Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Dulusçuluq — gilin xüsusi formaya salınması və xüsusi bişirilməsi ilə bağlı peşə.
Dulusçuluq istehsalatın üç istiqamətini əhatə edir:
- Adi tikinti kərpicinin istehsalı;
- Müxtəlif gil qabların və istehsalat məmulatlarının (odadavamlı kərpic, kafel, saxsı boru və s.) istehsalı;
- Fayans və farfor məmulatlarının istehsalı.
Azərbaycanda dulusçuluğun tarixi
Dulusçuluq Azərbaycanda sənətkarlıq istehsalının ən qədim sahələrindən olub bu günə qədər öz əhəmiyyətini saxlamışdır. Mütəxəssislər sənətin bu sahəsinin meydana çıxmasını neolit dövrünə aid edirlər. Əvvəlcə, əsasən qadınların məşğul olduğu dulusçuluq eneolit dövründə tətbiq edilən sırf texniki nailiyyətlər nəticəsində müstəqil sənət sahəsinə çevrilmişdi.
İlk orta əsrlərin sonlarından başlayaraq Azərbaycanda dulusçuluq istehsalı daha yüksək səviyyəyə çatmışdı. Monqol işğallarına qədər davam etmiş bu yüksəliş dövründə dulusçuluqda güclü kəmiyyət və keyfiyyət dəyişikliyi baş vermişdi. Ayaqla hərəkətə gətirilən çarxın meydana gəlməsi, müxtəlif dulusçuluq mərkəzlərində şirli qablar istehsalının başlanması, dulus kürələrinin kütləvi şəkildə tətbiq edilməsi yüksək keyfiyyətli saxsı məmulatı istehsalı üçün daha əlverişli şərait yaradırdı.
Bu dövrdə saxsı qabların yayılması arealı Azərbaycanın demək olar ki, bütün şəhər və vilayətlərini əhatə edirdi. Bir çox yaşayış məntəqələrində, o cümlədən Beyləqanda aparılan arxeoloji qazıntılar nəticəsində Azərbaycanda şirsiz və şirli qablar istehsalının yüksək səviyyədə olduğunu sübut edən çoxlul materiallar aşkar edilmişdir.
Məişət keramikası
Müstəqil Azərbaycan xanlıqların mövcud olduqları XVIII əsrin ikinci yarısı – XIX əsrin əvvəlində dulusçuluq istehsahnm aparıcı sahəsi kimi daha çox məişət keramikasından söhbət açmaq olar. Azərbaycanın dulus ustaları məişətin müxtəlif sahələrində işlədilən çoxlu gil məmulatları hazırlayırdılar. Etnoqrafık tədqiqatlar göstərir ki, məişətdə işlədilən dulusçuluq məhsullan öz təyinatlanna görə bir neçə qrupa bölünürdülər. Bunların arasında su qabları, yemək qabları, süd məhsullan üçün qablar, evlərin qızdırılması və işıqlandınlması üçün nəzərdə tutulan qablar əsas yer tuturdular.
Təkcə məişətdə işlədilən su qablarının bir neçə növü su daşımaq üçün (, , , , kuzə). Su saxlamaq və süfrədə işlətmək üçün (küp, , qurqur, dolça, , ), yuyunmaq və dəstamaz almaq üçün (aftafa, və s.) çox müxtəlif saxsı qablar istehsal edilirdi. Ümumiyyətlə isə, dulus ustaları 50-dən çox müxtəlif növlü qab-qacaq istehsal etməyi bacarırdılar.
Xanlıqlar dövrünə aid arxiv sənədlərində və digər yazılı mənbələrdə Azərbaycanın Şamaxı, Şəki, Ərdəbil, Təbriz, Naxçıvan, Gəncə, Ordubad və s. şəhər-lərində saxsı məmulatının istehsalı barədə məlumat verilir. Bu məlumatlardan ay-dın olur ki, Şəki xanlığının bir çox kəndlərində və Nuxada gil qablar hazırlayırdılar. Təkcə Şəki şəhərində saxsı səhəng istehal edənlərin sayı 29İ nəfərə çatdırdı.
