyib, mərhumun ailə üzvlərinə başsağlığı verərək dəfn üçün hazırlıq görülməsinə köməklik göstərərdilər. Belə ki, el adətinə görə, dəfn və yas mərasimi təkcə mərhumun ailəsini deyil, bütün el-obanın qayığısı idi. Bu işdə hər kəs öz bacarığı və imkanı dairəsində köməklik göstərərdi. Dəfn və yasla bağlı bütün köməkliklər könüllü və təmənnasız olurdu.
Mərhum axşamüstü və ya qaranlıq düşəndə keçirnərdisə, onu dəfni sabaha saxlanardı. Sabaha saxlanmış ölünü tək qoymazdılar. Adətə görə yaşlı adamlardan bir neçə nəfər ölünün yanında qalardı və bəzi bölgələrdə mərhum şişməsin deyə, sinəsi üstünə güzgü qoyardılar.
Dəfn günü ilk növbədə qəbiri qazmaq üçün qəbirstanlığa adamlar göndərilərdi. Sonra isə mollanın göstərişi ilə özünün yuyulması mərasimi başlayardı. Meyitin yuyulması üçün müəyyən üsul və qaydalar mövcud idi. Bu üsul və qaydalar toplasına "qüsl" deyilirdi. Qüsl kənd yerlərində mərhumun öz həyətinin bir tərəfində dörd tərəfinə xalça, palaz və yaxud həsir tutulmuş "qüslxana" adlandırılan yerdə, şəhərlərdə isə məscidlərin yanında bu məqsədlə xüsusi düzəldilmiş. Qüslxanalarda icra olunurdu. Hər bir kənddə və məscidin yanındakı qüsulxanalarda ölü yumaqla məşğul olan xüsusi adamlar var idi. Onlara "mürdəşir" deyirdilər.
Qüsl zamanı qəbul edilmiş üsul və qaydalara ciddi əməl olunurdu. Qüsl üç mərhələdə icra olunurdu. Birinci mərhələdə mərhumun boğazından yuxarı üzü, alını, sifəti, burnu və qulaqları sidr tozu qatılmış su ilə yuyulurdu. İkinci mərhələdə mərhumun bədən hissəsi kafur qatılmış su ilə yuyulurdu. Üçüncü mərhələdə meyit təmiz su ilə yuyulurdu. Bu zaman meyidin üstünə başdan ayağadək üç dəfə su tökməklə mərhuma qüsl verilərdi. Bəzi bölgələrdə bu mərhələ "abıxalis qüsulu" adlanırdı. Qüsl vermə başa çatdıqdan sonra meyidin yeddi nayihəsinə-alnına, sağ və sol əllərinin üstünə, sağ və sol ayaqlarını dizlərinə, sağ və sol ayaqlarını baş barmaqlarına sidr-kafur çəkilirdi.
Mərhumun yuyulması başa çatdırıldıqdan sonra "kəfənləmə" başlanırdı. Kənd yerlərində dünyagörmüş kişilər ömrlərinin sonunun yaxınlaşdığını hiss etdikdə şəhərə gedər, sidr və kafur ilə birlikdə ağ çit də alıb kəfən üçün tədarük görərdilər. Şəhər yerlərində isə belə tədarükə ehtiyac yox idi. Məscidlərin nəzdindəki qüslxanalarda sidr və kafura yanaşı kəfənlik ağ şit də olurdu. Xələt adlanan hissə mərhumun boyundan 40–50 sm. uzun biçilirdi. Köynək və şalvar adlanan hissələr çələtin içərisinə yerləşdirilirdi. Kəfənin hissələri hazır olduqdan sonra mərhumun cənazəsi pambıqlanıb şalvar və köynəklə örtülür və xələtin üstünə qoyulub bükülürdü. Kəfən baş və ayaqdan həmin parçadan kəsilmiş iplərlə bağlanırdı. Həmin iplərdən cənazənin belindən kəmər kimi də bağlanırdı ki, cənazə qəbirə qoyulan zaman həmin iplərdən tutumaq mümkün olsun.
