Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Tumatlar— Qədim Sibir cəmiyyəti. Xorilərin və qırğızların qonşuları.
Tarixi
1217-ci ildə qırgızların qonşusu olan Tumatlar üsyan edirlər.
Fəzlullah Rəşidəddin yazır:
Çingiz xan Baarin boyundan Nayanın Tumatların üzərinə göndərilməsini əmr edir. Onun xəstələndiyini söylədilər. Buna görə o, Boraqul bahaduru göndərdi. [Monqollar] güclü bir orduyla Tumatlara hücum edib, onları hakimiyəti altına aldılar. Bu savaşda Boraqul bahadur həyatını itirdi. Tumatlar həddən artıq kinci və pis niyyətli xalq olduqlarından monqollar onların bir çoxunu qılıncdan keçirdilər.
Boraqul bahadurun ölümünə görə tumatlara qarşı yeni bir ordu göndərildi. Ordu, ormandan ağacları kəsərək irəliləyib tumatları qəflətən yaxaladılar. Çox çəkmədi ki, tumatlar yene üsyan etdilər.
Bir il sonra, yəni 1218-ci ildə, “Bars ilində Barqucin Tokum ilə Baylukdakı tumatların bir boyu baş qaldırdığında monqollar üsyanı yatırmaq üçün tumatlara qonşu olan qırğızlardan əsgər istəyirlər. Buna görə qırğızlar da üsyan edirlər”.
S. A. Uqdujekov, o dönəmlər qırğız-monqol münasibətlərinin pozulmağa başlamasını belə açıqlayır:
Monqol aristokrasiyası şimalda böyük dirənişlə qarşılaşacaqlarını gözləmirdilər.
Xorçi öz əmrində olan üç min əsgəri və Taxay ilə Aşihanın birlikləriylə yola çıxdı. Tümən üçün gərəkli digər beş min əsgəri orman xalqlarından təşkil edəcəydi. Bölgənin yeni hamisi olan Xorçi bu qədər əsgəriylə məqsədinə çata bilməzdi. Sonucda, Kıştım boylarından biri olan tumatlar, Xorçi və ona yardıma göndərilən Xuduqu bəyi (Orman boylarını çox yaxşı tanıyan)
girov götürür və Çingiz xanın yaxın dostu olan Boroqulun əsgərlərini məğlub edirlər.
"Qırğızıstan tarixi" kitabında da tumatlar haqqında qeyd var. Kitabda yazılır: "Üsyan Çingiz xanın Çini istila etdiyi dönəmdə başladı. İlk olaraq monqollara qızlarını kəniz olaraq vermək istəməyən Monqol dilli tumatlar baş qaldırdı. Ardından qırğızlar qonşularının üsyanını yatırmaq üçün əsgər verməyi rədd etdiler və Baarinlər də bunların fəaliyətini gizlincə dəstəklədilər. Onların başçısı, xəstəliyini bəhanə edərək üsyançılara qarşı səfərə çıxmaqdan boyun qaçırdı.
Coğrafiyası
İstinadlar
- Kozin, 1941: 240.
- Rəşidəddin, 1952: 151.
- Uqdujekov, 1995: 123.
- İstoriya Kirgizii, 1963: 170.
Ədəbiyyat və qaynaqlar
- Рашид-ад-дин. Сборник летописей. — Т. I , кн. 1 — 2. — М.; Л.: Изд-во АН СССР, 1952. — 221 с.
- Козин С.А. Сокровенное Сказание. Монгольская хроника 1240 г. Том 1. М.-Л., 1941 (1942).
- Угдыжеков С.А. К оценке политической ситуации в Южной Сибири начала XIII века. // Известия лаборатории археологии. Вып. 1. Горно-Алтайск, «Издательство ГАГУ», 1995, с.195-199.
- İstoriya Kirgizii, c. I, Frunze, 1963.
- Николаев В. С. Погребальные комплексы кочевников юга Средней Сибири в XII—XIV веках. Усть-Талькинская культура. — Владивосток-Иркутск: Изд-во Института географии СО РАН, 2004. — 306 с.
- Ушницкий В. В. «Племя чрезвычайно воинственное и мятежное» (фольклорные сведения о легендарном племени туматов на территории Якутии). — «Этножурнал Ethnonet.ru»
- Ксенофонтов Г. В. Ураанхай-сахалар. Очерки по древней истории якутов. — Якутск,1992.
- Боло С. И. Прошлое якутов до прихода русских на Лену (По преданиям якутов бывшего Якутского округа). — Якутск: Нац. кн. изд-во «Бичик», 1994. — 320 с.
- Цыдендамбаев Ц. Б. Бурятские исторические хроники и родословные. Улан-Удэ: Бурятское книжное издательство, 1972.
- Цыбикдоржиев Д. В., Батоева Д. Б. Эпоха Монгольской империи в бурятских письменных памятниках XVIII — начала XX веков. — Монгольская империя и кочевой мир. Книга 2. Улан-Удэ: Изд-во БНЦ СО РАН, 2005.
- Цыбикдоржиев Д. В. Походы эпохи Монгольской империи в летописях, родословных, фольклоре и традиционных культах бурят. В сб. Мир Центральной Азии −2. II Международная научная конференция «Мир Центральной Азии». Улан-Удэ, БНЦ СО РАН, 2008.