Digər xanlıqlarla müqayisədə Naxçıvan xanlığında saxsı qablar istehsalıf haqqında məlumat daha çoxdur. Lakin əksər hallarda bu məlumatlar bir-birilərinil təkrar edirlər. Naxçıvan xanlığının Rusiya tərəfındən işğalı dövründə Naxçıvan və Ordubad şəhərlərinin hər birində 12 nəfər dulusçu çalışırdı Ordubaddakı dulusçu emalatxanalarından biri yararsız hala düşmüş karvansarada yerləşirdi. Xanlığın Təzəkənd adlı yaşayış məntəqəsində Naxçıvan hakimi Ehcan xana məxsus saxsı səhəng istehsal edən emalatxananın fəaliyyətI göstərməsi haqqında da məlumat var.
Dulusçuluq istehsalının Bakıda da mövcud olması ehtimalını irəli sürməkj olar. Şəhərin ətrafındakı müxtəlif növ gil yataqları burada saxsı qablann istehsalıl üçün şərait yaradırdı. 1946-cı ildə şəhərin qala hissəsində V.N.Leviatov tərəfra-1 dən aparılmış qazıntı işləri zamanı XVII-XVIII əsrlərə aid edilən xeyli miqdarda şirli qablar – kasa, boşqab, və s. tapılmışdır ki, bunların da əksəriyyəti yerli istehsalın məhsulları idilər.
Gəncədə dulusçuluq
Bütün orta əsrlər boyu saxsı qablar istehsalının əsas mərkəzlərindən olmuş Gəncədə də bu sənət sahəsi qalmaqda davam edirdi. Mənbələrdən birində Gəncə dulusçulannın məhsulları yüksək qiymətləndirilir və onlar "öz işlərini yaxşı bi-1 lən" sənətkarlar kimi xarakterizə olunurlar. Ətraf ərazilərdən əldə edi-İən əla növ gil şəhərdə fəaliyyət göstərən iki böyük dulusçuluq emalatxanasında emal edilərək yüksək keyfıyyəti olan saxsı məhsullarına çevrilirdilər.
Gəncədə dulusçuluq sənətinin daha çox inkişaf etməsini yerli hakimlərin bu sahəyə qayğı ilə yanaşmaları ilə izah etmək olar. Onların sənətin bu sahəsinin inkişafı üçün yaratdıqlan şəraitin nə dərəcədə əlverişli olduğunu Gəncə dulusçularının 1809-cu ildə rus hakimiyyət orqanlarına yazdıqları şikayətdən də aydın görmək olar: "Xanlıqlar dövründə bu məhsulu başqa yerlərdə istehsal edən saxsı qab ustaları onu satmaq üçün şəhərə gətirirdilər (və) xan onlardan çox cüzi gəlir götxirürdü; indi onları (saxsı qabları – C.M.) şəhərdə də hazırlayırlar və keçmiş komendant Koçnev şəhərdə hazırlanan saxsı qablar üçün iltizam təsis etmişdir və iltizamçı hər bir səhəngi 10 qəpikdən alıb 25 qəpiyə satır və yoxsul ustalara sərbəst satışı qadağan edir".
Cənubi Azərbaycanda dulusculuq
Təbriz və Ərdəbil şəhərləri də dulusçuluq istehsalmın əsas mərkəzləri kimi öz mövqelərini saxlamaqda davam edirdilər. Bu şəhərlərin ətrafmdakı zəngin gil yataqları saxsı məmulatlarmm istehsalı üçün əlverişli şərait yaradırdı.
Xanlıqlar dövründə saxsı qablar istehsalı ilə daha çox kəndlərdə məşğul olurdular. Əvvəlki dövrlərdə saxsı qablar istehsalmda böyük şöhrət qazanmış Təbrizin yaxınlığındakı Kuzə kunan kəndi bu ənənələri xanlıqlar dövründə də davam etdirirdi. Ərdəbilin Cəcin, Talıb qışlağı, Dövlətabad kəndlərində satış üçün müxtəlif ölçülü saxsı qablar istehsal edirdilər. Quba xanlığmda saxsı qablar istehsalmın əsas mərkəzləri Yenikənd, İspik və Möhüc kəndləri idilər. t.Şopenin verdiyi məlumata görə Naxçıvan xanlığının ayrı-ayrı kəndlərində 33 nəfər saxsı qab istehsalı ilə məşğul olurdu.
Əldə olan yazılı mənbələrin məlumatlarına əsasən belə bir qənaətə gəlmək olur ki, xanlıqlar dövründə məişətdə işlədilən saxsı məlumatı arasmda iri həcmli su qablarmın, ilk növbədə səhəng və küplərin istehsalı mühüm yer tu-turdu. Yuxarıda adları çəkilən kəndlərin əksəriyyətində daha çox səhəng istehsal edilirdi. Çox güman ki, bu ölkədə mis qablar istehsalımn geniş miqyas alması və xarici ölkələrdən çoxlu miqdarda şüşə qablarm gətirilməsi nəticəsində kiçik həcmli saxsı qablara tələbatın azalması ilə əlaqədar idi.
