Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Adi qarpız (lat. Citrullus lanatus) — bitkilər aləminin balqabaqçiçəklilər dəstəsinin balqabaqkimilər fəsiləsinin qarpız cinsinə aid bitki növü.
| Adi qarpız | ||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
 | ||||||||||
| Elmi təsnifat | ||||||||||
| Domen: Klad: Ranqsız: Aləm: Klad: Klad: Klad: Klad: Klad: Klad: Klad: Klad: Klad: Klad: Klad: Dəstə: Fəsilə: Yarımfəsilə: Triba: Cins: Növ: Adi qarpız | ||||||||||
| Beynəlxalq elmi adı | ||||||||||
| ||||||||||
Botanik özəllikləri
Qarpız qalınqabıqlı (0,5-3 sm), daxilində çoxlu tumları olan ən böyük giləmeyvədir.
Becərilməsi
Qarpız yüngül mexaniki tərkibli münbit və dənəvər strukturlu torpaqlarda daha yaxşı böyüyür, inkişaf edir, yüksək və keyfiyyətli məhsul verir. Bu bitki üçün ən yaxşı xam torpaqlar və sələfi çoxillik otlar, soğanaqlar, kartof və taxıl bitkiləri olan yerlərdir. Səpiləcək toxum sort təmizliyinə görə üçüncü kateqoriyadan, səpin keyfiyyətinə görə isə ikinci sinifdən aşağı olmamalıdır. Toxumları qızdırdıqda onların cücərmə faizi və cücərmə enerjisi artır. Bu əməliyyat termostatlarda və günəş vasitəsilə də aparıla bilər. Bu halda toxumlar günəşli yerdə nazik qatla parça üzərinə sərilir və arabir qarışdırmaqla 7-10 gün saxlanılır. Torpaqda toxumların cücərməsini və tez kütləvi çıxış verməsini təmin etmək üçün islatmaq və ya cücərtmək lazımdır. Toxumlar əl ilə səpildikdə onların cücərməsi daha yaxşı nəticə verir. Bunun üçün toxumlar 8-10 saat otaq temperaturlu suda isladılır, sonra üzəri yaş örtüklə örtülür və cücərmə başlayanadək isti yerdə saxlanılır. Cücərmiş toxumlar tez əkilməli və cücərtilərin boy artmasına yol verilməməlidir. Torpağın istiliyi 14-16⁰C-yə çatdıqda səpinə başlamaq olar.
Səpin Mərkəzi aran rayonlarında (Kür kənarı düzən rayonlarda) aprelin 10-dan-15-dək, Quba-Xaçmaz bölgəsinin suvarılan aran rayonlarında aprelin 25-dən 30-dək, dağətəyi düzən rayonlarında mayın 1-dən 15-dək, Abşeron yarımadasında isə aprelin 20-dən mayın 20-dək aparmaq lazımdır.
Səpin cərgə və lent üsulu ilə aparıla bilər. Cərgəli üsulla səpin sxemi ortayetişən sortlar üçün 2,1× 0,8-1,0 m-dir. Toxumun hər hektarına səpin norması sortlardan asılı olaraq, 2,0-3,5 kq-a qədərdir. Toxumlar 4-5 sm dərinlikdə basdırılmalıdır.
Qulluq işləri
Qarpız əkinlərində cərgədə və cərgə aralarında torpağın yumşaldılmasından, alaqlarla mübarizədən, seyrəltmədən, suvarmadan, gübrələmədən, xəstəlik və zərərvericilərə qarşı mübarizədən ibarətdir. Qarpız əkinlərində arat nəzərə alınmazsa birinci suvarma tam çıxış alındıqdan sonra və ya seyrəltmədən əvvəl, sonrakı suvarmalar isə torpağın və bitkilərin vəziyyətindən asılı olaraq aparılmalıdır. Yığıma 20-25 gün qalmış suvarma dayandırılmalıdır.
