Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Daxili sekresiya vəzilərinə ya endokrin ya da inkretor - lat. glandulae endokrinatae (lat. endo - daxilə, lat. crino - ifraz edirəm) lat. s. organa incretoria axacaqları olmayan bir sıra vəyilər aiddir; axacaqları olmadıqları üçün bunlar bir də axacaqsız vəzilər - lat. glandulae sine ductibus adını daşıyır. Bəzən bunlara qapalı vəzilər - lat. glandulae clausae deyilir. Bu xüsusiyyət ilə xarici sekresiya vəzilərindən fərqlənir. Bunların fəaliyyətləri nəticəsində ifraz olunan məhsul - Hormon (yun. - hormao - qıcıqlandırma) ya inkret bilavasitə qana və limfaya keçərək orqanizmə yayılır.
| Daxili sekresiya vəziləri | |
|---|---|
 Kişi və qadının daxili sekresiya vəziləri | |
| Latınca | Glandulae Endocrinontae |
Ümumi məlumat
Sinir sistemi olmayan sadə hüceyrəli heyvanların orqanizmində davam edən fizioloji proseslər və eləcə də onların xarici mühitlə rabitəsi orqanizmin mayelərində olan kimyəvi maddələrlə tənzim olunur. Bu növ tənzimə kimyəvi ya humoral tənzim deyilir. Fizioloji cəhətcə həmin aktiv kimyəvi maddələr birhüceyrəlilərdə diffuz surətdə plazma vasitəsilə, çoxhüceyrəlilərdə isə xüsusi borular (damarlar) ilə cərəyan edərək orqanizmə yayılır.
Sinir sisteminin əmələ gəlməsilə əlaqədar olaraq kimyəvi aktiv maddələr sinir elementlərilə rabitəyə girir və nəticədə neyro-humoral tənzim üsulu meydana çıxır. Sinir sisteminin təsiri altında maddələr mübadiləsi nəticəsində əmələ gələn həmin aktiv kimyəvi maddələr eyni zamanda sinir sistemini qıcıqlandırma qabiliyyətini əldə edərək mediator (sinir qıcığı ötürücü) adını alır, məsələn, simpatik, asetilxolin, histamin və s.
Morfoloji xüsusiyyətləri.
Sadə heyvanlarda mediatorlar bir höceyrədən digər hüceyrəyə keçərək yavaş-yavaş təsir edir. Bu növ mediatorlara yerli aktivator deyilir. Filogenezin sonrakı dövrlərində distant aktivator deyilən mediatorlar meydana çıxır; bunlar qan və limfa damarları ilə cərəyan edərək əmələgəldikləri yerdən uzaq məsafədə olan üzvlərə sürətlə təsir edir. Bu növ aktivatorlar daxili sekresiya vəziləri ya endokrin üzvləri deyilən xüsusi törəmələrdə (vəzilərdə) əmələ gəlir.
Daxili sekresiya vəzilərinin morfoloji xüsusiyyətlərindən biri də onların qan damarları ilə zəngin olmasıdır; məsələn bir dəqiqədə qalxanabənzər vəzinin 100 sm³ kütləsindən 560 sm³ qan cərəyan etdiyi halda, eyni miqdarda böyrək kütləsindən yalnız 100 sm³ qan keçir. Bundan əlavə daxili sekresiya vəzilərinin qan kapillyarları vəzi hüceyrələrilə sıx rabirədə olur; kapillyar divarının endotel qatı, burada xüsusi birləşdirici toxuma zarın (lat. membrana propria) olmamasına görə, bilavasitə vəzi hüceyrələrinə söykənir. Bundan başqa burada kapillyar genişliklər - sinusoidlər təşkil edir; sinusoidlərin divarları bəzi yerlərdə sanki qırıq olur, odur ki, həmin yerlərdə hüceyrələr kapillyarların mənfəzinə soxulur. Sinusoidlərdə qan yavaş cərəyan etdiyi üçün vəzi hüceyrələrinin qanla təmasda olması müddəti artır; bunun hamısı hormonun qana daxil olmasına imkan yaradır.