Qarabağda dulusçuluq sənəti
Dulusçuluq Qarabağda sənətkarlıq istehsalının ən qədim sahələrindən olub bu günə qədər öz əhəmiyyətini saxlamışdır. Mütəxəssislər sənətin bu sahəsinin meydana çıxmasını neolit dövrünə aid edirlər.
İlk orta əsrlərin sonlarından başlayaraq Qarabağda dulusçuluq istehsalı daha yüksək səviyyəyə çatmışdı. Qarabağda aparılmış arxeoloji qazıntılar göstərir ki, IX - XIII əsrlərdə dulusçuluq yüksək inkişaf etmiş bir sənət sahəsi kimi tamamilə formalaşmışdı. Bu dövrdə istehsal edilən saxsı qablar istər hazırlanma texnikasına, istərsə də zəngin bəzək elementlərinə görə həm əvvəlki, həm də sonrakı dövrlərlə müqayisədə çox yüksək səviyyəyə qalxmışdı. Su kəmərləri üçün saxsrboraların, tikinti işlərində geniş istifadə edilən kaşı və bəzək kərpiclərinin istehsalına başlanması da bu dövrlə bağlıdır.
Monqol işğalları Qarabağda, ümumiyyətlə Azərbaycanda sənətkarlığın digər sahələri kimi dulusçuluğun inkişafına da ağır zərbə vurdu. Geriləmə özünü məişətdə işlədilən saxsı qabların istehsalında daha aydın göstərirdi Bununla belə, məişət keramikasının istehsalında yaranmış bu gerilik sonrakı əsrlərdə tikinti keramikasının həcminin artması ilə əvəz olundu. XV-XVII əsrlərdə tikinti işlərinin genişlənməsi bəzək işlərində istifadə edilən dekorativ kərpic və kaşıj istehsalının həcminin artmasını zəruri edirdi.
Əldə olan arxeoloji materiallar göstərir ki, son orta əsrlərdə Qarabağda saxsı məlumatı istehsalı 3 böyük qrup üzrə - şirsiz qablar, şirli qablar və tikinti materialları istehsalı üzrə ixtisaslaşmışdır. Şirsiz saxsı məmulatı sırasına hər birinin müxtəlif növləri olan küplər, qazanlar, səhənglər, bardaqlar, aftafalar, silbiçlər, süd qabları, dolçalar, çıraqlar, qəlyanlar və s. aid edilir. Bu qabların bədii tərtibatı zamanı xətti və nöqtəvari naxışlardan geniş istifadə edilirdi.
Son orta əsrlərdə Qarabağ ərazisində şirli qablardan da geniş istifadə olunurdu. Bu tipli qablar sırasına bardaq, güldan, vaza, çıraq, kasa və s. daxil idi. Qarabağ dulusçuları marqans, mis və kobalt oksidinin köməyi ilə aldıqları şirlər vasitəsilə saxsı məmulatını yüksək zövqlə bəzəməyi bacarırdılar . Ümumiyyətlə, Qarabağda Şirli qablar iki mərhələdə bişirilirdi: əvvəlcə adi qaydada məmulatı bişirib kürədən çıxarır vo onun üzərinə şir çəkəndən sonra ycnidən kürəyə yığırdılar. Şirin bişirilməsi üçün əvvəlcə vam yanan odla 2-3 saat ərzində onu qızdırıb bərkidir, sonra bir gecə-gündüz kürədə yüksək hərarət yaradırdılar.
XVI-XVII əsrlərdə Azərbaycanda tikinti keramikası da yüksək inkişaf etməsilə əlaqədar Azərbaycanın ayrı-ayrı şəhərlərində, o cümlədən Qarabağ ərazisində sarayların, karvansaraların, hamamların tikintisi zamanı şirli üzlük materialdan və keramik mozaikadan geniş istifadə edilirdi.
