Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Tatarıstan tarixi — Tatarıstanın keçmişi.
Ən qədim tarix
Volqa Bulqarıstanı
Əvvəllər qrup halında yaşayan bulqarlarda hər qrupun bir hökmdarı olurdu, lakin IX əsrdən bulqarlar bir dövlət ətrafında birləşməyə başladılar. Bu qruplar bunlardır : Bulqar, Suvar, Barzula, İskil.
Bulqar dövləti 965-ci ilədək Xəzər xaqanlığından asılı vəziyyətə idi və vergi verirdi. Xəzər xaqanlığının devrilməsindən sonra müstəqilləşən bulqarlar 985-ci ildə Kiyev-Rus dövlətinin hücumuna məruz qalır, lakin ruslar tezliklə ərazini tərk edirlər. 1006-cı ildə bulqarlarla ruslar arasında ticarət müqaviləsi imzalanır.
Rusların bulqarlara qarşı mənfi münasibətinə baxmayaraq 1024-cü ildə Suzdal knyazlığında aclıq baş verərkən bulqarlar ruslara yardım göstərirlər. Yeri gəlmişkən qeyd edək ki, bulqarlar bərəkətli torpaqlarda məskunlaşdıqlarından oturaq həyat tərzi sürürdülər, əkinçilik (ağ darı, buğda və arpa əkirdilər), heyvandarlıq, zərgərlik, dəriçilik və kürkçülüklə məşğul olurdular. Xəzər və dənizləri ətrafı, Xarəzm, İran, Misir, Türküstan və hətta Şimal Buzlu okean əraziləri ilə ticarət edirdilər. Ticarətlərinin əsasını müxtəlif kürk və dəri, silahlar, bal və fındıq təşkil edirdi. "Bulqari" adlanan dəri və çəkmələr daha çox məşhur idi. Bulqarların kürk istehsalı bu ticarətlə məşğul olan digər xalq olan ruslarla münaqişələrə səbəb olurdu. Məhz bu səbəbdən XI–XIII əsrlərdə ruslarla savaşlar aparılır.
İdil-Bulqar şəhərləri bunlardır: , , , Cuke-tav, , Kaşan, , Kazan. Paytaxt Bulqar şəhəri IX–XII əsrlərdə Şərqi Avropanın ən mühüm ticarət mərkəzlərindən idi. Bu mərkəz indiki Kazan şəhərindən 115 km cənubda yerləşirdi. Şəhərin ən məşhur sarayları "Ağ saray" və "Qara saray" adlanan tikililərdir. İdil-bulqarları qərbdə burtaslarla və ruslarla, şərqdə başqurdlarla həmsərhəd olublar. İdil çayının adının Hun xaqanı Attilanın ismindən götürüldüyü qeyd olunur. Bulqarların nəsli hesab edilən çuvaşlar "Adıl" adlandırırlar. Digər türk xalqları tərəfindən Atil, Etil, İtil və İdil kimi tələffüz olunur. Valday yaylasından başlayan İdil çayı Şupaşkar, Qorki, Kazan, Kuybişev, Volqoqrad və Astarxandan keçərək Xəzər dənizinə tökülür.
Volqa bulqarları haqqında əsas məlumatları İbn Fədlan "Səfərnamə" əsərində veribdir. "Səfərnamə"də qeyd edilir ki, Bulqar xanı Şelkey oğlu Almış islami bilgilər əldə etmək üçün xəzər türklərindən Baştonun rəhbərliyi ilə xəlifə əl-Müqtədirə elçi göndərir.(920) 922-ci ilin mayın 12-də İbn Fədlanın başçılığı ilə Xilafətdən islam alimlər və inşaatçılar Bulqar şəhərinə ayaq basırlar. Saraydakı görüşdə Almış xan xəlifənin şərəfinə 3 dəfə bal şərabı içir. Fədlan Almış xanın islama səmimiyyətlə inandığını və onun "Allahım, bulqar xanı Yaltavarı islah et" duasını etdiyini qeyd edir. İslamdan əvvəlki bir sıra adətlər saxlanılsa da, yeni dinin ritualları ciddi şəkildə yerinə yetirilirdi. Hətta sübh namazını vaxtında qılmaq üçün gecələr oyaq qalınırdı. İbn Fədlan bu səyahəti əsnasına bulqarlarla yanaşı oğuzlar, xəzərlər, başqurdlar, slavlar haqqında dəyərli məlumatlar verir. Özünə Cəfər adını götürən Almış 944-də oğlu Əhmədi həccə göndərir və eyni zamanda xəlifəyə dəyərli hədiyyələr və bayraq ərmağan edir.
İdil-Bulqar dövləti islamı dövlət dini edən ilk türk dövləti olur. Almış xan isə İslamı qəbul edən ilk türk hökmdarlarından biri kimi tarixə keçir.
