Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Bu məqalədəki məlumatların olması üçün əlavə mənbələrə ehtiyac var. |
Bu məqalənin şübhə doğurur. |
Bu məqaləni lazımdır. |
Azərbaycan türklərinin Cilovluq faciəsi
1918-ci ilin qanlı mart günlərində Urmu, Xoy və Salmasda minlərlə soydaşımız vəhşicəsinə qətlə yetirilib.
Quzeydə mart faciəsi
Tarix boyu istər Quzey Azərbaycan, istərsə də Güney Azərbaycan türklərinə qarşı yadelli işğalçılar və qonşu xalqlar tərəfindən daim amansız qırğınlar törədilib. Azərbaycan türklərini faciəsi Gülüstan və Türkmənçay müqavilələri nəticəsində ikiyə bölünməsindən, bir az da keçmişə qayıtdıqda Çaldıran döyüşündən başlanır. Çaldıran döyüşündə zəmanənin iki superdövləti: Azərbaycan Səfəvilər dövləti ilə qarşı-qarşıya gəldi və bu qanlı döyüşdən sonra Qızılbaş dövlətində Azərbaycan türklərinin mövqeyi zəiflədi. Şah İsmayıl Xətainin qurduğu böyük və bütöv Azərbaycan dövlətinin əsasları sarsılmağa, bütövlüyü pozulmağa başladı. Bunun məntiqi nəticəsi özünü Gülüstan və Türkmənçay müqavilələrində göstərdi. Azərbaycan Rusiya və Qacar dövləti tərəfindən iki yerə parçalandı. Və Azərbaycan türklərinin faciələri başlandı. Tülkü kimi marıqda dayanmış azsaylı millətlər millətimizi zəif və parçalanmış görüb böyük müttəfiqlərinə arxalanaraq üstümüzə ayaq açmağa başladılar. Vətənin Quzeyində yaşayan Azərbaycan türkləri rus-erməni fitnəkarlığına, vəhşiliklərinə hədəf oldu, Güney türkləri isə fars-kürd-assur birləşmələrinin basqılarına məruz qaldı. Bütün həmlə və basqıların bir məqsədi, tək amacı vardı: qədim-qayım türk yurdlarına sahiblənmək.
XX əsrin əvvəli Azərbaycan türkləri üçün daha ağır oldu. Quzey Azərbaycan türkləri rus fitnəsinə aldanan erməni başkəsənlərinin qanlı soyqırımlarına məruz qaldı. Azərbaycan Sovet tarixşünaslığında "erməni-müsəlman davası" kimi əks olunmuş birinci qarşıdurma 1905-ci ildə baş verdi. Yaponiya ilə müharibədə uduzmuş Rusiya imperiyası daxilində ziddiiyyətlər baş qaldırdı. Çar hökuməti zəiflədi. Bundan istifadə edən daxili narazı qüvvələr çarizm əleyhinə hərəkata başladılar. Romanovlar bunun qarşısını almaq, Rusiya imperiyasının bütövlüyünü qoruyub saxlamaq üçün hiyləyə əl atdılar. İmperiya daxilində yaşayan millətləri üz-üzə qoydular. Hər zaman rus imperiyasının əlində sözəbaxan köpək olmuş ermənilər bu dəfə də fitnəkar missiyanı qəbul etdilər və Azərbaycan türklərinə qarşı qanlı qırğınlar törətdilər. Hadisələrin əndazəni aşdığını görən ruslar qırğını dayandırmağa məcbur oldular. Quzey Azərbaycan türklərinin ikinci ən böyük qətliamı 1918-ci ildə baş verdi. Həmin vaxt da eyni ssenari işə düşdü. Devrilmiş Rus çarizminin yerində qalmış oyuncaq hökumətlər imperiyanı qoruyub saxlamaq üçün etnik münaqişələri qızışdırdılar. İmperiyadan qalan silahları ələ keçirən erməni hərbi birləşmələri həmin ilin mart ayında Quzey Azərbaycanın Qarabağ, Naxçıvan, Quba, Lənkəran, Bakı və digər bölgələrində qanlı qırğınlar törətdilər, xalqımızı soyqırıma mərzu qoydular. Hazırda Azərbaycan Respublikası dövləti həmin hadisələr zamanı şəhid olmuş soydaşlarımızın xatirəsini əziz tutmaq üçün 31 martı azərbaycanlıların soyqırımı günü kimi qeyd edir. Amma unutmaq olmaz ki, Azərbaycan türklərinin soyqırımı təkcə Quzeydə həyata keçirilməyib. Quzeydə qətliam törədən həmin qüvvələr öz çirkin niyyətlərini vətənimizin Güneyində də icra ediblər.