Sənətkarlığın digər sahələrilə müqayisədə XVIII əsrdə Qarabağda dulusçuluq istehsalı haqqında məlumat çox azdır. Bunu bir tərəfdən XVIII əsrdə Qarabağın arxeoloji qazıntıların obyektinə çevrilməməsi, digər tərəfdən isə bu sahənin dərin tənəzzülə uğraması ilə izah etmək olar. XVII əsrin sonlarından başlayan və Qarabağ xanlığı dövrünü də əhatə edən ümumi iqtisadi tənəzzül dulusçuluğa da mənfi təsir göstərmişdir. Mülki tikinti işlərinin azalması, tikililərdə bəzək materiah kimi kaşı və digər dekorativ bəzək vasitələrindən az istifadə edilməsi tikinti keramikasının istehsal həcminin kəskin şəkildə aşağı düşməsinə səbəb olmuşdu. Əlbəttə, XVIII əsrdə Qarabağda dulusçuluğun bu sahəsinin tamamilə sıradan çıxması fikrini də söyləmək olmaz. Çox güman ki, bu dövrdə Qarabağda inşa edilən ictimai binalarda, ilk növbədə isə hamamlarda yerli istehsalın məhsulu olan kaşılardan istifadə edilirdi. Lakin yazılı mənbələrdə hələlik bu barədə heç bir məlumata rast gəlmək mümkün olmayıb. Görünür bu istehsal edilən saxsı bəzək vasitələrinin aşağı keyfıyyətli olması ilə bağlı idi.
Qarabağ xanlığının mövcud olduğu XVIII əsrin ikinci yarısı - XIX əsrin əvvəlində dulusçuluq istehsalının aparıcı sahəsi kimi daha çox məişət keramikasından söhbət açmaq olar. Əldə olan yazılı mənbələrin məlumatlarına əsasən belə bir qənaətə gəlmək olur ki, xanlıqlar dövründə məişətdə işlədilən saxsı məmulatı arasında iri həcmli su qablarının, ilk növbədə səhəng və küplərin istehsalı mühüm yer tuturdu. Qarabağlı dulus ustaları məişətin müxtəlif sahələrində işlədilən çoxlu gil məmulatları hazırlayırdılar. Etnoqrafık tədqiqatlar göstərir ki, məişətdə işlədilən dulusçuluq məhsullan öz təyinatlanna görə bir neçə qrupa bölünürdülər. Bunların arasında su qabları, yemək qabları süd məhsulları üçün qablar, evlərin qızdırılması və işıqlandırılması üçün nəzərdə tutulan qablar əsas yer tuturdular. Təkcə məişətdə işlədilən su qablarının bir neçə növünü daşımaq üçün (səhəng, cürdək, bardaq, şəhrəng, kuzə), saxlamaq və süfrədə işlətmək üçün (küp, sürahı, qurqur, dolça, parç, tayqulp), yuyunmaq və dəstamaz almaq üçün (aftafa, lülyəin və s.) çox müxtəlif saxsı qablar istehsal edilirdi.
Qarabağda tunc dövrü boyalı qablar istehsalı ocaqları
Əlverişli coğrafi mühitə, zəngin təbii sərvətlərə malik olan Qarabağ ən qədim insan məskənlərindən biri olmuşdur. Azıx mağarasından başlanmış bu həyat su mənbələrinə yaxın olan sahələrinin məskunlaşması ilə nəticələnmişdi. Təsərrüfat sahələri formalaşmış zaman keçdikcə daimi yaşayış məskənləri, müdafiə tikililəri, ilkin şəhər mərkəzləri yaranmışdı.
Qarabağın qədim tarixinin tədqiqinə XIX əsrin I yarısından başlanmışdı. Dyubua de Monperonun, N.O.Silosaninin, S.Veysenqofun, E.Reslerin, A.A.İvanovskinin, B.M.Sısoyevin, İ.İ.Meşşaninovun, C.Aleksandroviç-Nəsifinin, İ.Əzimbəyovun, A.K.Ələkbərovun, İ.M.Cəfərzadənin, B.Latıninin, T.Passekin, Y.İ.Hümmelin, AA.İyessenin, K.X.Kuşnarevanın, İ.H.Nərimanovun, Q.S.İsmayılovun, Ə.S.Cəfərovun, H.F.Cəfərovun və b-nın tədqiqatları qədim qarabağlıların təsərrüfat həyatı, adət-ənənələri, dini-ideoloji görüşləri haqqında dəyərli elmi məlumatlar verir.
