Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Məhəmməd Abduh (1849–1905) — Misirdəki İslam modernizminin banilərindən biri.
| ƏHƏMMƏD ABDUH | |
|---|---|
| Doğum tarixi | |
| Doğum yeri | Misir |
| Vəfat tarixi | |
| Vəfat yeri | Misir |
Məhəmməd Abduh (1849–1905) Cəmaləddin Əfqaninin hərarətli tələbəsi və davamçısı idi. Abduh on beş illik yaxın dostuluqları zamanı ustadının dərslərini o qədər mükəmməl öyrəndi ki, hətta onu keçərək geridə daha konkret, mühüm və qalıcı bir miras buraxdı. Bu mirası yazılarında, konfrans və vaazlarında və bir də Əzhər Universitetində müəllimlik, idarə heyəti üzvlüyü və Misir baş müftülüyü kimi sahələrdə əldə etdi.
Uşaqlıq və məktəb illəri
Məhəmməd Abduh 1849-cu ildə Misirdə orta təbəqədən bir əkinçi ailəsində dünyaya gəlmişdir. On yaşında bir kənd məktəbində oxumağı və yazmağı öyrəndikdən sonra Quranı əzbərləməsi və qiraətini gözəl öyrənməsi üçün Quran hafizi yetişdirən bir məktəbə göndərildi. Iki il içərisində bu vəzifəsinin öhdəsindən gəldi və 1862 ci ildə Tantadakı Əhmədi məscidi məktəbinə getdi. Üç il yarımlıq əzbərələmə metoduna uyğun təhsil ərəfəsində müəllimlərinin dərslərini başa düşməkdə böyük çətinliklər çəkən, üstəlik çöldə-bayırda oynamağa çox düşkün olan gənc Abduh, məktəbi onu qane etməyən metodlar üzündən ümidsiz halda tamamən tərk etdi. Atası və qohumlarından bir çoxu kimi əkinçi olmaq üçün kəndinə döndü və orada 16 yaşında evləndi. Evliliyindən qırx gün sonra Məhəmməd Abduh onun ümidlərini doğrultmayan köhnə məktəbə dönməsi üçün atası tərəfindən məcbur edildi. Məktəbə qayıtmaq üçün kəndindən ayrıldığında ümidi kəsilərək məktəbdən qaçmış bu gənc atasının istəyinə itaət etmədi və qohumlarının yanına getdi. Orada böyük əmisi Şeyx Dərviş onun müəllimlik etdi və onda dini elmlərə qarşı tükənməz bir istək və tasavvufa qarşı güclü bir maraq yaratdı. 1865 ci ildə Abduh Tantadakı məktəbə bu dəfə xeyli motivə olmuş və dini təhsil almaq üçün çox istəkli bir şəkildə döndü.
əl-Əzhər
Tezlklə, mktəbə qayıtdığından yarım il sonra Abduh Qahirədəki məşhur İslami bir qurum olan Əzhər Universitetində təhsil almaq fikrinə düşdü. Sonrakı dörd il boyunca orada təhsil aldı. Bu zaman dilimində özünə əmisi tərəfindən təlqin edilən və həyatına hakim olan amillərdən biri olan tasavvufun təsiri altındaydı. Bunun nəticəsi kimi Əzhər Universitetindəki təhsil zamanı və ya evlərində olduğu zamanlarda günlərlə oruc tutar, gecələrin çoxunu ibadətlə və Quran oxumaqla keçirərdi. Ətrafındakılardan fərqli geyinər, zahidanə bir həyat tərzi keçirər və get-gedə dünyadan uzaqlaşırdı. Abduh 1871 ci ildə belə bir ruhi əfval-ruhiyə içərisində əmisinə növbəti ziyarətlərindən birində müəllimi ondakı dəyişikkliyə gördüyü zaman heyrətə gəlmiş və onu tədricən daha normal bir həyat tərzinə geri gətirməyə qərar vermişdi. Himayəsi altındakı qardaşı oğlunu sosyal təsirlərə qataraq və onu geniş bir yelpazədəki problemləri həll və müzakirə etməyə təşviq edərək bu hədəfini həyata keçirmişdi. Abduh əmisinin bu dəyişmədəki təsirləri haqqında belə yazır:
"Əvvəllər mənə cazibədar gələn bu dünya həyatı gözümdə kiçlimiş və elm tədarükü,- əvvəllər əhəmiyyət vermədiyim ruhumun Allaha qarşı duyduğu sevgi və istək güclü hala gəlmişdi. Bütün qayğılarım məni tər etmiş, bir dərdim qalmışdı, o da elm və ruhi sahədə mükəmməl hala gəlmək. Daha sonra məni az bir zamanda cəhalətin qaranlıqlarından qurtarıb elmin geniş üfüqlərinə götürən, kor bir təqlidin zincirlərindən Allah ilə mistik bir birliyin hürriyyətinə qovuşduran şeyxim xaric, ruhumun meyl etdiyi sahədə mənə yol göstərəcək bir rəhbərim yox idi."