Yuyulub kəfənləmə başa çatdıqdan sonra mərhumun cənazəsi tabuta qoyulurdu, tabut isə mafənin üstünə yerləşdirilərək qüslxanadan hüzr yerinə gətirilirdi. Ailə üzvləri, qohular və qonşular mərhuma hallalıq verib onunla vidalaşdıqdan sonra mafə həyətdən götürülüb dəfn üçün qəbirstanlığa aparılardı. Mafə qəbirstanlığa aparılarkən adətən görə üç dəfə qaldırılıb yerə qoyular və sonra mərhumun ayaq tərəfi irəli olmaqla, ən yaxın adamlarının çiynidə qəbirstanlığa yola salınardı. Qəbirstanlığa yalnız kişilər gedərdi. Yol boyu kişilər növbə ilə mafənin altına girib onu qəbirsitanlığa çatdırardılar. Hətta dəfn qafiəsi ilə üzüzə gələn müsafirlər mafəni altına girər və onu bir qədər apardıqdan sonra "Allah rəhmət eləsin!" –deyib, yollarına davam edərdilər. Dəfn qafiləsini önündən gedən molla "Quran"dan surələr oxumaqla cənazəni qəbirstanlığa qədər müşayiət edərdi. Mafə qəbirstanlığın girəcəyinə yerə qoyulardı və molla bütün qəbirtsanlıq əhli üçün dua oxuduqdan sonra qaldırılıb mərhum üçün qazılmış qəbrin yayına aparılardı. Burada mafə yerə qoyulduqdan sonra hamı mollanın arxa tərəfində durub ölü namazı qılar və mərhumun cənazəsi qəbrə qoyulardı. Cənazəni kəfənin arxa və baş tərəflərindən və belinə bağlanmış kəmərlə tutmaqla dörd nəfər qəbrə sallayar, bir nəfər isə qəbrin içində durub onu nizamlayardı. Cənazə sağ çiyni üstə, üzü qibləyə olmaq şərtilə qəbrin dibində "əhlət" adlanan yerə qoyulardı.
Qəbrin dərinliyi ayrı-ayrı bölgələrdə torpağın xüsusiyyətlərindən asılı olaraq müxtəlif olurdu. Şəriətə görə qadın qəbri bir qədrə dərin qazılırdı. Qəbrin dibində cənazə qoyulacaq əhlət adlanan yer o qədər dar qazılırdı ki, meyit böyrü üstə qoyulanda onun divarlarına söykənib aşamasın. Əhlətin sağ və sol divarlarını üstü qəbrin ümumi divarlarına qədər hamar hazırlanırdı ki, cənazə yerləşdirilmiş əhlətin üstünü örtmək məqsədilə ağac və ya daş lövhələrin uclarını qoymaq mümkün olsun.
Kəfənin ayaq və baş tərəflərinə bağlanmış ipləri və kəməri açmaq və cənazəni yerləşdirib nizama salmaq üçün məzara düşən adam mərhumun ən yaxın qohumu olmalı idi. Şəriətə görə mərhum kişi cinsindən olardısa, onun oğlu və ya qardaşı, qadın cinsindən olardısa, əri, qardaşı, yaxudda qızının əri məzara düşüb ona son borclarını verərdilər. Şəriətə görə məzara düşən adam başıaçıq və ayaqyalın olmalı idi.
Cənazə nizamlanandan sonra molla mərhumun təlqinini verməyə başlardı. Molla təlqin verdikcə mərhumun sağ çiynindən yavaşca silkələyərdi ki, onun ruhu deyilənləri eşitsin. Mərhum qadın olduqda cənazə nizamlanan və təlqin verilən vaxt qəbrin üstünə bir pərə tutulardı. Təlqin bitdikdən sonra məzara düşən şəxs cənazənni ayaq tərəfindən qəbirdən çıxmalı idi. O qəbirdən çıxdıqdan sonra mollanın köməyilə: "Biz hamımız Allaha məxsusuq və onun yanına qayıdırıq"- sözlərini deyib məzara bir ovuc torpaq atırdı. Sonra qəbrin içində əhlətin üstünə ağac, yaxud daş lövhələr düzərək cənazənin üstünü örtərdilər. Lənkəran bölgəsində ağac lövhələr üzərinə həsir də sərilirdi ki, torpaq əhlətin içinə tökülməsin. Digər bölgələrdə isə əhlətin içinə torpaq tökülməsin deyə bütün deşiklər ot, yaxud küləşlə tutulur, palçıqla suvanırdı. Sonra dəfn mərasimini iştirakçıları növbə ilə bir neçə bel torpaq tökməklə qəbrin üstünü basdırırdılar. Bəzi bölgələrdə, xüsusislə torpağı möhkəm olan qəbristanlıqlarda əhlət qəbirini sağ divarını dibində taxca kimi qazılırdı. "Sapma" adlanan belə qəbirlərdə cənazə əhlətə yerlişdirildikdən sonra əhlətin sol tərəfi örtülür və qəbir torpaq ilə doldurulurdu. Qəbrə torpaq tökərkən bel əldən-ələ verilmirdi və yerə atılırdı. Cavanlar bu adəti bilmədikdə ona deyərdilər ki, beli yerə atın. İnama görə beli əldən ələ vermək pis əlamət sayılırdı. Qəbri torpaqla doldurduqdan sonra onu baş tərəfinə mərhumun soyadı, adı, atasını adı yazılmış müvəqqət baş ağacı basıdırdılar. Müvəqqəti baş ağacı basıdırıldıqdan sonra qəbrin üstündəki torpaq qalağı hamarlanır, qutu şəklinə salınır və ortasına dayaz nov açılır. Həmin nova bir bardaq su tökülür, bardaq isə qəbrin üstünə qoyulurdu.