Qədim insanların həyat tərzini öyrənmək üçün yaşayış məskənləri mühüm əhəmiyyət daşıyır. Bu cəhətdən Qarabağda Üzərliktəpə, Qaraköpəktəpə, Çinartəpə və s. abidələr böyük maraq doğurur. Təsadüfi deyil ki, təkcə Azərbaycanda deyil, Cənubi Qafqazda Üzərliktəpə yaşayış yeri ilk məişət abidəsi sayılır və orta tunc dövrü mədəniyyəti Üzərliktəpənin adı ilə bağlanmışdır. Üzərliktəpə yaşayış yerinin əhalisi oturaq həyat keçirmiş, əkinçilik, maldarlıqla, sənətin müxtəlif sahələri ilə (dulusçuluq, metalişləmə, toxuculuq, sümükişləmə, daşişləmə və s.) məşğul olmuşlar.
Mənbə
- Son orta əsrlərdə Azərbaycanda saxsı məmulatları istehsalı 2012-12-02 at the Wayback Machine
- [ https://www.academia.edu/28191835/Ibrahimov_Telman._Az%C9%99rbaycanda_b%C9%99dii_keramika_s%C9%99n%C9%99ti ]
Xarici keçidlər
- Saxsı suvenirlər mədəniyyətimizi təbliğ edir (22.04.2016)
Həmçinin bax
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Dulusculuq gilin xususi formaya salinmasi ve xususi bisirilmesi ile bagli pese Duluscu emalatxanasi Dulusculuq istehsalatin uc istiqametini ehate edir Adi tikinti kerpicinin istehsali Muxtelif gil qablarin ve istehsalat memulatlarinin odadavamli kerpic kafel saxsi boru ve s istehsali Fayans ve farfor memulatlarinin istehsali Azerbaycanda dulusculugun tarixiBeyleqandan tapilmis saxsi qab XII XIII esr Dulusculuq Azerbaycanda senetkarliq istehsalinin en qedim sahelerinden olub bu gune qeder oz ehemiyyetini saxlamisdir Mutexessisler senetin bu sahesinin meydana cixmasini neolit dovrune aid edirler Evvelce esasen qadinlarin mesgul oldugu dulusculuq eneolit dovrunde tetbiq edilen sirf texniki nailiyyetler neticesinde musteqil senet sahesine cevrilmisdi Ilk orta esrlerin sonlarindan baslayaraq Azerbaycanda dulusculuq istehsali daha yuksek seviyyeye catmisdi Monqol isgallarina qeder davam etmis bu yukselis dovrunde dulusculuqda guclu kemiyyet ve keyfiyyet deyisikliyi bas vermisdi Ayaqla herekete getirilen carxin meydana gelmesi muxtelif dulusculuq merkezlerinde sirli qablar istehsalinin baslanmasi dulus kurelerinin kutlevi sekilde tetbiq edilmesi yuksek keyfiyyetli saxsi memulati istehsali ucun daha elverisli serait yaradirdi Bu dovrde saxsi qablarin yayilmasi areali Azerbaycanin demek olar ki butun seher ve vilayetlerini ehate edirdi Bir cox yasayis menteqelerinde o cumleden Beyleqanda aparilan arxeoloji qazintilar neticesinde Azerbaycanda sirsiz ve sirli qablar istehsalinin yuksek seviyyede oldugunu subut eden coxlul materiallar askar edilmisdir Meiset keramikasiBeyleqandan tapilmis ustu yazili saxsi qab XII XIII esr Musteqil Azerbaycan xanliqlarin movcud olduqlari XVIII esrin ikinci yarisi XIX esrin evvelinde dulusculuq istehsahnm aparici sahesi kimi daha cox meiset keramikasindan sohbet acmaq olar Azerbaycanin dulus ustalari meisetin muxtelif sahelerinde isledilen coxlu gil memulatlari hazirlayirdilar Etnoqrafik tedqiqatlar gosterir ki meisetde isledilen dulusculuq mehsullan oz teyinatlanna gore bir nece qrupa bolunurduler Bunlarin arasinda su qablari yemek qablari sud mehsullan ucun qablar evlerin qizdirilmasi ve isiqlandinlmasi ucun nezerde tutulan qablar esas yer tuturdular Tekce meisetde isledilen su qablarinin bir nece novu su dasimaq ucun kuze Su saxlamaq ve sufrede isletmek ucun kup qurqur dolca yuyunmaq ve destamaz almaq ucun aftafa ve s cox muxtelif saxsi qablar istehsal edilirdi Umumiyyetle ise dulus ustalari 50 den cox muxtelif novlu qab qacaq istehsal etmeyi bacarirdilar Xanliqlar dovrune aid arxiv senedlerinde