Əfqaninin təsiri, müxalifətçilik və yaradıcılıq
Ancaq Abduhu sufiliyin mistik və passiv dünyasındakı coşqudan alıb, İslam toplumlarının islahı və İslamın yenidən yorumlamasıyla əlaqəli aktiv və praktiki məşğuliyyətlərə gətirən, alim, zəki və siyasi olaraq zirək bir şəxs olan Əfqani ilə 1871 ci ildə başlayan yaxın dostluğu oldu. 1874 cü ildən qəzet və jurnallara məqalələr yazmağa başladı və artıq 1876 cı ildə nəşr olunmuş iki kitabı var idi. Yazılarında ənənəvi alimlərin İslam kəlamı və fiqhi mövzusundakı üsulpərəst və ehkamçılığının tənqidi görülür. O eyni zamanda davamlı olaraq, müasir elmlərin tədrisinə və qərbin inkişaf səbəblərini anlamağa duyulan ehtiyacı vurğulamışdır. Çünki müsəlmanlar keçmiş uğurlarıyla yaşamağa davam edə bilməzlər. Məcbur qaldıqları və ən məqbul şey dramatik bir şəkildə dəyişən keçmişi özlərinə daha yaxşı bir gələcək qurmaq üçün indiyə uyğunlaşdırmaları idi. Son imtahanlarını verdiyi zaman Əzhərin ənənəvi düşüncəyə sahib alimləri az qala onu imtahanlarda saxlayacaqdılar, ancaq Daru’l-Ulumun azad düşüncəli rektorunun vaxtında işə qarışması ilə müəllimlər razı salındılar. Diplomunu və alimlik dərəcəsini aldıqdan sonra Abduh Əzhər Universitetində qalmağı və Xədiv Dil Məktəbində müəllimlik etməyə müvəffəq oldu. Burada ustadı Əfqanidən öyrəndiyi məntiqi istidlal (dəlillərdən hökm çıxarma) və ağıl yürütməyə əsaslanan eyni metodu tətbiq etdi. Hər iki müəssisədə işləyərkən zehni davamlı Misir xalqını inkişaf etdirmək üçün İslam hüququnun və ərəb dilinin islahatı ilə məşğul idi. 1879-cu ildə inqilabçı görüşləri və despotizmi təhdid edən davranışlarına görə hər iki qurumdakı vəzifəsindən uzaqlaşdırıldı. 1880-ci ildən etibarən iki il "əl-Vəqayii’l-Misriyyəinin" üç naşirindən biri kimi işlədi. Ancaq 1882-ci ildə Urabi Paşa liderliyində Misirdəki ingilis və fransızlara qarşı məğlubiyyətlə nəticələnən milli üsyana qoşulduğu şübhəsiylə Misirdən uzaqlaşdırıldı və sürgünə göndərildi. Suriya və Liviyada bir müddət qaldıqdan sonra Abduh 1884-cü ildə Əfqani tərəfindən ona qoşulması üçün Parisə çağırıldı. Həmin il anti-imperializm, İslam milliyyətçiliyi, İslam modernizmi, panislamizm vb. mövzularda səs salan yazılar nəşr edən Urvətu’l-Vusqa adlı jurnalın nəşrinə başladılar. Qəzetin nəşri qadağan edildikdə və Əfqani 1885 ci ildə parisdən deportasiya edildiyində Abduh aktiv bir şəkildə dərs verməyə və yazmağa başladığı Beyruta qayıtdı. Misirdən məcburi olaraq uzaq qaldığı zaman kəsiyində (1882–1888), daha öncə kitablarda oxuduğu Avropanın inkişafını səyahət edərək görmə imkanı əldə etdi.
Yenidən Misirdə
1889 cu ildə artıq Abduh, mühacir kimi yaşamaqdan yorulmuş və ustadı Əfqaninin inqilabçı İslami ideallarını itirmişdi. Misirli iqtidar sahiblərı ilə uzlaşmaya və geri dönməsinə izin verildiyi təqdirdə siyasətin xaricində qalacağına söz verməyə qərar verdi. Sistem içində qalaraq müsəlman xalqların tədrici dəyişimi üçün çalışacağına dair o və misirli iqtidar sahibiləri arasında zimni bir müqavilə vardı. Misirə qayıdışında qazı kimi vəzifələndirildi, ancaq İslami məsələlər üzərində söhbətlərə və yazmağa hərarətlə davam etdi. On il sonra İslam mövzusundakı mutədil və yenilikçi fikirlərindən ötürü o qədər tanınmışdı ki, Misir baş müftülüyünə və üstəlik də daimi olaraq Qanunverici Məclis üzvlüyünə seçildi. Ölümündən öncə gücünün zirvəsinə 6 ildə bu vəzifələrdə çalışdı.
İslam və islahat
Abduhun İslami islahat hərəkatı üçün tövsiyə etdiyi (miras kimi qoyduğu) və müsəlman yenilikçilər tərəfindən davam etdirilən proqramı dörd ana başlıq altında ələ alına bilir:
- a.Islamın sürətlə yayıldığı əzəmətli günlərinə dönüş üçün Quran və Hədisin tədrisi,
- b.Islami tədrisin modern düşüncə və müasir elmin işığında yenidən yorumlanması və yenidən şəkilləndirliməsi.
- c.Misirdəki ali təhsilin islahı,
- d.Islamın qərb nüfuzuna və xristian hücumuna qarşı müdafiəsi.
Abduhun düşüncəsində müəlliminin cücərtdiyi ictihad toxumları yaxşıca kök saldı, böyüdü və inkişaf etdi. O, dayanmadan İslamın təqlid bağından qurtulması, bütün müsəlmanların Quran üzərində diqqətlicə çalışmaları və buna əlavə olaraq İslamın klassik dövrünün ağlın işığında araşadırılması fikrinin yerləşməsi üçün şalışdı. Onun qənaətinə görə, ancaq bu yolla müsəlmanlar öz həyatlarını və toplumalrını inkişaf etdirə bilərdilər. İslamdan çıxış edilərək söylənənlərin (bunu söyləyənlər hətta alimlər olsalar belə) məntiqsiz və mənasız olduğu təqdirdə, Quranın bunları ayırd etmə haqqını bütün müsəlmanlara verdiyini də göstərirdi. Bu beləydi, çünki İslam insanları din adamlarının hakimiyyətindən qurtarmış, Tanrı ilə üz-üzə gətirmiş və heç bir şəfaətə bel bağlanmamasını öyrətmişdir. Başqa bir yerdə belə deyirdi: " Ona görə əcdada istinad edilən üstünlük, keçmişin mənasızlıqlarının qorunmasını təmin edən bir bəhanəydi və bu kimi bir yanılmazlıq bəhanəsi insan zəkasına zidd olur." Ustadı Əfqani kimi və ciddi bir tənqid ilə öncə mədrəsə tipli tədris növünü ələ aldı. Abduh müsəlmaları davamlı həqiqi İslamın ruhunun işığı altında təhlilə, fikirləşməyə, problemlərin anlaşılması üçün məntiq yürütməyə təşviq etdi.
O belə deyirdi: " Bu an bütün dinlər arasında İslam dəlilsiz bir şeyə inananları pisləyən, qətilik (yəqinlik) daşımayan inancları izləyənlərə xitab edən tək dindir, İslam danışdığında ağla xitab edər və Uca Kitab xoşbəxtliyin, ağlın həqiqi istifadəsindən keçdiyini açıqlar."
Abduhun ağıl və rasionalizm üzərindəki vurğusu diqqətə alındığında onun İslam və müsbət elmi Allahın bizə doğru yolu tapmaqda rəhbərlik etməsi üçün verdiyi ağlın ekiz qardaşları olduğunu düşünməsi heyrətamiz deyildir.
