Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Yabanı yerkökü (lat. Daucus carota) — bitkilər aləminin çətirçiçəklilər dəstəsinin çətirkimilər fəsiləsinin yerkökü cinsinə aid bitki növü.
| Yabanı yerkökü | ||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
 | ||||||||||
| Elmi təsnifat | ||||||||||
| Domen: Klad: Ranqsız: Aləm: Klad: Klad: Klad: Klad: Klad: Klad: Klad: Klad: Klad: Klad: Klad: Dəstə: Fəsilə: Yarımfəsilə: Triba: Yarımtriba: Cins: Növ: Yabanı yerkökü | ||||||||||
| Beynəlxalq elmi adı | ||||||||||
| ||||||||||
Botaniki xarakteristikası
Yabanı yerkökü kökümeyvəlilər içərisində ən çox yayılmış tərəvəzdir. Ondan təzə halda aşpazlıqda, qurudulmaq, şirə hazırlamaq, tərəvəz konservləri və karotin istehsalı üçün istifadə olunur.
Yerkökünün üzəri nazik qabıq təbəqəsi ilə örtülüdür. Qabığın altında qidalı maddələrlə zəngin ətli hissə yerləşir. Kök mərkəzində özək vardır. Özəyin zərif və ya kobud olması yerkökünün keyfiyyətliliyini göstərir. Tərkibində az miqdarda şəkər olan özəyin dadı yerkökünün ətli hissəsinə nisbətən pis olur.
Yerkökünün tərkibində orta hesabla 4–12% şəkər, 0,53–2,23% zülal, 0,1–0,7% yağ, 0,54–3,50% sellüloza, 0,4–2,9% pektin maddəsi, 2,3–5,6% azotsuz ekstraktlı maddə, o cümlədən dekstrin və nişasta, 0,6–1,7% kül olur. Quru maddələrin ümumi miqdarı 8–20%-ə qədərdir. Şəkərlərin əsasını saxaroza (3,5–6%), az miqdarda qlükoza (1–2%) və fruktoza (0,2–1,9%) təşkil edir. Yerkökünün özək hissəsində xarici təbəqəyə nisbətən şəkərin miqdarı azdır.
Yerkökü zülalında əvəzedilməz aminturşularından , fenilalanin, , , , , , triptofan və s. tapılmışdır.
Botaniki təsviri
Hündürlüyü 13–100 sm olan ikiillik, nadir hallarda birillik ot bitkisidir. Gövdəsi düz, kökü iyvari, ağımtıl rəngdədır. Yarpaqları yumurtavari və ya uzunsov, kənarları diş-dişli yaxud kəsikdir. Çoxşualı çətirləri vardır, ləçəkləri ağ, yaxud sarı, nadir hallarda çəhrayıdır. Çətirin ortasında bir (və ya bir neçə) tünd qırmızı rəngdə çiçək vardır. Meyvələri 3 mm, elliptik-uzunsovdur. İyun-oktyabr aylarında çiçəkləyərək, iyul-oktyabr aylarında meyvə verir.
Mənşəyi və yayılması
Yabanı kök boreal coğrafi tipinin palearktik sinfinin qərbi-palearktik qrupuna aiddir. Avropada (şimal istisna olmaqla), eləcə də Şimali Afrikadan Qərbi Himalay dağlarına kimi, Rusiya, Orta Asiya və Qafqazda yayılmışdır. Azərbaycanda yabanı kök bütün rayonlarda arandan orta dağ qurşağına kimi (dəniz səviyyəsindən 1800 m qədər) bitir.
Ekoloji qrup və bitdiyi yerlər
Mezokserofitdir, meşə-kol, psammofit-litoral və alaq bitkilik tiplərində rast gəlir. Əsasən meşələrdə, kolluqlarda, dənizkanarı qumluqlarda, çay məcralarında və kanarlarında, bağlarda, bostanlarda və yol kənarlarında, qrup şəklində bitir. Dağ çəmənlərində çox vaxt müxtəlifotlu senozlarında ləkələr əmələ gətirir.