ve diger yazili menbelerde Azerbaycanin Samaxi Seki Erdebil Tebriz Naxcivan Gence Ordubad ve s seher lerinde saxsi memulatinin istehsali barede melumat verilir Bu melumatlardan ay din olur ki Seki xanliginin bir cox kendlerinde ve Nuxada gil qablar hazirlayirdilar Tekce Seki seherinde saxsi seheng istehal edenlerin sayi 29I nefere catdirdi Diger xanliqlarla muqayisede Naxcivan xanliginda saxsi qablar istehsalif haqqinda melumat daha coxdur Lakin ekser hallarda bu melumatlar bir birilerinil tekrar edirler Naxcivan xanliginin Rusiya terefinden isgali dovrunde Naxcivan ve Ordubad seherlerinin her birinde 12 nefer duluscu calisirdi Ordubaddaki duluscu emalatxanalarindan biri yararsiz hala dusmus karvansarada yerlesirdi Xanligin Tezekend adli yasayis menteqesinde Naxcivan hakimi Ehcan xana mexsus saxsi seheng istehsal eden emalatxananin fealiyyetI gostermesi haqqinda da melumat var Dulusculuq istehsalinin Bakida da movcud olmasi ehtimalini ireli surmekj olar Seherin etrafindaki muxtelif nov gil yataqlari burada saxsi qablann istehsalil ucun serait yaradirdi 1946 ci ilde seherin qala hissesinde V N Leviatov terefra 1 den aparilmis qazinti isleri zamani XVII XVIII esrlere aid edilen xeyli miqdarda sirli qablar kasa bosqab ve s tapilmisdir ki bunlarin da ekseriyyeti yerli istehsalin mehsullari idiler Gencede dulusculuqButun orta esrler boyu saxsi qablar istehsalinin esas merkezlerinden olmus Gencede de bu senet sahesi qalmaqda davam edirdi Menbelerden birinde Gence dulusculannin mehsullari yuksek qiymetlendirilir ve onlar oz islerini yaxsi bi 1 len senetkarlar kimi xarakterize olunurlar Etraf erazilerden elde edi Ien ela nov gil seherde fealiyyet gosteren iki boyuk dulusculuq emalatxanasinda emal edilerek yuksek keyfiyyeti olan saxsi mehsullarina cevrilirdiler Gencede dulusculuq senetinin daha cox inkisaf etmesini yerli hakimlerin bu saheye qaygi ile yanasmalari ile izah etmek olar Onlarin senetin bu sahesinin inkisafi ucun yaratdiqlan seraitin ne derecede elverisli oldugunu Gence duluscularinin 1809 cu ilde rus hakimiyyet orqanlarina yazdiqlari sikayetden de aydin gormek olar Xanliqlar dovrunde bu mehsulu basqa yerlerde istehsal eden saxsi qab ustalari onu satmaq ucun sehere getirirdiler ve xan onlardan cox cuzi gelir gotxirurdu indi onlari saxsi qablari C M seherde de hazirlayirlar ve kecmis komendant Kocnev seherde hazirlanan saxsi qablar ucun iltizam tesis etmisdir ve iltizamci her bir sehengi 10 qepikden alib 25 qepiye satir ve yoxsul ustalara serbest satisi qadagan edir Cenubi Azerbaycanda dulusculuqTebriz ve Erdebil seherleri de dulusculuq istehsalmin esas merkezleri kimi oz movqelerini saxlamaqda davam edirdiler Bu seherlerin etrafmdaki zengin gil yataqlari saxsi memulatlarmm istehsali ucun elverisli serait yaradirdi Xanliqlar dovrunde saxsi qablar istehsali ile daha cox kendlerde mesgul olurdular Evvelki dovrlerde saxsi qablar istehsalmda boyuk sohret qazanmis Tebrizin yaxinligindaki Kuze kunan kendi bu eneneleri xanliqlar dovrunde de davam etdirirdi Erdebilin Cecin Talib qislagi Dovletabad kendlerinde satis ucun muxtelif olculu saxsi qablar istehsal edirdiler Quba xanligmda saxsi qablar istehsalmin esas merkezleri Yenikend Ispik ve Mohuc kendleri idiler t Sopenin verdiyi melumata gore Naxcivan xanliginin ayri ayri kendlerinde 33 nefer saxsi qab istehsali ile mesgul olurdu Elde olan yazili menbelerin melumatlarina esasen bele bir qenaete gelmek olur ki xanliqlar dovrunde meisetde isledilen saxsi melumati arasmda iri