Uzun müddət Azərbaycan tarixşünasılığında belə fikir formalaşıb ki, Güney Azərbaycan türkləri milli soyqırım siyasətinə yalnız 1924-cü ildə fars Pəhləvilərin hakimiyyətə gəlməsindən sonra üzləşməyə başlayıblar. Əslində isə belə deyil. Güney türkləri təkcə 1946-cı ildə-Pişəvəri hökuməti devriləndən sonra kütləvi qırğına məruz qalmayıblar. Nə yazıqlar ki, soydaşlarımız türk Qacarlarına hakimiyyətdə olduğu illərdə də qırğınlara məruz qalıblar. Türkmənçay müqaviləsindən, Arazdan quzeydəki torpaqlar Rusiyaya birləşdikdən sonra , eləcə də mövqeyi zəifləməyə başladı. Fars şovinistləri saraya ayaq açmağa, dövlət siyasətinə təsir etməyə başladılar. XX əsrin əvvələrində İranda baş vermiş inqilablardan sonra Qacarların mövqeyi bir az da zəiflədi. Artıq 1915–1924-cü illərdə fars şovinistləri hakimiyyət çevrilişinin əsasını qoymuş, bazasını yaratmışdılar. Hakimiyyətdə türk sülaləsi olsa da, Azərbaycan türkləri hakim xalq statusunu itirməyə başlamışdı. Tərslikdən həmin illərdə Birinci dünya müharibəsi gedirdi və nə yazıq ki, bu savaşda iqtirak edən yeganə türk dövləti-Osmanlı öz müttəfiqləri ilə birgə məğlub duruma düşmüşdü. Bölgə nəzarətdən çıxmış, ərazidə rus silahı ilə silahlanmış ermənilər at oynadırdılar. Onlar üçün türk hər yerdə türkdür və hər yerdə düşməndir. 1918-ci ildə Quzey Azərbaycan türklərinə divan tutmuş, Qarabağda, Qubada, Şamaxıda, Bakıda, Naxçıvanda, Lənkəranda qanlı qırğınlar töbətmiş erməni qaniçənləri bu əməlləri bir az əvvəl-1915-ci ildə Güney Azərbaycanda törətmişdilər. 1915-ci ildə Urmu və Salmasda Petros adlı erməni komandanı öz quldur dəstəsi ilə azərbaycanlılara basqın edir. Əsgərxan məhəlləsində qanlı döyüşlər başlayır. Ermənilər evlərə və məhəllələrə vəhşicəsinə basqınlar edərək dinc əhalinin qətlə yetirir, qoca və qadınlara, uşaqlara belə aman vermirdilər. 159 gün davam edən qanlı qırğınlar nəticəsində 150 min Azərbaycan türkü qətlə yetirilir. Salmasdan Urmiyaya qədər hər bir azərbaycanlı ailəsi şəhid verir. Xarici dairələrdən dəstək alan erməni daşnakları 1917-ci ildə 4 nəfərlik təpədən-dırnağa qədər silahlanmış quldurları rəhbərliyi ilə Xoy şəhərinə göndərirlər.
Qanlı çərşənbə və ya Cilovluq faciəsi
Bu faciə haqqında təəsüflər olsun ki, Azərbaycan tarixşünaslığında bircə kəlmə belə yoxdur. Son araşdırmalar göstərir ki, Güney Azərbaycanın qərbində baş vermiş soyqırımların nəinki bölgədə, dünyada analoqu yoxdur. Dünyanı aldatmağa çalışan, xarici dövlətlərin parlamentlərində qondarma "erməni soyqırımı"nı tanıdan erməni lobbiləri, onlara dəstək verən qüvvələr nədənsə dəhşətli Cilovluq faciəsindən danışmırlar. Maləsəf, Quzeydə də bu antibəşəri faciəyə gərəknə qiymət verilməyib. Hadisə 1918-ci ilin martında, Novruz bayramının sonuncu çərşənbəsində baş verib. Bölgədə maraqları olan Böyük Britaniya, Fransa və Rusiyadan dəstək alan ermənilər Urmiya gölü ətrafında "Kiçik Ermənistan dövləti" yaratmaq istəyirdilər. Qərbdə cızılmış, İngiltərə, Fransa və Rusiya tərəfindən himayə olunan bu ssenaridə ermənilərlə yanaşı də iştirak edirdi. Onların məqsədi türk torpaqları hesabın aözlərinə dövlət qurmaq idi. Plana əsasən, Qərbi Azərbaycan torpaqlarında, Urmu gölünün ətrafında erməni-assuri-kürd dövləti yaradılmalı idi. Bu koalisiyada ermənilərlə daha sıx birləşmiş assurilər dini mənşəcə xristian idilər və Türkiyənin Cilov adlanan ərazisindən köçmüşdülər. 40 min asasurinin Urmu əraizsinə köçürülməsi də xristian Qərbin siyasəti idi. Onlar bölgədə xristian əhalinin say tərkibini süni surətdə çoxltmaq və türk torpaqlarında yeni xaçpərəst dövlət qurmaq istəyirdilər. Nə yazıqlar ki, onların bu iyrənc planına ilkin dövrdə müsəlman kürdlər də dəstək verirdi.