Islam haqqındakı geniş elminin yanında Abduh sürgündə olarkən qərbdə etdiyi səyahətlərdən və qərb intellektual düşüncəsinə aid oxuduqlarından geniş, sərbəst bir baxış açısına yiyələnmişdir. Abduh – ustadı Əfqani kimi – keçmiş uğurları yad edərək yaşanmayacağına, edilməsi lazım olanın dramatik bir tərzdə dəyişən bu keçmişi özləri üçün daha gözəl gələcək uğruna bu günə uyğunlaşdırmağın lazım olduğuna inanmışdır. Islamın iki açıq ancaq mühüm ünsürdən ibarət olduğunu düşünürdü: Üsul və Füru. Üsulü’d-din(İslamın təməlləri), iman-əqidə-fəraiz(edilməsi məcburi olan işlər) və əxlaq(bərabərlik, ədalət, rifah prinsipləri)dantəşkil olunmaqdadır. Üsulü’d-din heç bir zamanda dəyişdirilməz. Digər yandan füru , müamələt(insanlar arası münasibətlər) kimi imanın ikinci sırada ya da özünə bağlı olmayan xüsusiyyələrini təşkil edir. Buna görə də toplumsal, mədəni, iqtisadi və siyasi münasibətlərlə əlaqəli tərtibatlar müqəddəs deyildir və dəyişimə tabedir.
Misirliləri Üsulü’d-din mövzusunda düşünə bilmək üçün Abduh, Quran təfsiri yazmaq kimi bir vəzifəni yükləndi. Öldüyündə tamamlanmamış bir halda olan ancaq sonradan tələbəsi Rəşid Rza tərəfindən ikmal edilən Quran təfsirində Abduh, hür (liberal), əqli (rasional), yenilikçi (modernist) bir üsuldan istifadə etmişdir.
İslam və Qərb düşüncəsi
Abduh misirlilərdən sadəcə klassik ərəbcə, fiqh və kəlam əsərlərini oxumalarını istəmirdi. O eyni zamanda qərbin dinamik inkişafına təsir göstərən səbəbləri başa düşə bilmək üçün modern elmlərin və Avropadakı dini inkişafın tarixinin də bilinməsini arzulayırdı. Modern qərb intellektualizminin İslam ilə -mükəmməl bir tərzdə- uyğun uzlaşma(kabili-telif) olduğunu vurğulayırdı. Bunun üçün yazılarında və konfranslarında təməl İslami qavramlara müsbət və faydalı qərbli fikir və ideallarının yaradıcı bir sintezini ortaya qoymağa çalışmışdır. O bu yolda həm misirli aydınların çoxunun dindar, səmimi müsəlmanlar kimi qala bilmələrini, həm də qərbin onlara təqdim edə biləcəyi ən gözəl şeyi qəbul edib hazırlaya bilmələrini təmin etdi. H. R. Gibb bu mövzuda belə yazmışdır[]:
Onun həqiqi şagirdləri alimlərdən olmayan, xüsusən qərbsayağı təhsil almış və öz içində iki yönəlişi bəsləyə bilməyənlərdən ibarət idi. O və onun əsərləri ilk əldə ictimai və siyasi islahatçılar üçün bir silah, bir qalxan rolunu oynayırdı və hələ də bu rolu oynamaqda davam etməkdədir. İslahatçılar onun nüfuzu syəsində öncədən xəbərdar olmayan yeni fikirlərini götürdükləri insanlar nəzdində qəbul edirdilər, ikinci olaraq ənənəvi elm ilə qərbin təqdim etdiyi yeni ağılçılıq arasında get-gedə böyüməkdə olan uçurumu keçici də olsa qapatmağa çalışmış və qərb universitetlərində təhsil alan öncələri inancını itirmə təhlükəsi ilə qarşı-qarşıya qalan müsəlman tələbələrin təhsillərini ümidsiz olmadan, suçlamalara məruz qalmadan davam etdirə bilmələrini mümkün hala gətirmişdir. Bu düşüncəsinin ağırlıq mərkəzinin təşkilinə hər kəsdən çox o səy göstərmiş və İslami bir çərçivədə irəliləmə fkirlərindən ibarət bir ədəbiyyat təşkil etmişdir.
1898-cu ildə Abduh Mənar adlı aylıq jurnal nəşr edən Rəşid Rzaya kömək etdi və bir müddət sonra jurnalı bərabər çıxarmağa başladılar. Bu jurnalın hakim mövzusu başa düçüləcəyi kimi onun bütün həyatının nəhai hədəfini təşkil edən İslamın yenidən yorumlanması/ihyası və İslam toplumunun islahı idi. Həqiqətən Mənar jurnalı bir müddət sonra onun İslma haqqındakı hürr və yenilikçi görüşlərini yaymada ən əhəmiyyətli vasitə halına gəldi.
Yenidən əl-Əzhər
Abduh 1892-ci ildə yeni Misir Xədivindən Əzhər universitetinin idarə heyətinə üzvlük təklifini aldığında çox sevinmişdi. Tələbəlik illərindən bu yana tədris planını, təhsil metodlarını və qurumun idarə şəklini dəyişmək istəyirdi. O İslami Ali təhsili islah və Əzhərin tədrisatını yeniləşdirdiyi təqdirdə, dünyanın hər tərəfindəki müsəlman –alimlərin, İslam dünyasının ən məşhur təhsil mərkəzinə axın-axın gələcəklərinə inanırdı. Beləliklə məsul olduğu İslam toplumunu islah etmə vəzifəsi anında tamamlanmış olacaqdı. Dolayısıyla Abduhun aşağıdakı islah təkliflərini irəli sürən, Əzhər Universitetinin idarə heyətindəki ən öndə gələn sima olması təəccüblü deyildir. Sözü gedən təkliflərin bəziləri bunlardır: Modern elmlərin proqrama alınması, təhsil işçilərinin əmək haqlarının artırılması, tələbə yataqxanalarının şərtlərinin yaxşılaşdırılması və saylarının artırılması, kafeteryalarda tələbələrə verilən yeməklərin keyfiyyətinin yüksəldilmsi, universitetdəki səhiyyə xidmətləri üçün öncə bir dispanser, sonra da bir xəstəxana qurulması, Əzhər vəqfinin yenidən tərtib olunması və yaxşılaşdırılması, qurumun idari sistemini qaydaya salmaq üçün işləyən Əzhər Şeyxinə kömək etmək üçün məmur və xidmətçilərin saylarının artırılması, tətillərin zaman və miqdarının azaldılaraq təhsil müddətinin 4 aydan 8 aya qaldırılması, bütün tələbələr üçün məcburi klassik ərəbcə dərslərinin təşkil edilməsi və kitabxanalardakı kitabların artırılması… Bu islahatlardan bəziləri zamanında tətbiq edilərkən, bəziləri Abduhun ölümündən sonra həyata keçirilmişdir.