hecmli su qablarmin ilk novbede seheng ve kuplerin istehsali muhum yer tu turdu Yuxarida adlari cekilen kendlerin ekseriyyetinde daha cox seheng istehsal edilirdi Cox guman ki bu olkede mis qablar istehsalimn genis miqyas almasi ve xarici olkelerden coxlu miqdarda suse qablarm getirilmesi neticesinde kicik hecmli saxsi qablara telebatin azalmasi ile elaqedar idi Qarabagda dulusculuq senetiDulusculuq Qarabagda senetkarliq istehsalinin en qedim sahelerinden olub bu gune qeder oz ehemiyyetini saxlamisdir Mutexessisler senetin bu sahesinin meydana cixmasini neolit dovrune aid edirler Ilk orta esrlerin sonlarindan baslayaraq Qarabagda dulusculuq istehsali daha yuksek seviyyeye catmisdi Qarabagda aparilmis arxeoloji qazintilar gosterir ki IX XIII esrlerde dulusculuq yuksek inkisaf etmis bir senet sahesi kimi tamamile formalasmisdi Bu dovrde istehsal edilen saxsi qablar ister hazirlanma texnikasina isterse de zengin bezek elementlerine gore hem evvelki hem de sonraki dovrlerle muqayisede cox yuksek seviyyeye qalxmisdi Su kemerleri ucun saxsrboralarin tikinti islerinde genis istifade edilen kasi ve bezek kerpiclerinin istehsalina baslanmasi da bu dovrle baglidir Monqol isgallari Qarabagda umumiyyetle Azerbaycanda senetkarligin diger saheleri kimi dulusculugun inkisafina da agir zerbe vurdu Gerileme ozunu meisetde isledilen saxsi qablarin istehsalinda daha aydin gosterirdi Bununla bele meiset keramikasinin istehsalinda yaranmis bu gerilik sonraki esrlerde tikinti keramikasinin hecminin artmasi ile evez olundu XV XVII esrlerde tikinti islerinin genislenmesi bezek islerinde istifade edilen dekorativ kerpic ve kasij istehsalinin hecminin artmasini zeruri edirdi Elde olan arxeoloji materiallar gosterir ki son orta esrlerde Qarabagda saxsi melumati istehsali 3 boyuk qrup uzre sirsiz qablar sirli qablar ve tikinti materiallari istehsali uzre ixtisaslasmisdir Sirsiz saxsi memulati sirasina her birinin muxtelif novleri olan kupler qazanlar sehengler bardaqlar aftafalar silbicler sud qablari dolcalar ciraqlar qelyanlar ve s aid edilir Bu qablarin bedii tertibati zamani xetti ve noqtevari naxislardan genis istifade edilirdi Son orta esrlerde Qarabag erazisinde sirli qablardan da genis istifade olunurdu Bu tipli qablar sirasina bardaq guldan vaza ciraq kasa ve s daxil idi Qarabag dulusculari marqans mis ve kobalt oksidinin komeyi ile aldiqlari sirler vasitesile saxsi memulatini yuksek zovqle bezemeyi bacarirdilar Umumiyyetle Qarabagda Sirli qablar iki merhelede bisirilirdi evvelce adi qaydada memulati bisirib kureden cixarir vo onun uzerine sir cekenden sonra ycniden kureye yigirdilar Sirin bisirilmesi ucun evvelce vam yanan odla 2 3 saat erzinde onu qizdirib berkidir sonra bir gece gunduz kurede yuksek heraret yaradirdilar XVI XVII esrlerde Azerbaycanda tikinti keramikasi da yuksek inkisaf etmesile elaqedar Azerbaycanin ayri ayri seherlerinde o cumleden Qarabag erazisinde saraylarin karvansaralarin hamamlarin tikintisi zamani sirli uzluk materialdan ve keramik mozaikadan genis istifade edilirdi Senetkarligin diger sahelerile muqayisede XVIII esrde Qarabagda dulusculuq istehsali haqqinda melumat cox azdir Bunu bir terefden XVIII esrde Qarabagin arxeoloji qazintilarin obyektine cevrilmemesi diger terefden ise bu sahenin derin tenezzule ugramasi ile izah etmek olar XVII esrin sonlarindan baslayan ve Qarabag xanligi dovrunu de ehate eden umumi iqtisadi tenezzul dulusculuga da menfi tesir gostermisdir Mulki tikinti islerinin azalmasi tikililerde