Kimyəvi tərkibi
Alkaloid, flavonoid, kumarin, steroid və karotinoidlərlə, eləcə də efir və piyli yağlarla, aromatik birləşmələrlə zəngindir.
Təsiri və tətbiqi
Yabanı kök farmakopeyaya daxil olan ofisinal dərman bitkisidir. Elmi və eksperimental təbabətdə, Tibet, Çin və xalq təbabətində, kliniki sınaqlarda, homeopatiya, farmakologiya, eləcə də baytarlıqda geniş tətbiq edilir. Əsasən mədə-bağırsaq, qaraciyər, ürəkdamar, əsəb-sinir, böyrək daşı xəstəliklərində, eləcə də bəd xassəli şişlərə qarşı istifadə olunur. Öd və sidikqovucu, işlədici, antihelmint, spazmolitik və iltihab proseslərinə qarşı təsirə malikdir.
Əks təsirləri
Mədə və onikibarmaq bağırsaq xorası, eləcə də enteritlərdə istifadə etmək olmaz.
İstifadə olunan hissələri və İstifadə formaları
Müalicə məqsədilə bitkinin yerüstü hissəsi, meyvələri və kökü istifadə edilir. Cövhər, ekstrakt, şirə və dəmləmə formasında istifadə olunur.
Digər faydalı xüsusiyyətləri və istifadəsi
Ədviyyə kimi istifadə olunur. Bal verən bitkidir.
Təsnifatı
Ölçüsündən asılı olaraq yerkökü 3 qrupa bölünür: qısa və ya karateli qrupuna aid yerkökünün uzunluğu – 3–6 sm, yarımuzunlarda – 8–20 sm, uzunlarda isə 20 45 sm olur. Sortların çoxu orta uzun qrupa aiddir. Karateli qrupuna "Paris karatelisi", "Xibin" sortu aiddir. Bunların ətli hissəsi zərif olduğundan orqanizmdə asan həzm edilir. Lakin saxlanmağa davamsızdır.
Orta uzun sortlara daxil olanlardan Nant, Geranda, Geranda-1129, Ukrayna gerandası, Şantene, Moskva gecyetişəni aiddir. Bunlar silindr və konusvari formada, yaxşı dada malik olur. Nant və Şantene sortları uzunsov simmetriyası, zərif ətli hissəsi və əla dadı ilə üstünlük təşkil edir. Saxlanmağa davamlıdır. Şantene sortu irimeyvəlidir və bunun 1 ədədinin çəkisi 400 qrama qədər olur. Geranda sortu və onun müxtəliflikləri saxlanılmağa davamlıdır.
Uzunölçülü yerkökü sortlarından Valeriya sortunu göstərmək olar. Gecyetişən sortdur, rəngi darçını-qırmızı, forması sivri konus şəklində, kökünün üstü hamar, üzərində kiçik gözcükləri olur. Bunun böyük və girdə özəyi çox kobud olmayıb, bütün qış boyu saxlanır. Azərbaycanda Nant-4, Biryuçekut-415, Şantene-2461 və yerli Abşeron yerkökü sortları yetişdirilir.
Əhəmiyyəti
Xalq təbabətində yerkökünün şirəsindən ağciyər xəstəliyi zamanı, göyöskürəyə qarşı, eləcə də qanartıran və həzm prosesini yaxşılaşdıran vasitə kimi geniş istifadə olunur.
Yerkökü suyu böyrəklər daş bağlayan zaman sidikqovucu dərman kimi də işlədilir. Sidikqovucu və bəlğəmgətirici xüsusiyyətə malikdir. Kök yemək üzün rəngini yaxşılaşdırır, boyu uzadır. Kökü çiy şəkildə yemək və ya xörəkdə işlətmək mədəni möhkəmlədir. O, sinə ağrısı, öskürək, böyrək daşı xəstəliklərinə xeyirlidir. Kök mürəbbəsi əhvalı yaxşılaşdırıb, bədəni qüvvətləndirir, mədə və qaraciyər üçün faydalıdır.
Kök şirəsi
Karotin, selen, eləcə də B, C, D, E, K vitaminləri ilə zəngindir.