Baş müftilik
1899-cu ildə Xədiv, Abduha Misir baş müftülüyünü təklif etdi. Bununla o, Misirdə şəriətin ən üstün rəsmi səlahiyyətlisi olurdu və onun fətvaları nəhai salahiyyət qazanırdı. O, bu təsirli və güclü vəzifəsindən əldə etdiyi avantajla bütün İslami məhkəmə (fətva) sisteminin islahı və İslam hüququnun davamlı olaraq gözdən keçirilməsi mərhələsini başlatdı. Sələflərin əksinə müftülük binasının qapılarını –zəif və gücsüz olsa belə- hər fərdin, onun qərarlarını dəyiçdirə bilmələrinə imkan yaratmaq məqsədi ilə xalqa açdı. Onun xüsusən üç fətvası çox məşhurdur: Bir fətvasında o müsəlmanlara yəhudi və xristianlar tərəfindən kəsilən heyvanların ətinin yeyilə biləcəyinə izin verdi. Çünki onlar Əhl- Kitabdırlar. Bir digər fətvasında o faiz verən poçt idarəsinə bağlı olan banklara müsəlmanların pul qoymalarının caiz olduğunu göstərmişdir. Bu fətvaların üçüncüsündə Quranın bir kişinin dörd qadınla evlənməsinə izin verdiyinə baxmayaraq bunu qəbul etmədiyini ifadə etdi. Ayrıca Quran kişilərə qadınlarının hamısı ilə bərabər davranmalarını nəsihət etməkdədir. Bu Abduha görə dolaylı da olsa çox evliliyin xoş görülməməsinə işarə etməkdədir. Çünki aydındır ki, heç bir kişinin qadınlarına bərabər olaraq davrana bilməsi mümkün deyildir. Bənzəri bir biçimdə Abduh talaq (boşamanın) müsəlman kişilər tərəfindən tək tərəfli və keyfi olaraq mənfi şəkildə istifadə edilməsinə qarşı çıxmışdır. O qəti surətdə Quranın kişi və xanımı arasındakı münaqişələr zamanı tərəfsiz vasitəçilərin araya girməsini əmr etdiyini irəli sürürdü. Çünki talaq (boşama) tərəflər arasındakı münaqişələrdən qaynaqlanan və məhkəmə razılığı olmadan boşanmaya icazə verməməlidir. Həqiqətən də Peyğəmbər (sav) dövründə qazinin (hakimin) vəziyyətini yaxşılaşdıran inqilabçı islahatlarla nisbətdə XIX əsr İslam dünyasında qadının əhəmiyyətsiz və zəif vəziyyəti arasındakı fərqlilik Abduhu hədsiz dərəcədə mütəəssir edirdi. Bu üzüntü halında bir dəfə belə demişdir: " Dinimizin qadına verdiyi haqların fərqində olmayan müsəlmanlar qadının təhsili mövzusunda yanıladıqlarından biz də qadını təhsilinə qarşı bir vəziyyətə düşdük." Bu inkar edilməz bir həqiqətdir ki, Misir baş müftisi kimi əldə etdiyi yüksək vəzifə sayəsində Abduh İslam yenilikçiliyinin təkcə vətənində deyil bütün İslam dünyasında mötəbər və təsirli bir yönəliş kimi qəbul olunmasına imakn yaratmışdır.
Əfqaninin yolunu gedən Misir baş müftisi özünü müsəlman adlandıranlar ya da qeyri-müsəlmanlar İslamı tənqid etdikləri zaman İslamı güclü və təsirli bir tərzdə müdafiə etməkdə idi. Misal kimi o liberallara bəzi şəraitlərdə qərb meyilli olanlara ərəb milliyyətçiliyi və layiq hümanizm tərəfdarı müsəlmanlara dinin insan həyatının ən öndə gələn həyati qaynağı olduğunu xatırladırdı: " Din ilk müəllim… elm taliblərinə insan ruhunun ən mükəmməl rəhbəri… ruhu ali dəyərlər və fəzilətli keyfiyyətlərlə tərbiyələndirən ən böyük müəllim… onu ədalət, mərhəmət və əsilliklə təchiz edər… – Və xüsusən də İslam bədəvi, mədəniyyətsiz bir milləti qısa bir zamanda hikmət və abadlığa qovuşduran dəyərlər bütünüdür…
Onun qeyri müsəlmanlar qarşısındakı İslamı müdafiəsi güclü və təsirli idi. Bunlardan Fransız xarici işlər naziri Gabriel Hanotaux ilə "Əl-Camia" adlı ərəb jurnalının naşiri Farah Antuna verdiyi cavablar ən gözə çarpanlarıydı. Bunlar Abduha Misirdə böyük şöhrət qazandırdı.
İrsi
Abduhun İslami islahat cəhdləri ölümündən sonra onun elmli və bacarıqlı tələbələrindən Rəşid Rzanın rəhbərlik etdiyi Sələfiyə hərəkatı ilə davam etdirildi. Sözü gedən hərəkat sələfin, yəni İslamın əsas məzhəblərinin ortaya çıxmdığı klassik dövrdə yaşamış ilk nəsillərin fikir və ideallarına dönüb, onları günümüzün işığı altında yenidən yorumlamaq məqsədini daşıyırdı. Bu hərəkatın mənsubları sələf terminini Peyğəmbər (sav) və müsəlmanların ilk nəsillər ilə məhdudlaşdıran aşırı mühafizəkarların inhisarından alaraq, termini İslamın sürətlə yayıldığı və böyüdüyü ilk dövrlərdəki müsəlmanları da əhatə edəcək şəkildə geniş qəbul edən liberallara daşımışdılar.