Qəbrin üstünə başdaşı bəzi bölgələrdə mərhumun qırx, bəzi bölgələrdə isə ili tamam olanda qoyulurdu. İslam dini qəbirüstü abidələri təqdir etmədiyinə görə, keçmişdə mərhum üçün qiymətli baş daşları qoyulmurdu. Bir qayda olaraq qəbrin üstü düzəldilir və baş daşına mərhumun soyadı, adı, atasını adı, anadan olduğu və vəfat etdiyi tarixlər yazılırdı. Yalnız övliyaların və din xadimlərinin üzərində məqbərələr tikilirdi.
Mərhum torpağa tapşırılqdıqdan sonra molla Quranın və "Yasın" surəsini oxuyur və Allahın, peyğəmbərin bu yolla hamı üçün seçdiyini təlqin edən dualar oxumaqla dəfn mərasiminin başa çatdığını bildirirdi. Dəfn mərasiminin iştirakçıları qəbiristanlıqdan çıxarkən də onun kənarında dayanaraq mollanın başçılığı atında bütün qəbiristanlıq əhlinin ruhuna rəhmət oxuyub mərhumun həyətinə qayıdardılar. Qəbiristanlıqdan qayıdanlara mərhumun həyətində gülab paylanır və mola tərəfindən son fatihə oxunurdu. Molla ənənəyə uyğun olaraq mərhumun yas mərasiminin yeddi gün davam edəcəyini, üçü, yeddisi və qırxı günlərinin nə vaxta düşdüyünü və həmin günlər hamının ehsana dəvət olnuduğunu bildirərdi. Molla eyni zamanda elan edirdi ki, mərhumun qırxına qədər hər cümə axşamı məclis olacaqdır. Sonra molla mərasim iştirakçılarını məclisə dəvət edərdi. Hüzrə gələnlər üçün mərhum qəbirstanlığa yola salındıqdan sonra həyətdə xüsusi olaraq qalmış adamalar tərəfindən düzəldilir və dəfn mərasim iştirakçılarının qəbiristanlıqdan qayıtmalarına qədər sahmana salınırdı. Hüzr üçün qurulmuş məclisə "yas yeri", bəzi bölgələrdə, o cümlədən Naxçıvan və Qazaxda "mərəkə" deyirdilər. Vaxt sarıdan imkanı olmayanalar mərhumun ailə üzvlərinə üzrxahlıq edib bir daha başsağlığı verərək dağılışır, imkanı olanlar isə keçib məclisdə oturur axundun və yaxud mollanın oxuduğu "Quran" surələrinə və danışdığı hədislərə qulaq asardılar.
El adətinə görə, mərhumun üçünə qədər yas yerində ehsan verilməz və yemək bişirilməzdi, mərhumun yaxın qohumları öz evlərində yemək bişirib hüzr yerinə gətirər və uzaq yerlərdən hüzr yerinə gələnlərə ehsan yeməyi verirdilər. Bəzi bölgələrə mərhumun ilinə qədər yalnız üçündə və qırxında, bəzi bölgələrdə isə yeddisi və qırxı günləri ehsan verilərdi. İmkanlı ailələr mərhumun qırxına qədər bütün cümə axşamları da hüzrə gələnlərə ehsan verərdilər. Qeyd olunduğu kimi Azərbaycanın bütün bölgələrindən ailənin maddi imkanından asılı olmayaraq mərhumun ilində ehsan verilər və ənənəyə görə ehsana adamalar dəvət olunardılar. Eyni zamanda mərhumun üçündə və yeddisində, qırxına qədər hər cümə axşamında, qırxında, ilində və bayram günlərində molla ilə birlikdə qəbirstanlığa gedər və mərhumun qəbri üstündə yasin oxuyardılar.
Azərbaycan əksər bölgələrində "ağı" adlanan belə mərasim ağlaşmaları Naxçıvan bölgəsində "edi" adlanırdı. Naxçıvanda cana oğulun ölümü ilə bağlı olan qadın mərasim ağlaşmaları "mələşmə" adlanırdı. Görünür, xalq arasında işlədilən "anası mələr qaldı" ifadəsi həmin mərasim ağlaşmasında götürülmüşdür.
Mərhumun ruhuna hörmət əlaməti olaraq yaxın qonşular və qohumlar ona qırx gün yas saxlayar, başlarını və üzlərini qırxdırmaz, qırmızı paltar geyməz, evlərində səs-küylü, musiqili tədbirlər keçirməzdilər. Mərhum cavan olduqda onun ailə üzvləri ili tamam olanadək qara paltar geyər, şadyanalıq etməz və toylara getməzdilər. Qohum və qonşular isə mərhumun ili çıxmamış toy etməli olduqda onun ailəsindən icazə istəməli olurdular. Yaslı ailənin ağsaqqalı və ağbirçəyi: "Xeyir və şər qardaşdır. Gedin toyunuzu edin!" –deyərək toy sahibinə razılığını bildirər və xeyir-dua verərdi.