Gübrələnməsi
qarpız bitkisində fosfor gübrəsinin 60 %-i 20-30 ton peyinlə birlikdə əsas şum altına, azot, fosfor və kalium gübrələrinin 10 %-i 10 ton peyin çürüntüsü ilə birlikdə səpinqabağı yuvalara, yaxud cərgələrə, fosfor gübrəsinin 30 %-i, azot və kalium gübrələrinin 90 %-i iki bərabər hissədə çiçəkləmə fazasında, meyvələr əmələ gəldikdən sonra yemləmə şəklində lentdə cərgəaralarına, yaxud bitkinin ətrafına səpilir və torpağa qarışdırılaraq suvarılır.
Yığımı
Qarpız meyvələrinin yetişkənliyini müəyyən etməyin bir sıra nişanələri vardır: meyvələrin saplağı yanındakı bığcığı quruyur, meyvənin sorta məxsus naxışı tam aydınlaşır, barmaqla vurarkən küp səsi verir, meyvənin səthində parlaqlıq əmələ gəlir.
Kimyəvi tərkibi
Qarpızın tərkibində şəkər qlükoza, boyayıcı maddələr, üzvi turşu alma turşusu karotin, B1, B2, C vitaminləri, dəmir və kalsium duzları vardır. Qarpızın tərkibində orta hesabla 88-92% su, 5,5-10,5% şəkər, 0,8% azotlu maddələr, 0,2% turşu, 0,4% mineral maddələr, 0,6% yağ və 0,4% sellüloza, vitaminlərdən 8 mq% C, B1, B2 və A vitaminləri vardır. Qarpız toxumunda 30% yağ vardır. Şəkərlərdən ən çox rast gələni fruktozadır ki, bu da onun şirinliyini artırır.
Növləri, sortları
Sortları bir-birindən formasına, irixırdalığına (ölçüsünə), üzərinin vəziyyətinə, qabığının qalınlığına, ətliyin zərifliyinə görə fərqlənir. Iri-xırdalığına (ölçüsünə) görə iri, orta və xırda ölçülərə ayrılır. Xırdaların diametri 15-20 sm, orta irilərdə 20-25 sm və irilərdə isə 25 smdən çox olur.
Ətli hissəsinin vəziyyətinə görə zərif, ağızda əriyən, xırda dənəli, boş, lifli, sıx ətli, kobud dənəli, şirəli və ya quru olur.
Yetişməsindən asılı olaraq aşxana sortları tezyetişən, orta və gecyetişən olur.
Təyinatına görə 3 qrupa ayrılır: aşxana üçün, yem üçün, sukat hazırlamaq üçün. Geniş yayılmış tezyetişən qarpız sortlarından Oqonyok, Don-39, Qalib-395, Ağ çəyirdəkli, Pyatiqorsk xutorunun sevimlisi, Duman və s. göstərmək olar. Medovka sortu xırda şar şəkillidir. Ölkəmizin əksər rayonlarında becərilir. Orta yetişənlərdən Ajinov, Boqaev muraşkası, Bıkov-22, Melitopol-60, 142, Özbək, gecyetişənlərdən Zolaqlı Həştərxan, Melitopol-143, Volqa-7, Biryuçekut- 775 çox yayılmışdır. Bunlardan başqa gecyetişənlərə Xant-kara (Özbəkistanda çox yayılmışdır) və Çit sortları daxil edilir.
Qabığının qalınlığına görə nazik, orta qalın və qalın olur. Ümumiyyətlə, qabığının qalınlığı 0,4-2,5 sm-ə qədər olur. Qalın qabıqlılar daşınma və saxlanma üçün daha əlverişlidir.
Melitopol sortu iri şarşəkilli, ətli hissəsi çəhrayı-qırmızıdır. Üzəri cizgisizdir. Bunlar sortlaşdırılarkən yetişmə əlaməti, iri-xırdalığı nəzərə alınır. Azərbaycanda Melitopol-142, Biryuçekut-775, Sabirabad-53-88, Pyatiqorsk xutorunun sevimlisi və s. qarpız sortları yetişdirilir.