Silahlı kürd dəstələrinə Smitko adlanan İsmayıl xan, ermənilərə Petros ağa, xristian assurilərə isə Marşimon başçılıq edirdi. Birlşəmiş koalisiyanın bütün hərəkət planları Qərbdə hazırlanmış, hətta silahlı quldur dəstələri belə xaricin dəstəyi ilə silahlandırılmışdı. Məsələn, birləşmiş koalisiya qüvvələrin 30 minlik ordusunda rus və fransız zabitləri xidmət edirdi. Urmu, Salmas və Xoy şəhərlərində Azərbaycan türklərinə qarşı qətliam hadisələri 1918-ci ilin fevralından başlanmışdı. Məqsəd bölgədə böyük federativ dövlət yaratmaq idi. Ermənilər bu oyuna assuriləri və müsəlman kürdləri də qata bilmişdilər. Birləşmiş erməni-kürd və assuri dəstələri fevral-mart ayları boyunca Urmu, Xoy və Salmasın ayrı-ayrı kəndlərində türk əhalisinə divan tutmuş, qarət etmiş, dinc əhalini qətlə yetirmişdilər. Dinc türk əhali yaşayan kəndlərə basqınlar edilir, qadın və uşaqlar, qocalar güllənir, qılıncdan keçirilir, xalq yerindən-yurdundan qaçaq salınırdı. Cilovluq faciəsinin zirvə nöqtəsi isə 1918-ci ilin martında Novruz bayramının axırıncı çərşənbəsində baş vermişdi. Novruz bayramının sonuncu çərşənbəsi birləşmiş koalisiya Urmu şəhərinin türk əhalisinə 24 saat ərzində əldə olan silahları təhvil verməyi tələbini qoydu. Bu tələb yerinə yetirilməyincə gözünü qan örtmüş erməni-kürd-assuri hərbi birləşmələri şəhərə hücum edərək ev-ev gəzib silah axtarmağa başladılar. Əslində Urmu əhalisində o qədər də silah yox idi. Bu tələb əhalini soyqırıma məruz qoymaq üçün bəhanə idi. Birləşmiş koalisiya bu qırğınla türk əhalisin gözünə qorxutmaq, onları yurdlarından digərgin salıb bu ərazilərə sahiblənmək istəyirdi. Vəhşi koalisiyanın silahlı dəstələri evlərə doluşaraq əhalini qarət edir, qadınların zinət əşyalarını oğurlayır, insanların namusuna toxunur, min bir alçaqlıqlara əl atırdılar. Müqavimət göstərənlər kütləvi şəkildə güllələnir, kişilər əsir aparılırdı. Güneydə indi də qara çərşənbə kimi xatırlanan həmin müdhiş gündə Urmu əhalisi şəhərdə yerləşən karvansaraya dolduruldu və diri-diri yandırıldı. Cilovluq faciəsindən sonra qırğınlar bütün Urmu vilayətinin kəndlərini əhatə etdi. Birləşmiş koalisiyanın işini Naxçıvandan keçməklə Türkiyədən gələn erməni paşası asanlaşdırırdı. Yolu üstündəki türk kəndlərinin amansızlıqla talayan, əhalini qıran Andronik Urmuda birləşmiş koalisiya ilə birləşmək istəyirdi. Lakin bu zaman erməni-assur-kürd koalisiyası dağıldı. Smitko niyyətin xristian dövləti qurmaq olduğunu, müsəlman kürdlərin oyundan kənar qoyulduğunu görüb hiyləyə əl atdı. Koalisiyadan çıxan Smitko aldadılmağının acığını asuriləri başçısından çıxdı. Assurilərin başçısı Marşimonu Salmasa çağıran Smitko onu orada qətlə yetirdi, onunla gələn adamlarını isə qılıncdan keçirdi.
Azərbaycanlıların qırğını Osmanlı türklərinin gəlişindən sonra da davam edir. 1918-ci ilin martın sonu, aprelin əvvəllərində türklər Güney Azərbaycan ərazisinə daxil olur və soydaşlarımızın kütləvi qətliamına son qoyurlar. Qəhrəman türk əsgərləri erməni-assuri birləşmələrinin Urmu gölü vasitəsilə Təbrizə girmələrinin qarşısını alır, erməni quldurlarının qayıqlarını göldə batırırlar. Dağlara qaçan erməni quldurları ta 1919-cu ilin fevralına qədər kəndələr enib türk əhalisinə divan tutmaqda davam edirlər.