Dəfn və yasla bağl mərasimlər "yasdançıxma" mərhələsi ilə bitirdi. Kişi və qadınların yasdançıxma adətləri bir-birindən fərqlənirdi. Kişilərin yasdan çıxması üçün xüsusi mərasim tələb olunmurdu. Sadəcə olaraq ağsaqqalardan biri mərhumun yeddisi, yaxud qırxı çıxdıqdan sonra saqqal saxlamış cavanlara məsləhət edərdi ki, saqqallarını qırxdırıb yuyunsunlar. Bununla da kişilərin yasdançıxma mərhələsi başlayır və mərhumun ili çıxdıqdan sonra toya getməklə bitirdi. Qadlınarın isə yasdan çıxması "Qara bayram" mərasimi ilə bağlı idi. "Qara bayram" mərhumun qırxı çıxdıqdan sonra qarşıdan gələn ilk Novruz, Qurban və Ramazan bayramları ilə əlaqdar keçilirdi. Bayrama bir və ya bir neçə gün qalmış qohumlar və ya yaxın qonşu qadınlar yığışıb qənd, çay, parça və həna kimi bayram sovqatları ilə mərhumun evinə gedirlər. Qənd və çay ağız şirinliyi, parça yasdan çıxma, həna isə şadlıq rəmzi hesab edilirdi. Yaslı ailə gələn qonaqlar üçün qabaqcadan tədarük görürdü. Yığışanlar mərhumu yada salıb bir qədər ağladıqdan sonra "Qara bayram" sahibinin süfrədə açdığı təamlardan yeyir, mərhumun ailəsini qarşıdan gələn bayramını təbrik edib dağılışardılar. "Qara bayram" keçirməkdə məqsəd mərhumun ailəsinə qarşıdan gələn bayramı yasdan çıxmış halda qarşılamaq imkanı veriridi. Beləliklə, qadınların yasdançıxma mərhələsi başlayır və mərhumun ilinin çıxmasınadək başa çatırdı.
Dəfn və yasla bağlı mərasimlər, adət-ənənələr öz tarixi kökü ilə çox qədim ərslərə çıxır və onlardan Azərbaycan şifahi xalq ədəbiyyatında, xüsusilə də dastanlarda geniş bəhs olunur. Azərbaycan dastanlarında belə bir fikir təlqin edilir ki, ulu Tanrı tərəfindən bir gün yaradılan bir gün də ölüb torpağa qatlaşırdı. Bu fəlsəfi fikrin ən gözəl nümunəsi: "Kitabi-Dədə Qorqud"da ifadə edimişdir:
 | Qanı dediyim bəy ərənlər? Dünya mənim deyənlər? Əcəl aldı, yer gizlədi, fani dünya kimə qaldı?”Gəlimli, gedimli dünya...son ucu ölümlü dünya...” |  |
Həmçinin bax
İstinadlar
- Azərbaycan etnoqrafiyası. Üç cilddə. II cild. Bakı, 2007. səh 341
- H. Q. Qadirzadə. Ailə və məişətlə bağlı adətlər, inamlar, etnogenetik alaqələr (Naxçıvan materialları asasında), В., Elm, 2003, s.197.
- Q. Kərimov. Şəriət və onun sosial mahiyyəti. В., Azərnəşr, 1987, s.51
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Azerbaycanda defn adetleri aile mesietini mesuliyyetli ve ciddi meselelerinden biri defn ve yas ile bagli merasimler ve adet enenelerdir Aile meisetinin diger adet ve enelerinden ferqli olaraq defn adetleri din ile bagli olduguna gore cuzi deyisikliklere ugramaqla zemanemizedek qorunub saxlanilmisdir Qedim zamanlardan formalasmis xalq inamlarina gore insanin heyati Allah terefinden evvellceden mueyyen edilmis yolla inkisaf edir Insan dogulur boyuyur aile qurur ve bir gen taleyin hokmu ile dunyasini deyisir Butun bunlar insan hele ana betninde olarken onun alnina hekk olunduguna gore alin yazisi adlandirirlar Xalq arasinda ecelle bagli elmde alin yazisi hesab edilirdi TarixiAzerbaycanda Son Paleolit dovrunden baslayaraq zengin qebir avadanliqlarina malik muxtelif defn adetleri olmusdur Arxeoloji qazintilar zamani Qobustandaki Firuz ve Kenize dusergelerinde askar edilmis iki defn abidesi Azerbaycanin Mezoli Eneolit dovru ehalisini kutlevi defn adetleri haqqinda tesevvur yaradir Son Mezolit dovrune aid Firuz dusergesindeki kutlevi defnle elaqedar olan abideler on boyuk ve bir usaq skeletinin qaliqlari ile yanasi bezek esyalari ve muxtelif aletler de tapilmisdir Kenize dusergesinde askar edilmis Neolit dovrunun sonuna aid qebirde de emek aletleri ile birlikde iki kisi ve bir qadin defn olnumusdur Eneolit dovrunde Azerbaycanda olunu bilavasite yasayis yeri erazisinde defnetme adeti varmis Ilk Tunc dovrunde ise oluler yasayis yerlerinde deyi xususi ayrilmis yerlerde basidirilirdi Bele qebiristanliq larda ayir ayri nesillere ailelere mexsus kurqan