Keyfiyyətcə standarta müvafiq qarpızlar təzə, təmiz, bütöv və sağlam, öz təsərrüfat-botaniki sortuna xas olan rəngdə olmalı, eybəcər və xəstə olmamalıdır. 10% başqa sorta aid qarpızların olmasına icazə verilir. Ən iri ölçülü qarpızın diametri 15 sm-dən, tezyetişən və xırdameyvəlilərdə isə 12 sm-dən az olmamalıdır.
İstifadəsi
Qarpızın qabığından həm təzə, həm də quru halda kolit olanda işlədirlər. Əvvəllər Gəncə konserv zavodunda qarpız marinadası hazırlanırdı ki, bu da xroniki mədə xəstəliklərində həzm prosesini yaxşılaşdırmaq üçün çox xeyirlidir. Qarpızdan təzə halda, duzlama üçün, qarpız balı və qarpız şərabı, habelə sukat istehsalı üçün istifadə edilir. Sukat hazırlamaq üçün qalınqabıqlı qarpızlardan istifadə edilir.
Bədənə soyuqluq və rütubət verir. Qarpız yeməklə öd ağrılarını azaldıb, qan təzyiqini tənzimləmək mümkündür. Sidikqovucu xassəyə malikdir və susuzluğu aradan qaldırır. Qarpızın suyunu bal və zəncəfillə qarışdırıb içmək bəlğəmi kəsər. Qarpız eyni zamanda həzmə yaxşı kömək edir. O, qanı durulaşdırır.
Qarpız tumu böyrək daşını salır. Qarpız qabığıdan şəkər və ya bal ilə bişirilmiş sinə ağrısı, mədə və həzm zəifliyini aradan qaldırır.
İstinadlar
- Renner S. S., Chomicki G., Greuter W. (2313) Proposal to conserve the name Momordica lanata (Citrullus lanatus) (watermelon, Cucurbitaceae), with a conserved type, against Citrullus battich (ing.). // Taxon: Official News Bulletin of the International Society for Plant Taxonomy Utrecht: IAPT, Wiley, 2014. Vol. 63, Iss. 4. P. 941–942. ISSN 0040-0262; 1996-8175 doi:10.12705/634.29
- https://inpn.mnhn.fr/espece/cd_nom/91800/tab/taxo.
Həmçinin bax
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Adi qarpiz lat Citrullus lanatus bitkiler aleminin balqabaqcicekliler destesinin balqabaqkimiler fesilesinin qarpiz cinsine aid bitki novu Adi qarpizElmi tesnifatDomen EukariotlarKlad DiaphoretickesRanqsiz ArxeplastidlerAlem BitkilerKlad StreptofitlerKlad EmbryophytesKlad Klad Klad Toxumlu bitkilerKlad Cicekli bitkilerKlad Klad Klad Klad RosidsKlad Deste BalqabaqciceklilerFesile BalqabaqkimilerYarimfesile Triba Cins QarpizNov Adi qarpizBeynelxalq elmi adiCitrullus lanatus Matsum amp Nakai 1916 Sekil axtarisiITIS 22356NCBI 3654EOL 584423Botanik ozellikleriQarpiz qalinqabiqli 0 5 3 sm daxilinde coxlu tumlari olan en boyuk gilemeyvedir BecerilmesiQarpiz yungul mexaniki terkibli munbit ve denever strukturlu torpaqlarda daha yaxsi boyuyur inkisaf edir yuksek ve keyfiyyetli mehsul verir Bu bitki ucun en yaxsi xam torpaqlar ve selefi coxillik otlar soganaqlar kartof ve taxil bitkileri olan yerlerdir Sepilecek toxum sort temizliyine gore ucuncu kateqoriyadan sepin keyfiyyetine gore ise ikinci sinifden asagi olmamalidir Toxumlari qizdirdiqda onlarin cucerme faizi ve cucerme enerjisi artir Bu emeliyyat termostatlarda ve gunes vasitesile de aparila biler Bu halda