Cilovluq vəşhətinə ən güclü müqavimət Xoyda baş verir. Şəhər əhalisi ermənilərin hiyləsinə baxmayaraq, şəhər qapılarını onların üzünə açmırlar. Bununla belə Urmu, Xoy və Salmasda birləşmiş koalisiya amansız qırğınlara törədə bilir. İran tarixçisi Əhməd Kəsrəvinin yazdığına görə, Cilovluq hadisələri zamanı 100 min Azərbaycan türkü qətlə yetirilib. Urmiyalı tarixçi bu rəqəmi bir az da artırır. Son araşdırmalardan sonra bu nəticəyə gəlir ki, öldürülən, soyqırıma məruz qoyulan azərbaycanlıların sayı 300 min nəfər olub.
Ermənilərin Urmunu ələ keçirmək planı puç oldu
Yadellilərin və namərd qonşularımızın Urmu aə ətraf ərazilərə göz dikmələri təsadüfi deyildi. Urmu gözəl təbiəti, münbit torpaqları, səfalı iqlimi olan bir ərazi idi. Güneyin başkəndi Təbrizdən sonra ikinci şəhər olan Urmu abad bir şəhər idi. Urmu vilayətində tarixən Azərbaycan türkləri sayca çoxluq təşkil etmişlər. Dəqiq məlumata görə, 1918-ci ildə Urmu vilayətində 300 əhali yaşayırdı. Onların 85 faizdən çoxunu azərbaycanlılar təşkil edirdi. Onlar şəhər və vilayətin 699 kəndində yaşayırdılar. Urmu civarında olan 50-yə yaxın kənddə 20 min civarında assur, 6 min nəfərə yaxın isə erməni əhali məskunlaşmışdı. Qərbin xristian dairələrindən təlimat alan erməni və assurlar türklər yaşayan əraziləri ələ keçirmək, əhalinin xristianlaşdırmaq və xaçpərəst dininin miqyasının genişləndirmək məqsədi güdürdülər. Bundan əlavə Urmu, Xoy, Salmas Güney Azərbaycanın batsında yerləşirdi. Erməni-assur federasiyası qurmaq istəyən qüvvələrin niyyəti bu əraziləri sonradan Ermənistana birləşdirmək və ərazidə böyük türk zolağının qarşısını kəsmək idi. Qeyd edək ki, krməni və assurilər İngiltərə və Rusiyanın fitnəsinə gedərək birinci dünya savaşında qarşı savaşır, türklərin məğlub olması üçün Osmanlı dövlətinə arxadan zərbə vururdular. Lakin onların niyyəti baş tutmadı. Yüz minlərlə qırğın verməsinə baxmayaraq, qəhrəman Güney Azərbaycan türkləri Osmanlı qardaşlarının yardımı ilə batı torpaqlarında erməni-assuri qondarma dövlətinin yaranmasına imkan vermədilər. Kütləvi qətliama baxmayaraq silahsız Xoy, Urmu və Salmas əhalisi düşmənə müqavimət göstərdilər. Neçə-neçə erməni-assur qulduru məhv edildi. Terroçu dəstələr türklərin köməyi ilə əzildi, torpaqlarımızdan çıxarıldı. Bütün bunlar, Cilovluq faciəsi ilə bağlı həqiqətlər yenidən araşdırılmalı, işıqlandırılmalı, xalqa və dünya ictimaiyyətinə çatdırılmalıdır. Ermənilərin, assurilərlə birlikdə Urmuda törətdikləri antibəşəri cinayət hüquq-siyasi qiymətini almalı, baş vermiş cinayət faktları ilə əlaqədar beynəlxalq məhkəməyə müraciət olunmalıdır. Ən əsası, dünya azərbaycanlıranın diqqətinə çatdırılımalıdır ki, azərbaycanlıların soyqırımı günü təkcə 31 mart deyil. Azərbaycan türklərinin ən böyük faciəsi Urmuda başv ermiş Cilovluq hadisəsidir. İstər Quzeydə, istər Güneydə, istərsə də diaspora təşkilatları tərəfindən Amerika və Avropa ölkələrində soyqırımla bağlı keçirilən tədbirlərdə Cilovluq hadisələri də xatırlanmalı, Azərbaycan türklərinə qarşı törədilmiş aktı pislənməlidir. Urmu, Xoy, Salmas hadisələri elmi mərkəzlər tərəfindən, elmi-təhqiqat institutuları tərəfindən araşdırılmalı, faciə barədə elmi monoqrafiyalar işlənməli, kitablar yazılmalı, sənədli filmlər çəkilməlidir. Keçmişimizi doğru öyrənməsək, faciələrdən nəticə çıxarmasaq, soqyrıma məruz qalmıh güneyli soydaşlarımızın qanının batmasına izin versək, tarix bizi bağışlamayacaq, milli düşmənlərimizin yeni-yeni fitnəkarlıqları ilə üzləşəcəyik.