tipli defn abideleri qurulmusdur Bele kuranlardan insan skeletleri ile yanasi emek aletleri bezek esyalari icerisine azuqe qoyulmus qab qacaq da tapilmisdir Azerbaycanda Orta Tunc dovrune aid qebir abidelerinin bir qrupu kromlexli dasdan qurulmus daire kuranlaridir Urmiya golu sahilinde Goytepe yasayis yerinde ve Naxcivan erazisinde ise das qebirler askar edilmisdir Son Tunc ve Demir dovru ucun kurqan das qutu ve torpaq qebirler xarakterikdir Atropatena ve Albaniya erazilerinde e e III I esrlerde torpaq qebirlerle yanasi kup qebirler de genis yayilmisdir Iri kuplerde meyit bukulu veziyyetde defn edilirdi Kisiler sol qadinlar ise sag boyru uste defn edilmisler Kupun icerisine bezek esyalari yaninda ise gil qablar qoyulurdu Kup qebirler ufuqi veziyyetde askar edilmisler ve hec bir mezarustu abidlere malik deyiller Orta esrlerden baslayaraq muselman xalqlarinin eskeriyyetinde defn qaydalari ve merasimleri merhumun yuyulmasi qusullanmasi kefenlenmesi qebrin qurulusu olu nazmainin qilinmasi cenazenin mezara endirilmesi telqin ve islam dininin qanunlari ile mueyyen edilmis diger adetler oxsardir demek olar ki eynidir ve onlar emel olunmasi vacib sayilir Musteheb yeni yerine yetirilmesi mutleq vacib hesab edilen bu denf adetleri ile beraber Azerbaycanda kecmisde bir sira yerli menseli defn adet enenelerine de emel edilirdi Hemin adeteneneler musteheb omasalar da yene mecburi hesab edilmeseler de el arasinda mutleq yerin yetirilmis ve bu gunedek qorunub saxlanmisdirDefn adetleriHer bir azerbaycanli ailesinde olum yataginda olan xeste ile bagli onun yasindan asili olmayaraq mueyyen hazirliq isleri gorulurdu Ev esiyi heyet bacani temizileyib seliqe sahmana salardilar Xeste yasli olduqda ona xususi qaygi gosterilir vesiyyet etmesine ciddi diqqet yetirilirdi Xeste vesiyyet etdikden sonra bir terefden aile uzvlere arasinda munasibetlere aydinliq yaranir diger terefden xalq inamina gore vesiyyet etdikden sonra xeste yungullesirdi Xestenin heyatinin son caglarinin yaxinlasdigini hiss etdikde islam dininin teleblerine uygun olaraq xesteni ayaq terefi qibleye olmaqla arxasi ustue uzadar ve molla yaxud axund Quran oxuya bilen bir neferi cagirardilar Xestenin basi ustunde Quran in ve Yasin suresi oxunardi Yasin ucadan oxunardi ki can veren sexs onu esitsin Xeste kecindikden sonra merhumun gozlerinin qapaqlarin orter cenesini cekib baglayar ellerini yanina salar ayaqlarini uzadib cutlyer ve uzunu ortrediler Olum yataginda olan sexsin son nefesi cixan kimi baslanan aglasma el arasinda siven adlanirdi Adeten qadinalar ucadan xususi avazala aglasar kisiler ise sessiz nadir halda sesle astadan aglayardilar Siven merhumun yasindan onun ailede ve cemiyyetde movqeyinde asili olaraq muxtelif xarakterili olurdu ve cenaze heyetden cixana qeder davam edirdi Merhumun cenazesi ortaya qoyulur etrafina en yaxin qohum qadinlar oturub el qol hereketleri ile agi deyir ozlerini doye doye aglayar saclarini yolar uzlerini cirardilar Rehmete geden olunun molla salat oxumaqla butun kendlere qonsulara bidirerdi Salat sesini esiden qonsular qohumlar kend camaati seherlerinde ise mehellenin kisileri ve qadinlari olu yerine toplasar Allah rehmet elesin deyib merhumun aile uzvlerine bassagligi vererek defn ucun hazirliq gorulmesine komeklik gostererdiler Bele ki el adetine gore defn ve yas merasimi tekce merhumun ailesini deyil butun el obanin qayigisi idi Bu isde her kes oz bacarigi ve imkani dairesinde komeklik gostererdi Defn ve yasla bagli butun komeklikler konullu ve temennasiz olurdu Merhum axsamustu ve ya qaranliq dusende kecirnerdise onu defni sabaha saxlanardi Sabaha saxlanmis olunu tek qoymazdilar Adete gore yasli adamlardan bir nece nefer olunun yaninda qalardi ve bezi bolgelerde merhum sismesin deye sinesi ustune guzgu qoyardilar Defn gunu ilk novbede qebiri qazmaq ucun qebirstanliga adamlar gonderilerdi