toxumlar gunesli yerde nazik qatla parca uzerine serilir ve arabir qarisdirmaqla 7 10 gun saxlanilir Torpaqda toxumlarin cucermesini ve tez kutlevi cixis vermesini temin etmek ucun islatmaq ve ya cucertmek lazimdir Toxumlar el ile sepildikde onlarin cucermesi daha yaxsi netice verir Bunun ucun toxumlar 8 10 saat otaq temperaturlu suda isladilir sonra uzeri yas ortukle ortulur ve cucerme baslayanadek isti yerde saxlanilir Cucermis toxumlar tez ekilmeli ve cucertilerin boy artmasina yol verilmemelidir Torpagin istiliyi 14 16 C ye catdiqda sepine baslamaq olar Sepin Merkezi aran rayonlarinda Kur kenari duzen rayonlarda aprelin 10 dan 15 dek Quba Xacmaz bolgesinin suvarilan aran rayonlarinda aprelin 25 den 30 dek dageteyi duzen rayonlarinda mayin 1 den 15 dek Abseron yarimadasinda ise aprelin 20 den mayin 20 dek aparmaq lazimdir Sepin cerge ve lent usulu ile aparila biler Cergeli usulla sepin sxemi ortayetisen sortlar ucun 2 1 0 8 1 0 m dir Toxumun her hektarina sepin normasi sortlardan asili olaraq 2 0 3 5 kq a qederdir Toxumlar 4 5 sm derinlikde basdirilmalidir Qulluq isleri Qarpiz ekinlerinde cergede ve cerge aralarinda torpagin yumsaldilmasindan alaqlarla mubarizeden seyreltmeden suvarmadan gubrelemeden xestelik ve zerervericilere qarsi mubarizeden ibaretdir Qarpiz ekinlerinde arat nezere alinmazsa birinci suvarma tam cixis alindiqdan sonra ve ya seyreltmeden evvel sonraki suvarmalar ise torpagin ve bitkilerin veziyyetinden asili olaraq aparilmalidir Yigima 20 25 gun qalmis suvarma dayandirilmalidir Gubrelenmesi qarpiz bitkisinde fosfor gubresinin 60 i 20 30 ton peyinle birlikde esas sum altina azot fosfor ve kalium gubrelerinin 10 i 10 ton peyin curuntusu ile birlikde sepinqabagi yuvalara yaxud cergelere fosfor gubresinin 30 i azot ve kalium gubrelerinin 90 i iki beraber hissede cicekleme fazasinda meyveler emele geldikden sonra yemleme seklinde lentde cergearalarina yaxud bitkinin etrafina sepilir ve torpaga qarisdirilaraq suvarilir Yigimi Qarpiz meyvelerinin yetiskenliyini mueyyen etmeyin bir sira nisaneleri vardir meyvelerin saplagi yanindaki bigcigi quruyur meyvenin sorta mexsus naxisi tam aydinlasir barmaqla vurarken kup sesi verir meyvenin sethinde parlaqliq emele gelir Kimyevi terkibiQarpizin terkibinde seker qlukoza boyayici maddeler uzvi tursu alma tursusu karotin B1 B2 C vitaminleri demir ve kalsium duzlari vardir Qarpizin terkibinde orta hesabla 88 92 su 5 5 10 5 seker 0 8 azotlu maddeler 0 2 tursu 0 4 mineral maddeler 0 6 yag ve 0 4 selluloza vitaminlerden 8 mq C B1 B2 ve A vitaminleri vardir Qarpiz toxumunda 30 yag vardir Sekerlerden en cox rast geleni fruktozadir ki bu da onun sirinliyini artirir Novleri sortlariSortlari bir birinden formasina irixirdaligina olcusune uzerinin veziyyetine qabiginin qalinligina etliyin zerifliyine gore ferqlenir Iri xirdaligina olcusune gore iri orta ve xirda