Məhəmməd Abduh Əfqanidən aldığı fikirlərinin çoxunu inkişaf etdirməsinə baxmayaraq bunları ustadından daha mötədil, nizamlı, təsirli və səmimi bir tərzdə ortaya qoydu. Misirdə həyata keçirdiyi İslami islahatlar, dinin sürətlə dəyişən bir dünyayla ayaqlaşması və bu cazibəli mesajın İslam dünyasının digər istiqamətlərinə yayılmasını təmin etmişdir. Beləliklə Abduh ustadı Əfqani ilə birlikdə İslam yenilikçiliyinin qurucularından biri olma sifətini qazanmış oldu. Nəbil Huri və Abduh Baklini Abduhun İslami oyanışa verdiyi dəstəyi konkret bir şəkildə belə ifadə etmişdilər: "İslam toplumlarındakı təfriqələr və qüsurlar nəzərə alındığında Abduh həm tənqidi, həm də təşviq edici təkliflər təqdim etmişdir. O İslam haqqında müxtəlif ehtiyac və şəraitlərin ortaya çıxıb böyüməsini əngəlləmək üçün müxtəlif təfərrüatlar üzərində isrardan qaçaraq ümumi bir çərçivə təşkil etmişdir. Abduhun baxış tərzinə görə zamanın nəbzini tutmaq, bu günün keçmişə bağlanması demək deyil, daha çox tənəzzül dövründə ictimai birliyin zəiflədiyi və əxlaqi dəyərlərin itirildiyi nöqtədə maddi irəliləmə ilə öhdəsindən gəlinməsi mümkün olmayan nizamlı bir inkişafı təmin etməkdir."
Məhəmməd Abduh 1905-ci ildə 56 yaşında dünyaya gözlərini yumdu.
Həmçinin bax
Mənbə
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Mehemmed Abduh 1849 1905 Misirdeki Islam modernizminin banilerinden biri EHEMMED ABDUHDogum tarixi 1849Dogum yeri MisirVefat tarixi 1905Vefat yeri Misir Mehemmed Abduh 1849 1905 Cemaleddin Efqaninin heraretli telebesi ve davamcisi idi Abduh on bes illik yaxin dostuluqlari zamani ustadinin derslerini o qeder mukemmel oyrendi ki hetta onu kecerek geride daha konkret muhum ve qalici bir miras buraxdi Bu mirasi yazilarinda konfrans ve vaazlarinda ve bir de Ezher Universitetinde muellimlik idare heyeti uzvluyu ve Misir bas muftuluyu kimi sahelerde elde etdi Usaqliq ve mekteb illeriMehemmed Abduh 1849 cu ilde Misirde orta tebeqeden bir ekinci ailesinde dunyaya gelmisdir On yasinda bir kend mektebinde oxumagi ve yazmagi oyrendikden sonra Qurani ezberlemesi ve qiraetini gozel oyrenmesi ucun Quran hafizi yetisdiren bir mektebe gonderildi Iki il icerisinde bu vezifesinin ohdesinden geldi ve 1862 ci ilde Tantadaki Ehmedi mescidi mektebine getdi Uc il yarimliq ezbereleme metoduna uygun tehsil erefesinde muellimlerinin derslerini basa dusmekde boyuk cetinlikler ceken ustelik colde bayirda oynamaga cox duskun olan genc Abduh mektebi onu qane etmeyen metodlar uzunden umidsiz halda tamamen terk etdi Atasi ve qohumlarindan bir coxu kimi ekinci olmaq ucun kendine dondu ve orada 16 yasinda evlendi Evliliyinden qirx gun sonra Mehemmed Abduh onun umidlerini dogrultmayan kohne mektebe donmesi ucun atasi terefinden mecbur edildi Mektebe qayitmaq ucun kendinden ayrildiginda umidi kesilerek mektebden qacmis bu genc atasinin isteyine itaet etmedi ve qohumlarinin yanina getdi Orada boyuk emisi Seyx Dervis onun muellimlik etdi ve onda dini elmlere qarsi tukenmez bir istek ve tasavvufa qarsi guclu bir maraq yaratdi 1865 ci ilde Abduh Tantadaki mektebe bu defe xeyli motive olmus ve dini tehsil almaq ucun cox istekli bir sekilde dondu el EzherTezlkle mktebe qayitdigindan yarim il sonra Abduh Qahiredeki meshur Islami bir qurum olan Ezher Universitetinde tehsil almaq fikrine dusdu Sonraki dord il boyunca orada tehsil aldi Bu zaman diliminde ozune emisi terefinden telqin edilen ve heyatina hakim olan amillerden biri olan tasavvufun tesiri altindaydi Bunun neticesi kimi Ezher Universitetindeki tehsil zamani ve ya evlerinde oldugu zamanlarda gunlerle oruc tutar gecelerin coxunu ibadetle ve Quran oxumaqla kecirerdi Etrafindakilardan ferqli geyiner zahidane bir heyat terzi kecirer ve get gede dunyadan uzaqlasirdi Abduh 1871 ci ilde bele bir ruhi efval ruhiye icerisinde emisine novbeti ziyaretlerinden birinde muellimi ondaki deyisikkliye gorduyu zaman heyrete gelmis ve onu tedricen daha normal bir heyat terzine geri getirmeye qerar vermisdi Himayesi altindaki qardasi oglunu sosyal tesirlere qataraq ve onu genis bir yelpazedeki problemleri hell ve muzakire etmeye tesviq ederek bu hedefini heyata kecirmisdi Abduh emisinin bu deyismedeki tesirleri haqqinda bele yazir Evveller mene cazibedar gelen bu dunya heyati gozumde kiclimis ve elm tedaruku evveller ehemiyyet vermediyim ruhumun Allaha qarsi duydugu sevgi ve istek guclu hala gelmisdi Butun qaygilarim meni ter etmis bir derdim qalmisdi o da elm ve ruhi sahede mukemmel hala gelmek Daha sonra meni az bir zamanda cehaletin qaranliqlarindan qurtarib elmin genis ufuqlerine goturen kor bir teqlidin zincirlerinden Allah ile mistik bir birliyin hurriyyetine qovusduran seyxim xaric ruhumun meyl etdiyi sahede mene yol gosterecek bir rehberim yox idi Efqaninin tesiri muxalifetcilik ve yaradiciliqAncaq Abduhu sufiliyin mistik ve passiv dunyasindaki cosqudan alib Islam toplumlarinin islahi ve Islamin yeniden yorumlamasiyla elaqeli aktiv ve praktiki mesguliyyetlere getiren alim zeki ve siyasi olaraq zirek bir sexs olan Efqani ile 1871 ci ilde baslayan yaxin dostlugu oldu 1874 cu ilden qezet ve jurnallara