Ciloluq faciəsilə ilgili seçilmiş məqalə Bu məqalə İsveç-Azərbaycan Strateji və Araşdırmalar Mərkəzinin Sədri Məmmədrza Ağapurun təsdiqilə mərkəzə göndərilən məqalələr içindən seçilmişdir.
Həmçinin bax
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Bu meqaledeki melumatlarin yoxlanilabiler olmasi ucun elave menbelere ehtiyac var Daha etrafli melumat ve ya meqaledeki problemlerle bagli muzakire aparmaq ucun meqalenin muzakire sehifesine diqqet yetire bilersiniz Lutfen meqaleye etibarli menbeler elave ederek bu meqaleni tekmillesdirmeye komek edin Menbesiz mezmun problemler yarada ve siline biler Problemler hell edilmemis sablonu meqaleden cixarmayin Bu meqalenin neytralligi subhe dogurur Meqalede teref tutma ve ya pislemek meqsedi dasiyan ve dogrulugu subut edilmeyen fikirlerin oldugu iddia edilir Xahis olunur bu mesele ile elaqedar muzakirelerde istirak edesiniz Bu meqaleni vikilesdirmek lazimdir Lutfen meqaleni umumvikipediya ve redakte qaydalarina uygun sekilde tertib edin Azerbaycan turklerinin Cilovluq faciesi 1918 ci ilin qanli mart gunlerinde Urmu Xoy ve Salmasda minlerle soydasimiz vehsicesine qetle yetirilib Quzeyde mart faciesiTarix boyu ister Quzey Azerbaycan isterse de Guney Azerbaycan turklerine qarsi yadelli isgalcilar ve qonsu xalqlar terefinden daim amansiz qirginlar toredilib Azerbaycan turklerini faciesi Gulustan ve Turkmencay muqavileleri neticesinde ikiye bolunmesinden bir az da kecmise qayitdiqda Caldiran doyusunden baslanir Caldiran doyusunde zemanenin iki superdovleti Azerbaycan Sefeviler dovleti ile qarsi qarsiya geldi ve bu qanli doyusden sonra Qizilbas dovletinde Azerbaycan turklerinin movqeyi zeifledi Sah Ismayil Xetainin qurdugu boyuk ve butov Azerbaycan dovletinin esaslari sarsilmaga butovluyu pozulmaga basladi Bunun mentiqi neticesi ozunu Gulustan ve Turkmencay muqavilelerinde gosterdi Azerbaycan Rusiya ve Qacar dovleti terefinden iki yere parcalandi Ve Azerbaycan turklerinin facieleri baslandi Tulku kimi mariqda dayanmis azsayli milletler milletimizi zeif ve parcalanmis gorub boyuk muttefiqlerine arxalanaraq ustumuze ayaq acmaga basladilar Vetenin Quzeyinde yasayan Azerbaycan turkleri rus ermeni fitnekarligina vehsiliklerine hedef oldu Guney turkleri ise fars kurd assur birlesmelerinin basqilarina meruz qaldi Butun hemle ve basqilarin bir meqsedi tek amaci vardi qedim qayim turk yurdlarina sahiblenmek XX esrin evveli Azerbaycan turkleri ucun daha agir oldu Quzey Azerbaycan turkleri rus fitnesine aldanan ermeni baskesenlerinin qanli soyqirimlarina meruz qaldi Azerbaycan Sovet tarixsunasliginda ermeni muselman davasi kimi eks olunmus birinci qarsidurma 1905 ci ilde bas verdi Yaponiya ile muharibede uduzmus Rusiya imperiyasi daxilinde ziddiiyyetler bas qaldirdi Car hokumeti zeifledi Bundan istifade eden daxili narazi quvveler carizm eleyhine herekata basladilar Romanovlar bunun qarsisini almaq Rusiya imperiyasinin butovluyunu qoruyub saxlamaq ucun hiyleye el atdilar Imperiya daxilinde yasayan milletleri uz uze qoydular Her zaman rus imperiyasinin elinde sozebaxan kopek olmus ermeniler bu defe de fitnekar missiyani qebul etdiler ve Azerbaycan turklerine qarsi qanli qirginlar toretdiler Hadiselerin endazeni asdigini goren ruslar qirgini dayandirmaga mecbur oldular Quzey Azerbaycan turklerinin ikinci en boyuk qetliami 1918 ci ilde bas verdi Hemin vaxt da eyni ssenari ise dusdu Devrilmis Rus carizminin yerinde qalmis oyuncaq hokumetler imperiyani qoruyub saxlamaq ucun etnik munaqiseleri qizisdirdilar Imperiyadan qalan silahlari ele keciren ermeni herbi birlesmeleri hemin ilin mart ayinda Quzey Azerbaycanin