olculere ayrilir Xirdalarin diametri 15 20 sm orta irilerde 20 25 sm ve irilerde ise 25 smden cox olur Etli hissesinin veziyyetine gore zerif agizda eriyen xirda deneli bos lifli six etli kobud deneli sireli ve ya quru olur Yetismesinden asili olaraq asxana sortlari tezyetisen orta ve gecyetisen olur Teyinatina gore 3 qrupa ayrilir asxana ucun yem ucun sukat hazirlamaq ucun Genis yayilmis tezyetisen qarpiz sortlarindan Oqonyok Don 39 Qalib 395 Ag ceyirdekli Pyatiqorsk xutorunun sevimlisi Duman ve s gostermek olar Medovka sortu xirda sar sekillidir Olkemizin ekser rayonlarinda becerilir Orta yetisenlerden Ajinov Boqaev muraskasi Bikov 22 Melitopol 60 142 Ozbek gecyetisenlerden Zolaqli Hesterxan Melitopol 143 Volqa 7 Biryucekut 775 cox yayilmisdir Bunlardan basqa gecyetisenlere Xant kara Ozbekistanda cox yayilmisdir ve Cit sortlari daxil edilir Qabiginin qalinligina gore nazik orta qalin ve qalin olur Umumiyyetle qabiginin qalinligi 0 4 2 5 sm e qeder olur Qalin qabiqlilar dasinma ve saxlanma ucun daha elverislidir Melitopol sortu iri sarsekilli etli hissesi cehrayi qirmizidir Uzeri cizgisizdir Bunlar sortlasdirilarken yetisme elameti iri xirdaligi nezere alinir Azerbaycanda Melitopol 142 Biryucekut 775 Sabirabad 53 88 Pyatiqorsk xutorunun sevimlisi ve s qarpiz sortlari yetisdirilir Keyfiyyetce standarta muvafiq qarpizlar teze temiz butov ve saglam oz teserrufat botaniki sortuna xas olan rengde olmali eybecer ve xeste olmamalidir 10 basqa sorta aid qarpizlarin olmasina icaze verilir En iri olculu qarpizin diametri 15 sm den tezyetisen ve xirdameyvelilerde ise 12 sm den az olmamalidir IstifadesiQarpizin qabigindan hem teze hem de quru halda kolit olanda isledirler Evveller Gence konserv zavodunda qarpiz marinadasi hazirlanirdi ki bu da xroniki mede xesteliklerinde hezm prosesini yaxsilasdirmaq ucun cox xeyirlidir Qarpizdan teze halda duzlama ucun qarpiz bali ve qarpiz serabi habele sukat istehsali ucun istifade edilir Sukat hazirlamaq ucun qalinqabiqli qarpizlardan istifade edilir Bedene soyuqluq ve rutubet verir Qarpiz yemekle od agrilarini azaldib qan tezyiqini tenzimlemek mumkundur Sidikqovucu xasseye malikdir ve susuzlugu aradan qaldirir Qarpizin suyunu bal ve zencefille qarisdirib icmek belgemi keser Qarpiz eyni zamanda hezme yaxsi komek edir O qani durulasdirir Qarpiz tumu boyrek dasini salir Qarpiz qabigidan seker ve ya bal ile bisirilmis sine agrisi mede ve hezm zeifliyini aradan qaldirir IstinadlarRenner S S Chomicki G Greuter W 2313 Proposal to conserve the name Momordica lanata Citrullus lanatus watermelon Cucurbitaceae with a conserved type against Citrullus battich ing Taxon Official News Bulletin of the International Society for Plant TaxonomyUtrecht IAPT Wiley 2014 Vol 63 Iss 4 P 941 942 ISSN 0040 0262 1996 8175 doi 10 12705 634 29 https inpn mnhn fr espece cd nom 91800 tab taxo Hemcinin bax