meqaleler yazmaga basladi ve artiq 1876 ci ilde nesr olunmus iki kitabi var idi Yazilarinda enenevi alimlerin Islam kelami ve fiqhi movzusundaki usulperest ve ehkamciliginin tenqidi gorulur O eyni zamanda davamli olaraq muasir elmlerin tedrisine ve qerbin inkisaf sebeblerini anlamaga duyulan ehtiyaci vurgulamisdir Cunki muselmanlar kecmis ugurlariyla yasamaga davam ede bilmezler Mecbur qaldiqlari ve en meqbul sey dramatik bir sekilde deyisen kecmisi ozlerine daha yaxsi bir gelecek qurmaq ucun indiye uygunlasdirmalari idi Son imtahanlarini verdiyi zaman Ezherin enenevi dusunceye sahib alimleri az qala onu imtahanlarda saxlayacaqdilar ancaq Daru l Ulumun azad dusunceli rektorunun vaxtinda ise qarismasi ile muellimler razi salindilar Diplomunu ve alimlik derecesini aldiqdan sonra Abduh Ezher Universitetinde qalmagi ve Xediv Dil Mektebinde muellimlik etmeye muveffeq oldu Burada ustadi Efqaniden oyrendiyi mentiqi istidlal delillerden hokm cixarma ve agil yurutmeye esaslanan eyni metodu tetbiq etdi Her iki muessisede isleyerken zehni davamli Misir xalqini inkisaf etdirmek ucun Islam huququnun ve ereb dilinin islahati ile mesgul idi 1879 cu ilde inqilabci gorusleri ve despotizmi tehdid eden davranislarina gore her iki qurumdaki vezifesinden uzaqlasdirildi 1880 ci ilden etibaren iki il el Veqayii l Misriyyeinin uc nasirinden biri kimi isledi Ancaq 1882 ci ilde Urabi Pasa liderliyinde Misirdeki ingilis ve fransizlara qarsi meglubiyyetle neticelenen milli usyana qosuldugu subhesiyle Misirden uzaqlasdirildi ve surgune gonderildi Suriya ve Liviyada bir muddet qaldiqdan sonra Abduh 1884 cu ilde Efqani terefinden ona qosulmasi ucun Parise cagirildi Hemin il anti imperializm Islam milliyyetciliyi Islam modernizmi panislamizm vb movzularda ses salan yazilar nesr eden Urvetu l Vusqa adli jurnalin nesrine basladilar Qezetin nesri qadagan edildikde ve Efqani 1885 ci ilde parisden deportasiya edildiyinde Abduh aktiv bir sekilde ders vermeye ve yazmaga basladigi Beyruta qayitdi Misirden mecburi olaraq uzaq qaldigi zaman kesiyinde 1882 1888 daha once kitablarda oxudugu Avropanin inkisafini seyahet ederek gorme imkani elde etdi Yeniden Misirde1889 cu ilde artiq Abduh muhacir kimi yasamaqdan yorulmus ve ustadi Efqaninin inqilabci Islami ideallarini itirmisdi Misirli iqtidar sahibleri ile uzlasmaya ve geri donmesine izin verildiyi teqdirde siyasetin xaricinde qalacagina soz vermeye qerar verdi Sistem icinde qalaraq muselman xalqlarin tedrici deyisimi ucun calisacagina dair o ve misirli iqtidar sahibileri arasinda zimni bir muqavile vardi Misire qayidisinda qazi kimi vezifelendirildi ancaq Islami meseleler uzerinde sohbetlere ve yazmaga heraretle davam etdi On il sonra Islam movzusundaki mutedil ve yenilikci fikirlerinden oturu o qeder taninmisdi ki Misir bas muftuluyune ve ustelik de daimi olaraq Qanunverici Meclis uzvluyune secildi Olumunden once gucunun zirvesine 6 ilde bu vezifelerde calisdi Islam ve islahatAbduhun Islami islahat herekati ucun tovsiye etdiyi miras kimi qoydugu ve muselman yenilikciler terefinden davam etdirilen proqrami dord ana basliq altinda ele alina bilir a Islamin suretle yayildigi ezemetli gunlerine donus ucun Quran ve Hedisin tedrisi b Islami tedrisin modern dusunce ve muasir elmin isiginda yeniden yorumlanmasi ve yeniden sekillendirlimesi c Misirdeki ali tehsilin islahi d Islamin qerb nufuzuna ve xristian hucumuna qarsi mudafiesi Abduhun dusuncesinde muelliminin cucertdiyi ictihad toxumlari yaxsica kok saldi boyudu ve inkisaf etdi O dayanmadan Islamin teqlid bagindan qurtulmasi butun muselmanlarin Quran uzerinde diqqetlice calismalari ve buna elave olaraq Islamin klassik dovrunun aglin isiginda arasadirilmasi fikrinin yerlesmesi ucun salisdi Onun qenaetine gore ancaq bu yolla muselmanlar oz heyatlarini ve toplumalrini inkisaf etdire bilerdiler Islamdan cixis edilerek soylenenlerin bunu soyleyenler hetta alimler olsalar bele mentiqsiz ve menasiz oldugu teqdirde Quranin bunlari ayird etme haqqini butun muselmanlara verdiyini de gosterirdi Bu beleydi cunki Islam insanlari din adamlarinin hakimiyyetinden qurtarmis Tanri ile uz uze getirmis ve hec bir sefaete bel baglanmamasini oyretmisdir Basqa bir yerde bele deyirdi Ona gore ecdada istinad edilen ustunluk kecmisin menasizliqlarinin qorunmasini temin eden bir behaneydi ve bu kimi bir yanilmazliq behanesi insan zekasina zidd olur Ustadi Efqani kimi ve ciddi bir tenqid ile once medrese tipli tedris novunu ele aldi Abduh muselmalari davamli heqiqi Islamin ruhunun isigi altinda tehlile fikirlesmeye problemlerin anlasilmasi ucun mentiq yurutmeye tesviq etdi O bele deyirdi Bu an butun dinler arasinda Islam delilsiz bir seye inananlari pisleyen qetilik yeqinlik dasimayan inanclari izleyenlere xitab eden tek dindir Islam danisdiginda agla xitab eder ve Uca Kitab xosbextliyin aglin heqiqi istifadesinden kecdiyini aciqlar Abduhun agil ve rasionalizm uzerindeki vurgusu diqqete alindiginda onun Islam ve musbet elmi Allahin bize dogru yolu tapmaqda rehberlik etmesi ucun verdiyi aglin ekiz qardaslari oldugunu dusunmesi heyretamiz deyildir