Hormonlar
Daxili sekresiya vəzilərində ifraz olunan məhsul xüsusi maddələr qisminə aiddir. Hormonlar müəyyən üzvlərə qarşı xüsusi təsirə - seçici (elektiv) xassəyə və az miqdarda ifraz olunmağına baxmayaraq güclü təsirə malikdir. Bunların bir qismi toxumalarda maddələr möbadiləsini (assimilyasiya və dessimilyasiya proseslərini) və digər qismi - Hormonozomlar üzvlərin inkişaf və böyüməsini təmin edirlər. Hormonların bəzisi bu ya başqa vəzini qıcıqlandırmaqla onların ifrazatını artırır, başqalar isə, əksinə, üzvlərin fəaliyyətini tormozlayır.
Beləliklə, daxili sekresiya vəzilərinin ifraz etdikləri hormonlar qan və limfa vasitəsilə bütün vicuda yayılaraq fiyioloji və inkişaf proseslərini tənzim edir; vücudda müəyyən saziş (korrelyasiya) yaradır.
Daxili sekresiya vəziləri və sinir sistemi, xüsusilə vegetativ sinir sistemi vəzifə etibarilə bir-birilə qarşılıqlı nisbətdədir. Bir tərəfdən sinir sistemi büzün vicudda olan üzblərin vəzifəsini tənzim etməklə daxili sekresiya vəzilərini də qıcıqlandırır, onların ifrazını tənzim edir; digər tərəfdən daxili sekresiya vəzilərinin hormonları sinirlərin mühiti uclarını və sinir mərkəzlərini qıcıqlandırır. Məsələn, simpatik sinirlər qıcıqlanarkən böyrəküstü vəzinin beyin maddəsinin məhsulu - adrenalin deyilən hormon çoxalır, beləliklə qanda adrenalinin miqdarı artır; adrenalin isə simpatik sinirləri qıcıqlandırır, nəticədə damarlar daralır, qan təzyiqi artır, ürəkdöyünmə meydana çıxır və s. Daxili sekresiya vəzilərinin sinir sistemilə qarşılıqlı nisbətdə olmasını bir də onunla isbat etmək olar ki, onların bir qismi məsələn. hipofiz, əzgiləbənzər cisim, beyin maddəsi və xromaffin cisimlər sinir sistemi mayasından inkişaf edir. Məlum olduğu kimi, sinir sistemi və daxili sekresiya vəziləri bir-birlə sıx rabitədədir, vücud daxilində həm sinir həm də kimzəvi (humoral) korrelyasiya davam edir, odur ki, bu iki sistem birlikdə Neyro-humoral sistem adlanır.
Bundan əlavə daxili sekresiya vəziləri bir-birlə vəzifə etibailə çox mürəkkəb nisbətdədir, məsələn, birinin vəzifəsi pozularsa, o zaman digər vəzilərdə də vəzifə dəyişikliyi meydana çıxır, nəticədə vücudda davam edən korrelyasiya - "endokrin üzvləri dövranı" pozulur. Buradan endokrin vəzilərinin quruluşunu və vəzifəsini öyrənməyin təcrübi təbabət üçün nə qədər əhəmiyyəti olduğu aydın olur.
Daxili sekresiya vəziləri bütün həyat dövrü dəyişikliyə uğrayır. Bunların bir qismi müəyyən dövrdə öz vəzifəsini ifadə edir; məsələn, çəngələbənzər vəzi (timus) 15 yaşından sonra əks inkişafa (involyusiya prosesinə) uğrayır. Digər qismi məsələn, yumurtalıqlarda əmələ gələn sarı cisim (lat. corpus luteum) periodik surətdə meydana çıxır.
Təsnifatı
Daxili sekresiya vəziləri mənşə cəhətcə müxtəlif mənbələrdən inkişaf edir; odur ki, onlar inkişaf etdikləri mənbələrə görə beş qrupa bılünür:
Branxiogen vəzilər
Branxiogen vəzilər - baş bağırsağın divarından - udlaq cibləri epitelindən (qəlsəmə aparatından) inkişaf edir; bu qrupa Hipofizin ın payı - lat. lobus anterior hypophysis. qalxanabənzər vəzi - lat. glandulae thyreoidea, qalxanabənzərətraf vəziləri - lat. glandulae parathyreoideae və çəngələbənzər vəzi- lat. thymus aiddir.