- Xeyirli xassələri: sinir sistemini möhkəmləndirir, həyat enerjisini artırır, immunitet qocalmanın qarşısını alır, görməni yaxşılaşdırır, hüceyrələrin mübadiləsini fəallaşdırır – cavanlıq eliksiri hesab olunur.
- Nəyə kömək edir: siqaret çəkmək, gücsüzlük.
- Məhdudiyyətlər: uzun müddət qəbul etdikdə dərinin rəngini dəyişə bilər.
- Təcrübə: yeməkdən əlavə, 1 çay qaşığı bitki yağı əlavə olunmaqla içilməlidir.
Sinonimləri
- Carota sylvestris (Mill.) Rupr.
- Caucalis carnosa Roth
- Caucalis carota (L.) Crantz
- Caucalis daucus Crantz
- Daucus alatus Poir.
- Daucus allionii Link
- Daucus australis Kotov [Illegitimate]
- Daucus blanchei Reut.
- Daucus brevicaulis Raf.
- Daucus carota var. brachycaulos Reduron
- Daucus carota var. brachycentrus Maire
- Daucus carota f. carota
- Daucus carota var. carota carota
- Daucus carota subsp. dentatus (Bertol.) Fiori
- Daucus carota f. epurpuratus Farw.
- Daucus carota var. excelsus Maire
- Daucus carota f. fischeri Moldenke
- Daucus carota f. goodmanii Moldenke
- Daucus carota subsp. hispidus Masclef
- Daucus carota var. linearis Reduron
- Daucus carota var. pseudocarota (Rouy & E.G.Camus) Reduron
- Daucus carota f. roseus Millsp.
- Daucus carota f. roseus Farw.
- Daucus communis Rouy & E.G.Camus
- Daucus communis var. pseudocarota Rouy & E.G.Camus
- Daucus dentatus Bertol.
- Daucus esculentus Salisb.
- Daucus exiguus Steud.
- Daucus glaber Opiz ex Čelak.
- Daucus heterophylus Raf.
- Daucus kotovii M.Hiroe
- Daucus levis Raf.
- Daucus marcidus Timb.-Lagr.
- Daucus maritimus With. [Illegitimate]
- Daucus montanus Schmidt ex Nyman
- Daucus neglectus Lowe
- Daucus nudicaulis Raf.
- Daucus officinalis Gueldenst. ex Ledeb.
- Daucus polygamus Jacq. ex Nyman [Invalid]
- Daucus scariosus Raf.
- Daucus sciadophylus Raf.
- Daucus strigosus Raf.
- Daucus sylvestris Mill.
- Daucus vulgaris Garsault [Invalid]
- Daucus vulgaris Neck.
İstinadlar
- Linnaeus C. Species Plantarum (lat.): Exhibentes plantas rite cognitas ad genera relatas. 1753. C. 1. S. 242.
Həmçinin bax
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Yabani yerkoku lat Daucus carota bitkiler aleminin cetircicekliler destesinin cetirkimiler fesilesinin yerkoku cinsine aid bitki novu Yabani yerkokuElmi tesnifatDomen EukariotlarKlad DiaphoretickesRanqsiz ArxeplastidlerAlem BitkilerKlad StreptofitlerKlad EmbryophytesKlad Klad Klad Toxumlu bitkilerKlad Cicekli bitkilerKlad Klad Klad Klad AsteridsKlad Deste CetirciceklilerFesile CetirkimilerYarimfesile Triba Yarimtriba Cins YerkokuNov Yabani yerkokuBeynelxalq elmi adiDaucus carota L 1753Sekil axtarisiITIS 29477NCBI 4039EOL 581785Botaniki xarakteristikasiYabani yerkoku kokumeyveliler icerisinde en cox yayilmis terevezdir Ondan teze halda aspazliqda qurudulmaq sire hazirlamaq terevez konservleri ve karotin istehsali ucun istifade olunur Yerkokunun uzeri nazik qabiq tebeqesi ile ortuludur Qabigin altinda qidali maddelerle zengin etli hisse yerlesir Kok merkezinde ozek vardir Ozeyin zerif ve ya kobud olmasi yerkokunun keyfiyyetliliyini gosterir Terkibinde az miqdarda seker olan ozeyin dadi yerkokunun etli hissesine nisbeten