- Зориктуев Б. Р. Прибайкалье в середине VI — начале XVIII века. Улан-Удэ: БНЦ СО РАН, 1997.
Xarici keçidlər
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Tumatlar Qedim Sibir cemiyyeti Xorilerin ve qirgizlarin qonsulari Tarixi1217 ci ilde qirgizlarin qonsusu olan Tumatlar usyan edirler Fezlullah Resideddin yazir Cingiz xan Baarin boyundan Nayanin Tumatlarin uzerine gonderilmesini emr edir Onun xestelendiyini soylediler Buna gore o Boraqul bahaduru gonderdi Monqollar guclu bir orduyla Tumatlara hucum edib onlari hakimiyeti altina aldilar Bu savasda Boraqul bahadur heyatini itirdi Tumatlar hedden artiq kinci ve pis niyyetli xalq olduqlarindan monqollar onlarin bir coxunu qilincdan kecirdiler Boraqul bahadurun olumune gore tumatlara qarsi yeni bir ordu gonderildi Ordu ormandan agaclari keserek irelileyib tumatlari qefleten yaxaladilar Cox cekmedi ki tumatlar yene usyan etdiler Bir il sonra yeni 1218 ci ilde Bars ilinde Barqucin Tokum ile Baylukdaki tumatlarin bir boyu bas qaldirdiginda monqollar usyani yatirmaq ucun tumatlara qonsu olan qirgizlardan esger isteyirler Buna gore qirgizlar da usyan edirler S A Uqdujekov o donemler qirgiz monqol munasibetlerinin pozulmaga baslamasini bele aciqlayir Monqol aristokrasiyasi simalda boyuk direnisle qarsilasacaqlarini gozlemirdiler Xorci oz emrinde olan uc min esgeri ve Taxay ile Asihanin birlikleriyle yola cixdi Tumen ucun gerekli diger bes min esgeri orman xalqlarindan teskil edeceydi Bolgenin yeni hamisi olan Xorci bu qeder esgeriyle meqsedine cata bilmezdi Sonucda Kistim boylarindan biri olan tumatlar Xorci ve ona yardima gonderilen Xuduqu beyi Orman boylarini cox yaxsi taniyan girov goturur ve Cingiz xanin yaxin dostu olan Boroqulun esgerlerini meglub edirler Qirgizistan tarixi kitabinda da tumatlar haqqinda qeyd var Kitabda yazilir Usyan Cingiz xanin Cini istila etdiyi donemde basladi Ilk olaraq monqollara qizlarini keniz olaraq vermek istemeyen Monqol dilli tumatlar bas qaldirdi Ardindan qirgizlar qonsularinin usyanini yatirmaq ucun esger vermeyi redd etdiler ve Baarinler de bunlarin fealiyetini gizlince desteklediler Onlarin bascisi xesteliyini behane ederek usyancilara qarsi sefere cixmaqdan boyun qacirdi Cografiyasi Istinadlar Kozin 1941 240 Resideddin 1952 151 Uqdujekov 1995 123 Istoriya Kirgizii 1963 170 Edebiyyat ve qaynaqlar Rashid ad din Sbornik letopisej T I kn 1 2 M L Izd vo AN SSSR 1952 221 s Kozin S A Sokrovennoe Skazanie Mongolskaya hronika 1240 g Tom 1 M L 1941 1942 Ugdyzhekov S A K ocenke politicheskoj situacii v Yuzhnoj Sibiri nachala XIII veka Izvestiya laboratorii arheologii Vyp 1 Gorno Altajsk Izdatelstvo GAGU 1995 s 195 199 Istoriya Kirgizii c I Frunze 1963 Nikolaev V S Pogrebalnye kompleksy kochevnikov yuga Srednej Sibiri v XII XIV vekah Ust Talkinskaya kultura Vladivostok Irkutsk Izd vo Instituta geografii SO RAN 2004 306 s Ushnickij V V Plemya chrezvychajno voinstvennoe i myatezhnoe folklornye svedeniya o legendarnom plemeni tumatov na territorii Yakutii Etnozhurnal Ethnonet ru Ksenofontov G V Uraanhaj sahalar Ocherki po drevnej istorii yakutov Yakutsk 1992 Bolo S I Proshloe yakutov do prihoda russkih na Lenu Po predaniyam yakutov byvshego Yakutskogo okruga Yakutsk Nac kn izd vo Bichik 1994 320 s Cydendambaev C B Buryatskie istoricheskie hroniki i rodoslovnye Ulan Ude Buryatskoe knizhnoe izdatelstvo 1972 Cybikdorzhiev D V Batoeva D B Epoha Mongolskoj imperii v buryatskih pismennyh pamyatnikah XVIII nachala XX vekov Mongolskaya imperiya i kochevoj mir Kniga 2 Ulan Ude Izd vo BNC SO RAN 2005 Cybikdorzhiev D V Pohody epohi Mongolskoj imperii v letopisyah rodoslovnyh folklore i tradicionnyh kultah buryat V sb Mir Centralnoj Azii 2 II Mezhdunarodnaya nauchnaya konferenciya Mir Centralnoj Azii Ulan Ude BNC SO RAN 2008 Zoriktuev B R Pribajkale v seredine VI nachale XVIII veka Ulan Ude BNC SO RAN 1997 Xarici kecidler