Neyrogen vəzilər
Neyrogen vəzilər - sinir sistemi mayasından inkişaf edir; buraya hipofizin dal payı - lat. lobus posterior hypophysis, əzgiləbənzər cisim - lat. corpus pineale və xromaffin üzvlər daxildir. Xromaffin üzvlərinə böyrəküstü vəzin beyin maddəsi - lat. substantia medullaris glandulae suprarenales yuxu yumağı - lat. glomus caroticum və ürəküstü paraqanqlionlar - lat. paraganglia supracardiale, aortayanı cisimciklər - lat. corpora paraaortica, büzdüm cisimsiyi - lat. corpus coccygeum və simpatik qanqlionların ətrafında peritonarxası hüceyrəli toxumada aorta boyu yerləşmiş xramaffin hüceyrələr aiddir.
Seylomik vəzilər
Seylomik vəzilər ikinci bədən boşluğu (seyloma) epitelindən inkişaf edir. Bu vəzilərə böyrəküstü vəzilərin qabıq maddəsi - lat. cortex glandulae suprarenales ya böyrəkarası (interrenal) üzvlər aiddir.
Endotermal vəzilər
Endotermal vəzilər - bağırsağın selikli qişasını örtən endotermal epiteldən inkişaf edir; buraya pankreasın () adacıq hissəsi ya Langerhans adacıqları - lat. insulae Langerhansi daxildir.
Mezenximatoz vəzilər
Mezenximatoz vəzilər mezenximdən inkişaf edir; bu qrupa cinsiyyət vəzilərinin daxili sekresiya hissəsi, yəni xayalarda olan pubertat (büluğ) ya interstisial vəzilər (Leydiq hüceyrələri) və yumurtalıqlarda meydana çıxan sarı cisim - lat. corpus luteum aiddir. Son iki qrup birlikdə bəzi müəlliflər tərəfindən splanxnik vəzilər adı ilə qeyd olunur.
Daxili sekresiya vəzilərinin rüşeymi vərəqələrə olan nisbətlərinə gəldikdə, qeyd etməlidir ki, neyrogen vəzilər - ektodermadan, seylomik və mezenximatoz vəzilər - mezodermadan, branxiogen və endotermal vəzilər - endotermadan inkişaf edir.
Mənbələr
- Prof. Kamil Əbdülsalam oğlu Balakişiyevin, İnsanın Normal Anatomiyası, III cild, "MAARİF" Nəşriyyatı, Bakı - 1982
- Р. Д. Синельников. Атлас анатомии человека (4 тома)
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Daxili sekresiya vezilerine ya endokrin ya da inkretor lat glandulae endokrinatae lat endo daxile lat crino ifraz edirem lat s organa incretoria axacaqlari olmayan bir sira veyiler aiddir axacaqlari olmadiqlari ucun bunlar bir de axacaqsiz veziler lat glandulae sine ductibus adini dasiyir Bezen bunlara qapali veziler lat glandulae clausae deyilir Bu xususiyyet ile xarici sekresiya vezilerinden ferqlenir Bunlarin fealiyyetleri neticesinde ifraz olunan mehsul Hormon yun hormao qiciqlandirma ya inkret bilavasite qana ve limfaya kecerek orqanizme yayilir Daxili sekresiya vezileriKisi ve qadinin daxili sekresiya vezileriLatinca Glandulae EndocrinontaeUmumi melumatSinir sistemi olmayan sade huceyreli heyvanlarin orqanizminde davam eden fizioloji prosesler ve elece de onlarin xarici muhitle rabitesi orqanizmin mayelerinde olan kimyevi maddelerle tenzim olunur Bu nov tenzime kimyevi ya humoral tenzim deyilir Fizioloji cehetce hemin aktiv kimyevi maddeler birhuceyrelilerde diffuz suretde plazma vasitesile coxhuceyrelilerde ise xususi borular damarlar ile cereyan ederek orqanizme yayilir Sinir sisteminin emele gelmesile elaqedar olaraq kimyevi aktiv maddeler sinir elementlerile rabiteye girir ve neticede neyro humoral tenzim usulu meydana cixir Sinir sisteminin tesiri altinda