Qarabag Naxcivan Quba Lenkeran Baki ve diger bolgelerinde qanli qirginlar toretdiler xalqimizi soyqirima merzu qoydular Hazirda Azerbaycan Respublikasi dovleti hemin hadiseler zamani sehid olmus soydaslarimizin xatiresini eziz tutmaq ucun 31 marti azerbaycanlilarin soyqirimi gunu kimi qeyd edir Amma unutmaq olmaz ki Azerbaycan turklerinin soyqirimi tekce Quzeyde heyata kecirilmeyib Quzeyde qetliam toreden hemin quvveler oz cirkin niyyetlerini vetenimizin Guneyinde de icra edibler Urmu Salmas ve Xoy qetliamiUzun muddet Azerbaycan tarixsunasiliginda bele fikir formalasib ki Guney Azerbaycan turkleri milli soyqirim siyasetine yalniz 1924 cu ilde fars Pehlevilerin hakimiyyete gelmesinden sonra uzlesmeye baslayiblar Eslinde ise bele deyil Guney turkleri tekce 1946 ci ilde Piseveri hokumeti devrilenden sonra kutlevi qirgina meruz qalmayiblar Ne yaziqlar ki soydaslarimiz turk Qacarlarina hakimiyyetde oldugu illerde de qirginlara meruz qaliblar Turkmencay muqavilesinden Arazdan quzeydeki torpaqlar Rusiyaya birlesdikden sonra elece de movqeyi zeiflemeye basladi Fars sovinistleri saraya ayaq acmaga dovlet siyasetine tesir etmeye basladilar XX esrin evvelerinde Iranda bas vermis inqilablardan sonra Qacarlarin movqeyi bir az da zeifledi Artiq 1915 1924 cu illerde fars sovinistleri hakimiyyet cevrilisinin esasini qoymus bazasini yaratmisdilar Hakimiyyetde turk sulalesi olsa da Azerbaycan turkleri hakim xalq statusunu itirmeye baslamisdi Terslikden hemin illerde Birinci dunya muharibesi gedirdi ve ne yaziq ki bu savasda iqtirak eden yegane turk dovleti Osmanli oz muttefiqleri ile birge meglub duruma dusmusdu Bolge nezaretden cixmis erazide rus silahi ile silahlanmis ermeniler at oynadirdilar Onlar ucun turk her yerde turkdur ve her yerde dusmendir 1918 ci ilde Quzey Azerbaycan turklerine divan tutmus Qarabagda Qubada Samaxida Bakida Naxcivanda Lenkeranda qanli qirginlar tobetmis ermeni qanicenleri bu emelleri bir az evvel 1915 ci ilde Guney Azerbaycanda toretmisdiler 1915 ci ilde Urmu ve Salmasda Petros adli ermeni komandani oz quldur destesi ile azerbaycanlilara basqin edir Esgerxan mehellesinde qanli doyusler baslayir Ermeniler evlere ve mehellelere vehsicesine basqinlar ederek dinc ehalinin qetle yetirir qoca ve qadinlara usaqlara bele aman vermirdiler 159 gun davam eden qanli qirginlar neticesinde 150 min Azerbaycan turku qetle yetirilir Salmasdan Urmiyaya qeder her bir azerbaycanli ailesi sehid verir Xarici dairelerden destek alan ermeni dasnaklari 1917 ci ilde 4 neferlik tepeden dirnaga qeder silahlanmis quldurlari rehberliyi ile Xoy seherine gonderirler Qanli cersenbe ve ya Cilovluq faciesiBu facie haqqinda teesufler olsun ki Azerbaycan tarixsunasliginda birce kelme bele yoxdur Son arasdirmalar gosterir ki Guney Azerbaycanin qerbinde bas vermis soyqirimlarin neinki bolgede dunyada analoqu yoxdur Dunyani aldatmaga calisan xarici dovletlerin parlamentlerinde qondarma ermeni soyqirimi ni tanidan ermeni lobbileri onlara destek veren quvveler nedense dehsetli Cilovluq faciesinden danismirlar Malesef Quzeyde de bu antibeseri facieye gerekne qiymet verilmeyib Hadise 1918 ci ilin martinda Novruz bayraminin sonuncu cersenbesinde bas verib Bolgede maraqlari olan Boyuk Britaniya Fransa ve Rusiyadan destek alan ermeniler Urmiya golu etrafinda Kicik Ermenistan dovleti yaratmaq isteyirdiler Qerbde cizilmis Ingiltere Fransa ve Rusiya terefinden himaye olunan bu ssenaride ermenilerle yanasi de istirak edirdi Onlarin meqsedi turk torpaqlari hesabin aozlerine dovlet qurmaq idi Plana esasen Qerbi Azerbaycan torpaqlarinda Urmu golunun etrafinda ermeni assuri