Sonra ise mollanin gosterisi ile ozunun yuyulmasi merasimi baslayardi Meyitin yuyulmasi ucun mueyyen usul ve qaydalar movcud idi Bu usul ve qaydalar toplasina qusl deyilirdi Qusl kend yerlerinde merhumun oz heyetinin bir terefinde dord terefine xalca palaz ve yaxud hesir tutulmus quslxana adlandirilan yerde seherlerde ise mescidlerin yaninda bu meqsedle xususi duzeldilmis Quslxanalarda icra olunurdu Her bir kendde ve mescidin yanindaki qusulxanalarda olu yumaqla mesgul olan xususi adamlar var idi Onlara murdesir deyirdiler Qusl zamani qebul edilmis usul ve qaydalara ciddi emel olunurdu Qusl uc merhelede icra olunurdu Birinci merhelede merhumun bogazindan yuxari uzu alini sifeti burnu ve qulaqlari sidr tozu qatilmis su ile yuyulurdu Ikinci merhelede merhumun beden hissesi kafur qatilmis su ile yuyulurdu Ucuncu merhelede meyit temiz su ile yuyulurdu Bu zaman meyidin ustune basdan ayagadek uc defe su tokmekle merhuma qusl verilerdi Bezi bolgelerde bu merhele abixalis qusulu adlanirdi Qusl verme basa catdiqdan sonra meyidin yeddi nayihesine alnina sag ve sol ellerinin ustune sag ve sol ayaqlarini dizlerine sag ve sol ayaqlarini bas barmaqlarina sidr kafur cekilirdi Merhumun yuyulmasi basa catdirildiqdan sonra kefenleme baslanirdi Kend yerlerinde dunyagormus kisiler omrlerinin sonunun yaxinlasdigini hiss etdikde sehere geder sidr ve kafur ile birlikde ag cit de alib kefen ucun tedaruk gorerdiler Seher yerlerinde ise bele tedaruke ehtiyac yox idi Mescidlerin nezdindeki quslxanalarda sidr ve kafura yanasi kefenlik ag sit de olurdu Xelet adlanan hisse merhumun boyundan 40 50 sm uzun bicilirdi Koynek ve salvar adlanan hisseler celetin icerisine yerlesdirilirdi Kefenin hisseleri hazir olduqdan sonra merhumun cenazesi pambiqlanib salvar ve koynekle ortulur ve xeletin ustune qoyulub bukulurdu Kefen bas ve ayaqdan hemin parcadan kesilmis iplerle baglanirdi Hemin iplerden cenazenin belinden kemer kimi de baglanirdi ki cenaze qebire qoyulan zaman hemin iplerden tutumaq mumkun olsun Yuyulub kefenleme basa catdiqdan sonra merhumun cenazesi tabuta qoyulurdu tabut ise mafenin ustune yerlesdirilerek quslxanadan huzr yerine getirilirdi Aile uzvleri qohular ve qonsular merhuma hallaliq verib onunla vidalasdiqdan sonra mafe heyetden goturulub defn ucun qebirstanliga aparilardi Mafe qebirstanliga aparilarken adeten gore uc defe qaldirilib yere qoyular ve sonra merhumun ayaq terefi ireli olmaqla en yaxin adamlarinin ciynide qebirstanliga yola salinardi Qebirstanliga yalniz kisiler gederdi Yol boyu kisiler novbe ile mafenin altina girib onu qebirsitanliga catdirardilar Hetta defn qafiesi ile uzuze gelen musafirler mafeni altina girer ve onu bir qeder apardiqdan sonra Allah rehmet elesin deyib yollarina davam ederdiler Defn qafilesini onunden geden molla Quran dan sureler oxumaqla cenazeni qebirstanliga qeder musayiet ederdi Mafe qebirstanligin gireceyine yere qoyulardi ve molla butun qebirtsanliq ehli ucun dua oxuduqdan sonra qaldirilib merhum ucun qazilmis qebrin yayina aparilardi Burada mafe yere qoyulduqdan sonra hami mollanin arxa terefinde durub olu namazi qilar ve merhumun cenazesi qebre qoyulardi Cenazeni kefenin arxa ve bas tereflerinden ve beline baglanmis kemerle tutmaqla dord nefer qebre sallayar bir nefer ise qebrin icinde durub onu nizamlayardi Cenaze sag ciyni uste uzu qibleye olmaq sertile qebrin dibinde ehlet adlanan yere qoyulardi Qebrin derinliyi ayri ayri bolgelerde torpagin xususiyyetlerinden asili olaraq muxtelif olurdu Seriete gore qadin qebri bir qedre derin qazilirdi Qebrin dibinde cenaze qoyulacaq ehlet adlanan yer o qeder dar qazilirdi ki meyit boyru uste qoyulanda onun divarlarina soykenib asamasin Ehletin sag ve sol divarlarini ustu qebrin umumi divarlarina qeder hamar hazirlanirdi ki cenaze yerlesdirilmis ehletin ustunu ortmek meqsedile agac ve ya das