pis olur Yerkokunun terkibinde orta hesabla 4 12 seker 0 53 2 23 zulal 0 1 0 7 yag 0 54 3 50 selluloza 0 4 2 9 pektin maddesi 2 3 5 6 azotsuz ekstraktli madde o cumleden dekstrin ve nisasta 0 6 1 7 kul olur Quru maddelerin umumi miqdari 8 20 e qederdir Sekerlerin esasini saxaroza 3 5 6 az miqdarda qlukoza 1 2 ve fruktoza 0 2 1 9 teskil edir Yerkokunun ozek hissesinde xarici tebeqeye nisbeten sekerin miqdari azdir Yerkoku zulalinda evezedilmez amintursularindan fenilalanin triptofan ve s tapilmisdir Botaniki tesviriHundurluyu 13 100 sm olan ikiillik nadir hallarda birillik ot bitkisidir Govdesi duz koku iyvari agimtil rengdedir Yarpaqlari yumurtavari ve ya uzunsov kenarlari dis disli yaxud kesikdir Coxsuali cetirleri vardir lecekleri ag yaxud sari nadir hallarda cehrayidir Cetirin ortasinda bir ve ya bir nece tund qirmizi rengde cicek vardir Meyveleri 3 mm elliptik uzunsovdur Iyun oktyabr aylarinda cicekleyerek iyul oktyabr aylarinda meyve verir Menseyi ve yayilmasiYabani kok boreal cografi tipinin palearktik sinfinin qerbi palearktik qrupuna aiddir Avropada simal istisna olmaqla elece de Simali Afrikadan Qerbi Himalay daglarina kimi Rusiya Orta Asiya ve Qafqazda yayilmisdir Azerbaycanda yabani kok butun rayonlarda arandan orta dag qursagina kimi deniz seviyyesinden 1800 m qeder bitir Ekoloji qrup ve bitdiyi yerlerMezokserofitdir mese kol psammofit litoral ve alaq bitkilik tiplerinde rast gelir Esasen meselerde kolluqlarda denizkanari qumluqlarda cay mecralarinda ve kanarlarinda baglarda bostanlarda ve yol kenarlarinda qrup seklinde bitir Dag cemenlerinde cox vaxt muxtelifotlu senozlarinda lekeler emele getirir Kimyevi terkibiAlkaloid flavonoid kumarin steroid ve karotinoidlerle elece de efir ve piyli yaglarla aromatik birlesmelerle zengindir Tesiri ve tetbiqiYabani kok farmakopeyaya daxil olan ofisinal derman bitkisidir Elmi ve eksperimental tebabetde Tibet Cin ve xalq tebabetinde kliniki sinaqlarda homeopatiya farmakologiya elece de baytarliqda genis tetbiq edilir Esasen mede bagirsaq qaraciyer urekdamar eseb sinir boyrek dasi xesteliklerinde elece de bed xasseli sislere qarsi istifade olunur Od ve sidikqovucu isledici antihelmint spazmolitik ve iltihab proseslerine qarsi tesire malikdir Eks tesirleriMede ve onikibarmaq bagirsaq xorasi elece de enteritlerde istifade etmek olmaz Istifade olunan hisseleri ve Istifade formalariMualice meqsedile bitkinin yerustu hissesi meyveleri ve koku istifade edilir Covher ekstrakt sire ve demleme formasinda istifade olunur Diger faydali xususiyyetleri ve istifadesiEdviyye kimi istifade olunur Bal veren bitkidir TesnifatiOlcusunden asili olaraq yerkoku 3 qrupa bolunur qisa ve ya karateli qrupuna aid yerkokunun uzunlugu 3 6 sm yarimuzunlarda 8 20 sm uzunlarda ise 20 45 sm olur Sortlarin coxu orta uzun qrupa aiddir Karateli qrupuna Paris karatelisi Xibin sortu aiddir Bunlarin etli hissesi zerif oldugundan orqanizmde asan hezm edilir Lakin saxlanmaga davamsizdir Orta uzun sortlara daxil olanlardan Nant Geranda Geranda 1129 Ukrayna gerandasi Santene Moskva gecyetiseni aiddir Bunlar silindr ve konusvari formada yaxsi