kurd dovleti yaradilmali idi Bu koalisiyada ermenilerle daha six birlesmis assuriler dini mensece xristian idiler ve Turkiyenin Cilov adlanan erazisinden kocmusduler 40 min asasurinin Urmu eraizsine kocurulmesi de xristian Qerbin siyaseti idi Onlar bolgede xristian ehalinin say terkibini suni suretde coxltmaq ve turk torpaqlarinda yeni xacperest dovlet qurmaq isteyirdiler Ne yaziqlar ki onlarin bu iyrenc planina ilkin dovrde muselman kurdler de destek verirdi Silahli kurd destelerine Smitko adlanan Ismayil xan ermenilere Petros aga xristian assurilere ise Marsimon basciliq edirdi Birlsemis koalisiyanin butun hereket planlari Qerbde hazirlanmis hetta silahli quldur desteleri bele xaricin desteyi ile silahlandirilmisdi Meselen birlesmis koalisiya quvvelerin 30 minlik ordusunda rus ve fransiz zabitleri xidmet edirdi Urmu Salmas ve Xoy seherlerinde Azerbaycan turklerine qarsi qetliam hadiseleri 1918 ci ilin fevralindan baslanmisdi Meqsed bolgede boyuk federativ dovlet yaratmaq idi Ermeniler bu oyuna assurileri ve muselman kurdleri de qata bilmisdiler Birlesmis ermeni kurd ve assuri desteleri fevral mart aylari boyunca Urmu Xoy ve Salmasin ayri ayri kendlerinde turk ehalisine divan tutmus qaret etmis dinc ehalini qetle yetirmisdiler Dinc turk ehali yasayan kendlere basqinlar edilir qadin ve usaqlar qocalar gullenir qilincdan kecirilir xalq yerinden yurdundan qacaq salinirdi Cilovluq faciesinin zirve noqtesi ise 1918 ci ilin martinda Novruz bayraminin axirinci cersenbesinde bas vermisdi Novruz bayraminin sonuncu cersenbesi birlesmis koalisiya Urmu seherinin turk ehalisine 24 saat erzinde elde olan silahlari tehvil vermeyi telebini qoydu Bu teleb yerine yetirilmeyince gozunu qan ortmus ermeni kurd assuri herbi birlesmeleri sehere hucum ederek ev ev gezib silah axtarmaga basladilar Eslinde Urmu ehalisinde o qeder de silah yox idi Bu teleb ehalini soyqirima meruz qoymaq ucun behane idi Birlesmis koalisiya bu qirginla turk ehalisin gozune qorxutmaq onlari yurdlarindan digergin salib bu erazilere sahiblenmek isteyirdi Vehsi koalisiyanin silahli desteleri evlere dolusaraq ehalini qaret edir qadinlarin zinet esyalarini ogurlayir insanlarin namusuna toxunur min bir alcaqliqlara el atirdilar Muqavimet gosterenler kutlevi sekilde gullelenir kisiler esir aparilirdi Guneyde indi de qara cersenbe kimi xatirlanan hemin mudhis gunde Urmu ehalisi seherde yerlesen karvansaraya dolduruldu ve diri diri yandirildi Cilovluq faciesinden sonra qirginlar butun Urmu vilayetinin kendlerini ehate etdi Birlesmis koalisiyanin isini Naxcivandan kecmekle Turkiyeden gelen ermeni pasasi asanlasdirirdi Yolu ustundeki turk kendlerinin amansizliqla talayan ehalini qiran Andronik Urmuda birlesmis koalisiya ile birlesmek isteyirdi Lakin bu zaman ermeni assur kurd koalisiyasi dagildi Smitko niyyetin xristian dovleti qurmaq oldugunu muselman kurdlerin oyundan kenar qoyuldugunu gorub hiyleye el atdi Koalisiyadan cixan Smitko aldadilmaginin acigini asurileri bascisindan cixdi Assurilerin bascisi Marsimonu Salmasa cagiran Smitko onu orada qetle yetirdi onunla gelen adamlarini ise qilincdan kecirdi Azerbaycanlilarin qirgini Osmanli turklerinin gelisinden sonra da davam edir 1918 ci ilin martin sonu aprelin evvellerinde turkler Guney Azerbaycan erazisine daxil olur ve soydaslarimizin kutlevi qetliamina son qoyurlar Qehreman turk esgerleri ermeni assuri birlesmelerinin Urmu golu vasitesile Tebrize girmelerinin qarsisini alir ermeni quldurlarinin qayiqlarini golde batirirlar Daglara qacan ermeni quldurlari ta 1919 cu ilin fevralina qeder kendeler enib turk ehalisine divan tutmaqda