lovhelerin uclarini qoymaq mumkun olsun Kefenin ayaq ve bas tereflerine baglanmis ipleri ve kemeri acmaq ve cenazeni yerlesdirib nizama salmaq ucun mezara dusen adam merhumun en yaxin qohumu olmali idi Seriete gore merhum kisi cinsinden olardisa onun oglu ve ya qardasi qadin cinsinden olardisa eri qardasi yaxudda qizinin eri mezara dusub ona son borclarini vererdiler Seriete gore mezara dusen adam basiaciq ve ayaqyalin olmali idi Cenaze nizamlanandan sonra molla merhumun telqinini vermeye baslardi Molla telqin verdikce merhumun sag ciyninden yavasca silkeleyerdi ki onun ruhu deyilenleri esitsin Merhum qadin olduqda cenaze nizamlanan ve telqin verilen vaxt qebrin ustune bir pere tutulardi Telqin bitdikden sonra mezara dusen sexs cenazenni ayaq terefinden qebirden cixmali idi O qebirden cixdiqdan sonra mollanin komeyile Biz hamimiz Allaha mexsusuq ve onun yanina qayidiriq sozlerini deyib mezara bir ovuc torpaq atirdi Sonra qebrin icinde ehletin ustune agac yaxud das lovheler duzerek cenazenin ustunu orterdiler Lenkeran bolgesinde agac lovheler uzerine hesir de serilirdi ki torpaq ehletin icine tokulmesin Diger bolgelerde ise ehletin icine torpaq tokulmesin deye butun desikler ot yaxud kulesle tutulur palciqla suvanirdi Sonra defn merasimini istirakcilari novbe ile bir nece bel torpaq tokmekle qebrin ustunu basdirirdilar Bezi bolgelerde xususisle torpagi mohkem olan qebristanliqlarda ehlet qebirini sag divarini dibinde taxca kimi qazilirdi Sapma adlanan bele qebirlerde cenaze ehlete yerlisdirildikden sonra ehletin sol terefi ortulur ve qebir torpaq ile doldurulurdu Qebre torpaq tokerken bel elden ele verilmirdi ve yere atilirdi Cavanlar bu adeti bilmedikde ona deyerdiler ki beli yere atin Inama gore beli elden ele vermek pis elamet sayilirdi Qebri torpaqla doldurduqdan sonra onu bas terefine merhumun soyadi adi atasini adi yazilmis muveqqet bas agaci basidirdilar Muveqqeti bas agaci basidirildiqdan sonra qebrin ustundeki torpaq qalagi hamarlanir qutu sekline salinir ve ortasina dayaz nov acilir Hemin nova bir bardaq su tokulur bardaq ise qebrin ustune qoyulurdu Qebrin ustune basdasi bezi bolgelerde merhumun qirx bezi bolgelerde ise ili tamam olanda qoyulurdu Islam dini qebirustu abideleri teqdir etmediyine gore kecmisde merhum ucun qiymetli bas daslari qoyulmurdu Bir qayda olaraq qebrin ustu duzeldilir ve bas dasina merhumun soyadi adi atasini adi anadan oldugu ve vefat etdiyi tarixler yazilirdi Yalniz ovliyalarin ve din xadimlerinin uzerinde meqbereler tikilirdi Merhum torpaga tapsirilqdiqdan sonra molla Quranin ve Yasin suresini oxuyur ve Allahin peygemberin bu yolla hami ucun secdiyini telqin eden dualar oxumaqla defn merasiminin basa catdigini bildirirdi Defn merasiminin istirakcilari qebiristanliqdan cixarken de onun kenarinda dayanaraq mollanin basciligi atinda butun qebiristanliq ehlinin ruhuna rehmet oxuyub merhumun heyetine qayidardilar Qebiristanliqdan qayidanlara merhumun heyetinde gulab paylanir ve mola terefinden son fatihe oxunurdu Molla eneneye uygun olaraq merhumun yas merasiminin yeddi gun davam edeceyini ucu yeddisi ve qirxi gunlerinin ne vaxta dusduyunu ve hemin gunler haminin ehsana devet olnudugunu bildirerdi Molla eyni zamanda elan edirdi ki merhumun qirxina qeder her cume axsami meclis olacaqdir Sonra molla merasim istirakcilarini meclise devet ederdi Huzre gelenler ucun merhum qebirstanliga yola salindiqdan sonra heyetde xususi olaraq qalmis adamalar terefinden duzeldilir ve defn merasim istirakcilarinin qebiristanliqdan qayitmalarina qeder sahmana salinirdi Huzr ucun qurulmus meclise yas yeri bezi bolgelerde o cumleden Naxcivan ve Qazaxda mereke deyirdiler Vaxt saridan imkani olmayanalar merhumun aile uzvlerine uzrxahliq edib bir daha bassagligi vererek dagilisir imkani olanlar ise kecib meclisde oturur axundun ve yaxud mollanin oxudugu Quran