Islam haqqindaki genis elminin yaninda Abduh surgunde olarken qerbde etdiyi seyahetlerden ve qerb intellektual dusuncesine aid oxuduqlarindan genis serbest bir baxis acisina yiyelenmisdir Abduh ustadi Efqani kimi kecmis ugurlari yad ederek yasanmayacagina edilmesi lazim olanin dramatik bir terzde deyisen bu kecmisi ozleri ucun daha gozel gelecek ugruna bu gune uygunlasdirmagin lazim olduguna inanmisdir Islamin iki aciq ancaq muhum unsurden ibaret oldugunu dusunurdu Usul ve Furu Usulu d din Islamin temelleri iman eqide feraiz edilmesi mecburi olan isler ve exlaq beraberlik edalet rifah prinsipleri danteskil olunmaqdadir Usulu d din hec bir zamanda deyisdirilmez Diger yandan furu muamelet insanlar arasi munasibetler kimi imanin ikinci sirada ya da ozune bagli olmayan xususiyyelerini teskil edir Buna gore de toplumsal medeni iqtisadi ve siyasi munasibetlerle elaqeli tertibatlar muqeddes deyildir ve deyisime tabedir Misirlileri Usulu d din movzusunda dusune bilmek ucun Abduh Quran tefsiri yazmaq kimi bir vezifeni yuklendi Olduyunde tamamlanmamis bir halda olan ancaq sonradan telebesi Resid Rza terefinden ikmal edilen Quran tefsirinde Abduh hur liberal eqli rasional yenilikci modernist bir usuldan istifade etmisdir Islam ve Qerb dusuncesiAbduh misirlilerden sadece klassik erebce fiqh ve kelam eserlerini oxumalarini istemirdi O eyni zamanda qerbin dinamik inkisafina tesir gosteren sebebleri basa duse bilmek ucun modern elmlerin ve Avropadaki dini inkisafin tarixinin de bilinmesini arzulayirdi Modern qerb intellektualizminin Islam ile mukemmel bir terzde uygun uzlasma kabili telif oldugunu vurgulayirdi Bunun ucun yazilarinda ve konfranslarinda temel Islami qavramlara musbet ve faydali qerbli fikir ve ideallarinin yaradici bir sintezini ortaya qoymaga calismisdir O bu yolda hem misirli aydinlarin coxunun dindar semimi muselmanlar kimi qala bilmelerini hem de qerbin onlara teqdim ede bileceyi en gozel seyi qebul edib hazirlaya bilmelerini temin etdi H R Gibb bu movzuda bele yazmisdir menbe gosterin Onun heqiqi sagirdleri alimlerden olmayan xususen qerbsayagi tehsil almis ve oz icinde iki yonelisi besleye bilmeyenlerden ibaret idi O ve onun eserleri ilk elde ictimai ve siyasi islahatcilar ucun bir silah bir qalxan rolunu oynayirdi ve hele de bu rolu oynamaqda davam etmekdedir Islahatcilar onun nufuzu syesinde onceden xeberdar olmayan yeni fikirlerini goturdukleri insanlar nezdinde qebul edirdiler ikinci olaraq enenevi elm ile qerbin teqdim etdiyi yeni agilciliq arasinda get gede boyumekde olan ucurumu kecici de olsa qapatmaga calismis ve qerb universitetlerinde tehsil alan onceleri inancini itirme tehlukesi ile qarsi qarsiya qalan muselman telebelerin tehsillerini umidsiz olmadan suclamalara meruz qalmadan davam etdire bilmelerini mumkun hala getirmisdir Bu dusuncesinin agirliq merkezinin teskiline her kesden cox o sey gostermis ve Islami bir cercivede irelileme fkirlerinden ibaret bir edebiyyat teskil etmisdir 1898 cu ilde Abduh Menar adli ayliq jurnal nesr eden Resid Rzaya komek etdi ve bir muddet sonra jurnali beraber cixarmaga basladilar Bu jurnalin hakim movzusu basa duculeceyi kimi onun butun heyatinin nehai hedefini teskil eden Islamin yeniden yorumlanmasi ihyasi ve Islam toplumunun islahi idi Heqiqeten Menar jurnali bir muddet sonra onun Islma haqqindaki hurr ve yenilikci goruslerini yaymada en ehemiyyetli vasite halina geldi Yeniden el EzherAbduh 1892 ci ilde yeni Misir Xedivinden Ezher universitetinin idare heyetine uzvluk teklifini aldiginda cox sevinmisdi Telebelik illerinden bu yana tedris planini tehsil metodlarini ve qurumun idare seklini deyismek isteyirdi O Islami Ali tehsili islah ve Ezherin tedrisatini yenilesdirdiyi teqdirde dunyanin her terefindeki muselman alimlerin Islam dunyasinin en meshur tehsil merkezine axin axin geleceklerine inanirdi Belelikle mesul oldugu Islam toplumunu islah etme vezifesi aninda tamamlanmis olacaqdi Dolayisiyla Abduhun asagidaki islah tekliflerini ireli suren Ezher Universitetinin idare heyetindeki en onde gelen sima olmasi teeccublu deyildir Sozu geden tekliflerin bezileri bunlardir Modern elmlerin proqrama alinmasi tehsil iscilerinin emek haqlarinin artirilmasi telebe yataqxanalarinin sertlerinin yaxsilasdirilmasi ve saylarinin artirilmasi kafeteryalarda telebelere verilen yemeklerin keyfiyyetinin yukseldilmsi universitetdeki sehiyye xidmetleri ucun once bir dispanser sonra da bir xestexana qurulmasi Ezher veqfinin yeniden tertib olunmasi ve yaxsilasdirilmasi qurumun idari sistemini qaydaya salmaq ucun isleyen Ezher Seyxine komek etmek ucun memur ve xidmetcilerin saylarinin artirilmasi tetillerin zaman ve miqdarinin azaldilaraq tehsil muddetinin 4 aydan 8 aya qaldirilmasi butun telebeler ucun mecburi klassik erebce derslerinin teskil edilmesi ve kitabxanalardaki kitablarin artirilmasi Bu islahatlardan bezileri zamaninda tetbiq edilerken bezileri Abduhun olumunden sonra heyata kecirilmisdir Bas muftilik1899 cu ilde Xediv Abduha Misir bas muftuluyunu teklif etdi Bununla o Misirde serietin en ustun resmi selahiyyetlisi olurdu ve