maddeler mubadilesi neticesinde emele gelen hemin aktiv kimyevi maddeler eyni zamanda sinir sistemini qiciqlandirma qabiliyyetini elde ederek mediator sinir qicigi oturucu adini alir meselen simpatik asetilxolin histamin ve s Morfoloji xususiyyetleri Sade heyvanlarda mediatorlar bir hoceyreden diger huceyreye kecerek yavas yavas tesir edir Bu nov mediatorlara yerli aktivator deyilir Filogenezin sonraki dovrlerinde distant aktivator deyilen mediatorlar meydana cixir bunlar qan ve limfa damarlari ile cereyan ederek emelegeldikleri yerden uzaq mesafede olan uzvlere suretle tesir edir Bu nov aktivatorlar daxili sekresiya vezileri ya endokrin uzvleri deyilen xususi toremelerde vezilerde emele gelir Daxili sekresiya vezilerinin morfoloji xususiyyetlerinden biri de onlarin qan damarlari ile zengin olmasidir meselen bir deqiqede qalxanabenzer vezinin 100 sm kutlesinden 560 sm qan cereyan etdiyi halda eyni miqdarda boyrek kutlesinden yalniz 100 sm qan kecir Bundan elave daxili sekresiya vezilerinin qan kapillyarlari vezi huceyrelerile six rabirede olur kapillyar divarinin endotel qati burada xususi birlesdirici toxuma zarin lat membrana propria olmamasina gore bilavasite vezi huceyrelerine soykenir Bundan basqa burada kapillyar genislikler sinusoidler teskil edir sinusoidlerin divarlari bezi yerlerde sanki qiriq olur odur ki hemin yerlerde huceyreler kapillyarlarin menfezine soxulur Sinusoidlerde qan yavas cereyan etdiyi ucun vezi huceyrelerinin qanla temasda olmasi muddeti artir bunun hamisi hormonun qana daxil olmasina imkan yaradir HormonlarDaxili sekresiya vezilerinde ifraz olunan mehsul xususi maddeler qismine aiddir Hormonlar mueyyen uzvlere qarsi xususi tesire secici elektiv xasseye ve az miqdarda ifraz olunmagina baxmayaraq guclu tesire malikdir Bunlarin bir qismi toxumalarda maddeler mobadilesini assimilyasiya ve dessimilyasiya proseslerini ve diger qismi Hormonozomlar uzvlerin inkisaf ve boyumesini temin edirler Hormonlarin bezisi bu ya basqa vezini qiciqlandirmaqla onlarin ifrazatini artirir basqalar ise eksine uzvlerin fealiyyetini tormozlayir Belelikle daxili sekresiya vezilerinin ifraz etdikleri hormonlar qan ve limfa vasitesile butun vicuda yayilaraq fiyioloji ve inkisaf proseslerini tenzim edir vucudda mueyyen sazis korrelyasiya yaradir Daxili sekresiya vezileri ve sinir sistemi xususile vegetativ sinir sistemi vezife etibarile bir birile qarsiliqli nisbetdedir Bir terefden sinir sistemi buzun vicudda olan uzblerin vezifesini tenzim etmekle daxili sekresiya vezilerini de qiciqlandirir onlarin ifrazini tenzim edir diger terefden daxili sekresiya vezilerinin hormonlari sinirlerin muhiti uclarini ve sinir merkezlerini qiciqlandirir Meselen simpatik sinirler qiciqlanarken boyrekustu vezinin beyin maddesinin mehsulu adrenalin deyilen hormon coxalir belelikle qanda adrenalinin miqdari artir adrenalin ise simpatik sinirleri qiciqlandirir neticede damarlar daralir qan tezyiqi artir urekdoyunme meydana cixir ve s Daxili sekresiya vezilerinin sinir sistemile qarsiliqli nisbetde olmasini bir de onunla isbat etmek olar ki onlarin bir qismi meselen hipofiz ezgilebenzer cisim beyin maddesi ve xromaffin cisimler sinir