surelerine ve danisdigi hedislere qulaq asardilar El adetine gore merhumun ucune qeder yas yerinde ehsan verilmez ve yemek bisirilmezdi merhumun yaxin qohumlari oz evlerinde yemek bisirib huzr yerine getirer ve uzaq yerlerden huzr yerine gelenlere ehsan yemeyi verirdiler Bezi bolgelere merhumun iline qeder yalniz ucunde ve qirxinda bezi bolgelerde ise yeddisi ve qirxi gunleri ehsan verilerdi Imkanli aileler merhumun qirxina qeder butun cume axsamlari da huzre gelenlere ehsan vererdiler Qeyd olundugu kimi Azerbaycanin butun bolgelerinden ailenin maddi imkanindan asili olmayaraq merhumun ilinde ehsan veriler ve eneneye gore ehsana adamalar devet olunardilar Eyni zamanda merhumun ucunde ve yeddisinde qirxina qeder her cume axsaminda qirxinda ilinde ve bayram gunlerinde molla ile birlikde qebirstanliga geder ve merhumun qebri ustunde yasin oxuyardilar Azerbaycan ekser bolgelerinde agi adlanan bele merasim aglasmalari Naxcivan bolgesinde edi adlanirdi Naxcivanda cana ogulun olumu ile bagli olan qadin merasim aglasmalari melesme adlanirdi Gorunur xalq arasinda isledilen anasi meler qaldi ifadesi hemin merasim aglasmasinda goturulmusdur Merhumun ruhuna hormet elameti olaraq yaxin qonsular ve qohumlar ona qirx gun yas saxlayar baslarini ve uzlerini qirxdirmaz qirmizi paltar geymez evlerinde ses kuylu musiqili tedbirler kecirmezdiler Merhum cavan olduqda onun aile uzvleri ili tamam olanadek qara paltar geyer sadyanaliq etmez ve toylara getmezdiler Qohum ve qonsular ise merhumun ili cixmamis toy etmeli olduqda onun ailesinden icaze istemeli olurdular Yasli ailenin agsaqqali ve agbirceyi Xeyir ve ser qardasdir Gedin toyunuzu edin deyerek toy sahibine raziligini bildirer ve xeyir dua vererdi Defn ve yasla bagl merasimler yasdancixma merhelesi ile bitirdi Kisi ve qadinlarin yasdancixma adetleri bir birinden ferqlenirdi Kisilerin yasdan cixmasi ucun xususi merasim teleb olunmurdu Sadece olaraq agsaqqalardan biri merhumun yeddisi yaxud qirxi cixdiqdan sonra saqqal saxlamis cavanlara meslehet ederdi ki saqqallarini qirxdirib yuyunsunlar Bununla da kisilerin yasdancixma merhelesi baslayir ve merhumun ili cixdiqdan sonra toya getmekle bitirdi Qadlinarin ise yasdan cixmasi Qara bayram merasimi ile bagli idi Qara bayram merhumun qirxi cixdiqdan sonra qarsidan gelen ilk Novruz Qurban ve Ramazan bayramlari ile elaqdar kecilirdi Bayrama bir ve ya bir nece gun qalmis qohumlar ve ya yaxin qonsu qadinlar yigisib qend cay parca ve hena kimi bayram sovqatlari ile merhumun evine gedirler Qend ve cay agiz sirinliyi parca yasdan cixma hena ise sadliq remzi hesab edilirdi Yasli aile gelen qonaqlar ucun qabaqcadan tedaruk gorurdu Yigisanlar merhumu yada salib bir qeder agladiqdan sonra Qara bayram sahibinin sufrede acdigi teamlardan yeyir merhumun ailesini qarsidan gelen bayramini tebrik edib dagilisardilar Qara bayram kecirmekde meqsed merhumun ailesine qarsidan gelen bayrami yasdan cixmis halda qarsilamaq imkani veriridi Belelikle qadinlarin yasdancixma merhelesi baslayir ve merhumun ilinin cixmasinadek basa catirdi Defn ve yasla bagli merasimler adet eneneler oz tarixi koku ile cox qedim erslere cixir ve onlardan Azerbaycan sifahi xalq edebiyyatinda xususile de dastanlarda genis behs olunur Azerbaycan dastanlarinda bele bir fikir telqin edilir ki ulu Tanri terefinden bir gun yaradilan bir gun de olub torpaga qatlasirdi Bu felsefi fikrin en gozel numunesi Kitabi Dede Qorqud da ifade edimisdir Qani dediyim bey erenler Dunya menim deyenler Ecel aldi yer gizledi fani dunya kime qaldi Gelimli gedimli dunya son ucu olumlu dunya Hemcinin baxDefnIstinadlarAzerbaycan etnoqrafiyasi Uc cildde II cild Baki 2007 seh 341 H Q Qadirzade Aile ve meisetle bagli adetler inamlar etnogenetik alaqeler Naxcivan materiallari asasinda V Elm 2003 s 197 Q Kerimov Seriet ve onun sosial mahiyyeti V Azernesr 1987 s 51