davam edirler Cilovluq veshetine en guclu muqavimet Xoyda bas verir Seher ehalisi ermenilerin hiylesine baxmayaraq seher qapilarini onlarin uzune acmirlar Bununla bele Urmu Xoy ve Salmasda birlesmis koalisiya amansiz qirginlara torede bilir Iran tarixcisi Ehmed Kesrevinin yazdigina gore Cilovluq hadiseleri zamani 100 min Azerbaycan turku qetle yetirilib Urmiyali tarixci bu reqemi bir az da artirir Son arasdirmalardan sonra bu neticeye gelir ki oldurulen soyqirima meruz qoyulan azerbaycanlilarin sayi 300 min nefer olub Ermenilerin Urmunu ele kecirmek plani puc olduYadellilerin ve namerd qonsularimizin Urmu ae etraf erazilere goz dikmeleri tesadufi deyildi Urmu gozel tebieti munbit torpaqlari sefali iqlimi olan bir erazi idi Guneyin baskendi Tebrizden sonra ikinci seher olan Urmu abad bir seher idi Urmu vilayetinde tarixen Azerbaycan turkleri sayca coxluq teskil etmisler Deqiq melumata gore 1918 ci ilde Urmu vilayetinde 300 ehali yasayirdi Onlarin 85 faizden coxunu azerbaycanlilar teskil edirdi Onlar seher ve vilayetin 699 kendinde yasayirdilar Urmu civarinda olan 50 ye yaxin kendde 20 min civarinda assur 6 min nefere yaxin ise ermeni ehali meskunlasmisdi Qerbin xristian dairelerinden telimat alan ermeni ve assurlar turkler yasayan erazileri ele kecirmek ehalinin xristianlasdirmaq ve xacperest dininin miqyasinin genislendirmek meqsedi gudurduler Bundan elave Urmu Xoy Salmas Guney Azerbaycanin batsinda yerlesirdi Ermeni assur federasiyasi qurmaq isteyen quvvelerin niyyeti bu erazileri sonradan Ermenistana birlesdirmek ve erazide boyuk turk zolaginin qarsisini kesmek idi Qeyd edek ki krmeni ve assuriler Ingiltere ve Rusiyanin fitnesine gederek birinci dunya savasinda qarsi savasir turklerin meglub olmasi ucun Osmanli dovletine arxadan zerbe vururdular Lakin onlarin niyyeti bas tutmadi Yuz minlerle qirgin vermesine baxmayaraq qehreman Guney Azerbaycan turkleri Osmanli qardaslarinin yardimi ile bati torpaqlarinda ermeni assuri qondarma dovletinin yaranmasina imkan vermediler Kutlevi qetliama baxmayaraq silahsiz Xoy Urmu ve Salmas ehalisi dusmene muqavimet gosterdiler Nece nece ermeni assur qulduru mehv edildi Terrocu desteler turklerin komeyi ile ezildi torpaqlarimizdan cixarildi Butun bunlar Cilovluq faciesi ile bagli heqiqetler yeniden arasdirilmali isiqlandirilmali xalqa ve dunya ictimaiyyetine catdirilmalidir Ermenilerin assurilerle birlikde Urmuda toretdikleri antibeseri cinayet huquq siyasi qiymetini almali bas vermis cinayet faktlari ile elaqedar beynelxalq mehkemeye muraciet olunmalidir En esasi dunya azerbaycanliranin diqqetine catdirilimalidir ki azerbaycanlilarin soyqirimi gunu tekce 31 mart deyil Azerbaycan turklerinin en boyuk faciesi Urmuda basv ermis Cilovluq hadisesidir Ister Quzeyde ister Guneyde isterse de diaspora teskilatlari terefinden Amerika ve Avropa olkelerinde soyqirimla bagli kecirilen tedbirlerde Cilovluq hadiseleri de xatirlanmali Azerbaycan turklerine qarsi toredilmis akti pislenmelidir Urmu Xoy Salmas hadiseleri elmi merkezler terefinden elmi tehqiqat institutulari terefinden arasdirilmali facie barede elmi monoqrafiyalar islenmeli kitablar yazilmali senedli filmler cekilmelidir Kecmisimizi dogru oyrenmesek facielerden netice cixarmasaq soqyrima meruz qalmih guneyli soydaslarimizin qaninin batmasina izin versek tarix bizi bagislamayacaq milli dusmenlerimizin yeni yeni fitnekarliqlari ile uzleseceyik Ciloluq faciesile ilgili secilmis meqale Bu meqale Isvec Azerbaycan Strateji ve Arasdirmalar Merkezinin Sedri Memmedrza Agapurun tesdiqile merkeze gonderilen meqaleler icinden secilmisdir Hemcinin baxXocali soyqirimi