sistemi mayasindan inkisaf edir Melum oldugu kimi sinir sistemi ve daxili sekresiya vezileri bir birle six rabitededir vucud daxilinde hem sinir hem de kimzevi humoral korrelyasiya davam edir odur ki bu iki sistem birlikde Neyro humoral sistem adlanir Bundan elave daxili sekresiya vezileri bir birle vezife etibaile cox murekkeb nisbetdedir meselen birinin vezifesi pozularsa o zaman diger vezilerde de vezife deyisikliyi meydana cixir neticede vucudda davam eden korrelyasiya endokrin uzvleri dovrani pozulur Buradan endokrin vezilerinin qurulusunu ve vezifesini oyrenmeyin tecrubi tebabet ucun ne qeder ehemiyyeti oldugu aydin olur Daxili sekresiya vezileri butun heyat dovru deyisikliye ugrayir Bunlarin bir qismi mueyyen dovrde oz vezifesini ifade edir meselen cengelebenzer vezi timus 15 yasindan sonra eks inkisafa involyusiya prosesine ugrayir Diger qismi meselen yumurtaliqlarda emele gelen sari cisim lat corpus luteum periodik suretde meydana cixir TesnifatiDaxili sekresiya vezileri mense cehetce muxtelif menbelerden inkisaf edir odur ki onlar inkisaf etdikleri menbelere gore bes qrupa bilunur Branxiogen veziler Branxiogen veziler bas bagirsagin divarindan udlaq cibleri epitelinden qelseme aparatindan inkisaf edir bu qrupa Hipofizin in payi lat lobus anterior hypophysis qalxanabenzer vezi lat glandulae thyreoidea qalxanabenzeretraf vezileri lat glandulae parathyreoideae ve cengelebenzer vezi lat thymus aiddir Neyrogen veziler Neyrogen veziler sinir sistemi mayasindan inkisaf edir buraya hipofizin dal payi lat lobus posterior hypophysis ezgilebenzer cisim lat corpus pineale ve xromaffin uzvler daxildir Xromaffin uzvlerine boyrekustu vezin beyin maddesi lat substantia medullaris glandulae suprarenales yuxu yumagi lat glomus caroticum ve urekustu paraqanqlionlar lat paraganglia supracardiale aortayani cisimcikler lat corpora paraaortica buzdum cisimsiyi lat corpus coccygeum ve simpatik qanqlionlarin etrafinda peritonarxasi huceyreli toxumada aorta boyu yerlesmis xramaffin huceyreler aiddir Seylomik veziler Seylomik veziler ikinci beden boslugu seyloma epitelinden inkisaf edir Bu vezilere boyrekustu vezilerin qabiq maddesi lat cortex glandulae suprarenales ya boyrekarasi interrenal uzvler aiddir Endotermal veziler Endotermal veziler bagirsagin selikli qisasini orten endotermal epitelden inkisaf edir buraya pankreasin adaciq hissesi ya Langerhans adaciqlari lat insulae Langerhansi daxildir Mezenximatoz veziler Mezenximatoz veziler mezenximden inkisaf edir bu qrupa cinsiyyet vezilerinin daxili sekresiya hissesi yeni xayalarda olan pubertat bulug ya interstisial veziler Leydiq huceyreleri ve yumurtaliqlarda meydana cixan sari cisim lat corpus luteum aiddir Son iki qrup birlikde bezi muellifler terefinden splanxnik veziler adi ile qeyd olunur Daxili sekresiya vezilerinin ruseymi vereqelere olan nisbetlerine geldikde qeyd etmelidir ki neyrogen veziler ektodermadan seylomik ve mezenximatoz veziler mezodermadan branxiogen ve endotermal veziler endotermadan inkisaf edir MenbelerProf Kamil Ebdulsalam oglu Balakisiyevin Insanin Normal Anatomiyasi III cild MAARIF Nesriyyati Baki 1982 R D Sinelnikov Atlas anatomii cheloveka 4 toma