dada malik olur Nant ve Santene sortlari uzunsov simmetriyasi zerif etli hissesi ve ela dadi ile ustunluk teskil edir Saxlanmaga davamlidir Santene sortu irimeyvelidir ve bunun 1 ededinin cekisi 400 qrama qeder olur Geranda sortu ve onun muxteliflikleri saxlanilmaga davamlidir Uzunolculu yerkoku sortlarindan Valeriya sortunu gostermek olar Gecyetisen sortdur rengi darcini qirmizi formasi sivri konus seklinde kokunun ustu hamar uzerinde kicik gozcukleri olur Bunun boyuk ve girde ozeyi cox kobud olmayib butun qis boyu saxlanir Azerbaycanda Nant 4 Biryucekut 415 Santene 2461 ve yerli Abseron yerkoku sortlari yetisdirilir EhemiyyetiXalq tebabetinde yerkokunun siresinden agciyer xesteliyi zamani goyoskureye qarsi elece de qanartiran ve hezm prosesini yaxsilasdiran vasite kimi genis istifade olunur Yerkoku suyu boyrekler das baglayan zaman sidikqovucu derman kimi de isledilir Sidikqovucu ve belgemgetirici xususiyyete malikdir Kok yemek uzun rengini yaxsilasdirir boyu uzadir Koku ciy sekilde yemek ve ya xorekde isletmek medeni mohkemledir O sine agrisi oskurek boyrek dasi xesteliklerine xeyirlidir Kok murebbesi ehvali yaxsilasdirib bedeni quvvetlendirir mede ve qaraciyer ucun faydalidir Kok siresiKarotin selen elece de B C D E K vitaminleri ile zengindir Xeyirli xasseleri sinir sistemini mohkemlendirir heyat enerjisini artirir immunitet qocalmanin qarsisini alir gormeni yaxsilasdirir huceyrelerin mubadilesini feallasdirir cavanliq eliksiri hesab olunur Neye komek edir siqaret cekmek gucsuzluk Mehdudiyyetler uzun muddet qebul etdikde derinin rengini deyise biler Tecrube yemekden elave 1 cay qasigi bitki yagi elave olunmaqla icilmelidir SinonimleriCarota sylvestris Mill Rupr Caucalis carnosa Roth Caucalis carota L Crantz Caucalis daucus Crantz Daucus alatus Poir Daucus allionii Link Daucus australis Kotov Illegitimate Daucus blanchei Reut Daucus brevicaulis Raf Daucus carota var brachycaulos Reduron Daucus carota var brachycentrus Maire Daucus carota f carota Daucus carota var carota carota Daucus carota subsp dentatus Bertol Fiori Daucus carota f epurpuratus Farw Daucus carota var excelsus Maire Daucus carota f fischeri Moldenke Daucus carota f goodmanii Moldenke Daucus carota subsp hispidus Masclef Daucus carota var linearis Reduron Daucus carota var pseudocarota Rouy amp E G Camus Reduron Daucus carota f roseus Millsp Daucus carota f roseus Farw Daucus communis Rouy amp E G Camus Daucus communis var pseudocarota Rouy amp E G Camus Daucus dentatus Bertol Daucus esculentus Salisb Daucus exiguus Steud Daucus glaber Opiz ex Celak Daucus heterophylus Raf Daucus kotovii M Hiroe Daucus levis Raf Daucus marcidus Timb Lagr Daucus maritimus With Illegitimate Daucus montanus Schmidt ex Nyman Daucus neglectus Lowe Daucus nudicaulis Raf Daucus officinalis Gueldenst ex Ledeb Daucus polygamus Jacq ex Nyman Invalid Daucus scariosus Raf Daucus sciadophylus Raf Daucus strigosus Raf Daucus sylvestris Mill Daucus vulgaris Garsault Invalid Daucus vulgaris Neck IstinadlarLinnaeus C Species Plantarum lat Exhibentes plantas rite cognitas ad genera relatas 1753 C 1 S 242 Hemcinin bax