onun fetvalari nehai salahiyyet qazanirdi O bu tesirli ve guclu vezifesinden elde etdiyi avantajla butun Islami mehkeme fetva sisteminin islahi ve Islam huququnun davamli olaraq gozden kecirilmesi merhelesini baslatdi Seleflerin eksine muftuluk binasinin qapilarini zeif ve gucsuz olsa bele her ferdin onun qerarlarini deyicdire bilmelerine imkan yaratmaq meqsedi ile xalqa acdi Onun xususen uc fetvasi cox meshurdur Bir fetvasinda o muselmanlara yehudi ve xristianlar terefinden kesilen heyvanlarin etinin yeyile bileceyine izin verdi Cunki onlar Ehl Kitabdirlar Bir diger fetvasinda o faiz veren poct idaresine bagli olan banklara muselmanlarin pul qoymalarinin caiz oldugunu gostermisdir Bu fetvalarin ucuncusunde Quranin bir kisinin dord qadinla evlenmesine izin verdiyine baxmayaraq bunu qebul etmediyini ifade etdi Ayrica Quran kisilere qadinlarinin hamisi ile beraber davranmalarini nesihet etmekdedir Bu Abduha gore dolayli da olsa cox evliliyin xos gorulmemesine isare etmekdedir Cunki aydindir ki hec bir kisinin qadinlarina beraber olaraq davrana bilmesi mumkun deyildir Benzeri bir bicimde Abduh talaq bosamanin muselman kisiler terefinden tek terefli ve keyfi olaraq menfi sekilde istifade edilmesine qarsi cixmisdir O qeti suretde Quranin kisi ve xanimi arasindaki munaqiseler zamani terefsiz vasitecilerin araya girmesini emr etdiyini ireli sururdu Cunki talaq bosama terefler arasindaki munaqiselerden qaynaqlanan ve mehkeme raziligi olmadan bosanmaya icaze vermemelidir Heqiqeten de Peygember sav dovrunde qazinin hakimin veziyyetini yaxsilasdiran inqilabci islahatlarla nisbetde XIX esr Islam dunyasinda qadinin ehemiyyetsiz ve zeif veziyyeti arasindaki ferqlilik Abduhu hedsiz derecede muteessir edirdi Bu uzuntu halinda bir defe bele demisdir Dinimizin qadina verdiyi haqlarin ferqinde olmayan muselmanlar qadinin tehsili movzusunda yaniladiqlarindan biz de qadini tehsiline qarsi bir veziyyete dusduk Bu inkar edilmez bir heqiqetdir ki Misir bas muftisi kimi elde etdiyi yuksek vezife sayesinde Abduh Islam yenilikciliyinin tekce veteninde deyil butun Islam dunyasinda moteber ve tesirli bir yonelis kimi qebul olunmasina imakn yaratmisdir Efqaninin yolunu geden Misir bas muftisi ozunu muselman adlandiranlar ya da qeyri muselmanlar Islami tenqid etdikleri zaman Islami guclu ve tesirli bir terzde mudafie etmekde idi Misal kimi o liberallara bezi seraitlerde qerb meyilli olanlara ereb milliyyetciliyi ve layiq humanizm terefdari muselmanlara dinin insan heyatinin en onde gelen heyati qaynagi oldugunu xatirladirdi Din ilk muellim elm taliblerine insan ruhunun en mukemmel rehberi ruhu ali deyerler ve feziletli keyfiyyetlerle terbiyelendiren en boyuk muellim onu edalet merhemet ve esillikle techiz eder Ve xususen de Islam bedevi medeniyyetsiz bir milleti qisa bir zamanda hikmet ve abadliga qovusduran deyerler butunudur Onun qeyri muselmanlar qarsisindaki Islami mudafiesi guclu ve tesirli idi Bunlardan Fransiz xarici isler naziri Gabriel Hanotaux ile El Camia adli ereb jurnalinin nasiri Farah Antuna verdiyi cavablar en goze carpanlariydi Bunlar Abduha Misirde boyuk sohret qazandirdi IrsiAbduhun Islami islahat cehdleri olumunden sonra onun elmli ve bacariqli telebelerinden Resid Rzanin rehberlik etdiyi Selefiye herekati ile davam etdirildi Sozu geden herekat selefin yeni Islamin esas mezheblerinin ortaya cixmdigi klassik dovrde yasamis ilk nesillerin fikir ve ideallarina donub onlari gunumuzun isigi altinda yeniden yorumlamaq meqsedini dasiyirdi Bu herekatin mensublari selef terminini Peygember sav ve muselmanlarin ilk nesiller ile mehdudlasdiran asiri muhafizekarlarin inhisarindan alaraq termini Islamin suretle yayildigi ve boyuduyu ilk dovrlerdeki muselmanlari da ehate edecek sekilde genis qebul eden liberallara dasimisdilar Mehemmed Abduh Efqaniden aldigi fikirlerinin coxunu inkisaf etdirmesine baxmayaraq bunlari ustadindan daha motedil nizamli tesirli ve semimi bir terzde ortaya qoydu Misirde heyata kecirdiyi Islami islahatlar dinin suretle deyisen bir dunyayla ayaqlasmasi ve bu cazibeli mesajin Islam dunyasinin diger istiqametlerine yayilmasini temin etmisdir Belelikle Abduh ustadi Efqani ile birlikde Islam yenilikciliyinin qurucularindan biri olma sifetini qazanmis oldu Nebil Huri ve Abduh Baklini Abduhun Islami oyanisa verdiyi desteyi konkret bir sekilde bele ifade etmisdiler Islam toplumlarindaki tefriqeler ve qusurlar nezere alindiginda Abduh hem tenqidi hem de tesviq edici teklifler teqdim etmisdir O Islam haqqinda muxtelif ehtiyac ve seraitlerin ortaya cixib boyumesini engellemek ucun muxtelif teferruatlar uzerinde isrardan qacaraq umumi bir cercive teskil etmisdir Abduhun baxis terzine gore zamanin nebzini tutmaq bu gunun kecmise baglanmasi demek deyil daha cox tenezzul dovrunde ictimai birliyin zeiflediyi ve exlaqi deyerlerin itirildiyi noqtede maddi irelileme ile ohdesinden gelinmesi mumkun olmayan nizamli bir inkisafi temin etmekdir Mehemmed Abduh 1905 ci ilde 56 yasinda dunyaya gozlerini yumdu Hemcinin baxIslamMenbehttp az timeturk com mhmmd abduh kimdir 683 haberi html olu kecid