bezek materiah kimi kasi ve diger dekorativ bezek vasitelerinden az istifade edilmesi tikinti keramikasinin istehsal hecminin keskin sekilde asagi dusmesine sebeb olmusdu Elbette XVIII esrde Qarabagda dulusculugun bu sahesinin tamamile siradan cixmasi fikrini de soylemek olmaz Cox guman ki bu dovrde Qarabagda insa edilen ictimai binalarda ilk novbede ise hamamlarda yerli istehsalin mehsulu olan kasilardan istifade edilirdi Lakin yazili menbelerde helelik bu barede hec bir melumata rast gelmek mumkun olmayib Gorunur bu istehsal edilen saxsi bezek vasitelerinin asagi keyfiyyetli olmasi ile bagli idi Qarabag xanliginin movcud oldugu XVIII esrin ikinci yarisi XIX esrin evvelinde dulusculuq istehsalinin aparici sahesi kimi daha cox meiset keramikasindan sohbet acmaq olar Elde olan yazili menbelerin melumatlarina esasen bele bir qenaete gelmek olur ki xanliqlar dovrunde meisetde isledilen saxsi memulati arasinda iri hecmli su qablarinin ilk novbede seheng ve kuplerin istehsali muhum yer tuturdu Qarabagli dulus ustalari meisetin muxtelif sahelerinde isledilen coxlu gil memulatlari hazirlayirdilar Etnoqrafik tedqiqatlar gosterir ki meisetde isledilen dulusculuq mehsullan oz teyinatlanna gore bir nece qrupa bolunurduler Bunlarin arasinda su qablari yemek qablari sud mehsullari ucun qablar evlerin qizdirilmasi ve isiqlandirilmasi ucun nezerde tutulan qablar esas yer tuturdular Tekce meisetde isledilen su qablarinin bir nece novunu dasimaq ucun seheng curdek bardaq sehreng kuze saxlamaq ve sufrede isletmek ucun kup surahi qurqur dolca parc tayqulp yuyunmaq ve destamaz almaq ucun aftafa lulyein ve s cox muxtelif saxsi qablar istehsal edilirdi Qarabagda tunc dovru boyali qablar istehsali ocaqlariElverisli cografi muhite zengin tebii servetlere malik olan Qarabag en qedim insan meskenlerinden biri olmusdur Azix magarasindan baslanmis bu heyat su menbelerine yaxin olan sahelerinin meskunlasmasi ile neticelenmisdi Teserrufat saheleri formalasmis zaman kecdikce daimi yasayis meskenleri mudafie tikilileri ilkin seher merkezleri yaranmisdi Qarabagin qedim tarixinin tedqiqine XIX esrin I yarisindan baslanmisdi Dyubua de Monperonun N O Silosaninin S Veysenqofun E Reslerin A A Ivanovskinin B M Sisoyevin I I Messaninovun C Aleksandrovic Nesifinin I Ezimbeyovun A K Elekberovun I M Ceferzadenin B Latininin T Passekin Y I Hummelin AA Iyessenin K X Kusnarevanin I H Nerimanovun Q S Ismayilovun E S Ceferovun H F Ceferovun ve b nin tedqiqatlari qedim qarabaglilarin teserrufat heyati adet eneneleri dini ideoloji gorusleri haqqinda deyerli elmi melumatlar verir Qedim insanlarin heyat terzini oyrenmek ucun yasayis meskenleri muhum ehemiyyet dasiyir Bu cehetden Qarabagda Uzerliktepe Qarakopektepe Cinartepe ve s abideler boyuk maraq dogurur Tesadufi deyil ki tekce Azerbaycanda deyil Cenubi Qafqazda Uzerliktepe yasayis yeri ilk meiset abidesi sayilir ve orta tunc dovru medeniyyeti Uzerliktepenin adi ile baglanmisdir Uzerliktepe yasayis yerinin ehalisi oturaq heyat kecirmis ekincilik maldarliqla senetin muxtelif saheleri ile dulusculuq metalisleme toxuculuq sumukisleme dasisleme ve s mesgul olmuslar MenbeSon orta esrlerde Azerbaycanda saxsi memulatlari istehsali 2012 12 02 at the Wayback Machine https www academia edu 28191835 Ibrahimov Telman Az C9 99rbaycanda b C9 99dii keramika s C9 99n C9 99ti Xarici kecidlerSaxsi suvenirler medeniyyetimizi teblig edir 22 04 2016 Hemcinin baxVikianbarda Dulusculuq ile elaqeli mediafayllar var Azerbaycan tesviri seneti Kup