Xanlıqda eltəbər, buyruq, tudun kimi vəzifələr mövcud olubdur.
Çuçi ulusu
Tatar-Moğolların birgə qurduğu Böyük Türk Moğol İmperatorluğunun qurucusu, əslən monqol olan Çingiz xanın 1227-ci ildə ölümündən sonra dövlət onun dörd oğlu tərəfindən idarə olunmuşdur. İmperatorluğun güclü dövrlərində Çingiz oğulları mərkəzi hakimiyyətə sədaqətlə bağlı olmuş, hakim olduqları ölkələri bir vali kimi idarə etmiş, lakin mərkəzi hakimiyyət zəiflədikdən sonra imperatorluq dörd böyük hissəyə ayrılmışdır.
Çin və Monqolustan Çingizin kiçik oğlu Toluydan olan nəvəsi Kubilay, Azərbaycan, Persistan və ətrafları yenə də Toluydan olan nəvəsi Hülakü, Türküstan ortancıl oğlu Cağatay oğulları, Şərqi Avropa və Quzey Türküstan isə bundan öncəki yazımızda da qeyd etdiyimiz kimi, böyük oğlu Cuci oğullarından Batı xan tərəfindən idarə olunmuşdu.
Cuci atası Çingiz xandan altı ay əvvəl öldüyündən, Çingiz xan onun yerinə Cucinin ikinci oğlu, ən çox sevdiyi və ümüd bəslədiyi Batı xanı təyin etmişdi. Batı xan babası Çingiz xanın bu ümüdünü şərəflə doğrultmuşdur. Belə ki, Batı xan babasına verdiyi sözə əməl edərək Quzey Qara dəniz bölgələrini və Şərqi Avropanı işğal edərək Xəzər dənizi və Aral gölünün ətraflarını da öz Qızıl Orda dövlətinə qataraq rus knyazlıqlarının siyasi varlıqlarını ortadan qaldırmaqla Böyük Türk Moğol İmperatorluğu içərisində yeni bir imperatorluq qurmuşdu. Ümumiyyətlə, Qızıl Orda da daxil Böyük Türk Moğol İmperatorluğunun bəşər tarixinə ən böyük xidməti qitələrarası münasibətlər (Avro-Asiya) yaratmasıdırsa, türk dünyasına ən böyük xidməti türk boylarını bir araya gətirərək türk dünyasını bir mərkəz ətrafında birləşdirməsi, türk qövmlərinin bir-biri ilə qaynayıb-qarışmasını təmin etməsidir. Daha dəqiq desək, bu nəhəng imperatorluq sayəsində imperatorluğa daxil olan ərazilərə yeni bir türk ruhu, türk nəfəsi gətirmişdir. Çox təəssüflər olsun ki, Azərbaycan və hətta son dövrlərə qədər Türkiyə tarixşünaslığı tarixi türk düşmənlərinin əsrlər boyu türklərin əleyhinə yazdıqları tarixi cızma-qaraların təsirinə düşərək türklüyə əvəzsiz xidmət etmiş bu müəzzəm imperatorluğu və onun qurucu və yaradıcılarını aşağılamağa çalışmışlar. Biz əminik ki, gec-tez haqq öz yerini tapacaq, türk dünyası öz tarixi keçmişinə yenidən qayıdacaq, onu yenidən tədqiq edəcək. Və araşdırdıqca da öz böyüklüyünü bir daha dərk edəcək, həqiqətləri ortaya çıxaracaq, öz keçmişinə sahib çıxacaq. Bundan öncəki yazımızda da qeyd etdiyimiz kimi, Qızıl Orda Türk Moğol İmperatorluğunda baş verən bir sıra amillər sonda onu çökdürdü və yerində kiçik xanlıqlar yarandı.
Bu xanlıqlardan biri də Qazan Xanlığıdır. Qədim Türk-Bulqar xaqanlığının torpaqları üzərində qurulan Qazan xanlığının yaradıcısı Cəlaləddin bin Toxtamışın oğlu Qızıl Orda hökmdarlarından olan Uluğ Məhəmməd Xandır. Uluğ Məhəmməd Xan Suzdal knyazlığını məğlub edərək, Moskva knyazlığını da özünə tabe etdi və Oka çayı sahilindəki Xankirman şəhərini mərkəz edərək oğlu Qasımın idarəçiliyində bir bəylik qurdu. Sonradan bu bəylik "Qasım Xanlığı" (1445–1681) adı ilə 1681-ci ilə qədər öz mövcudluğunu qoruyub saxladı. Lakin Uluğ Məhəmmədin 1445-ci ildə qəflətən ölməsi onun Qızıl Ordanın digər bölgələrini birləşdirmək planının həyata keçməsinə mane oldu. Uluğ Məhəmməddən sonra oğlu Mahmud, ondan sonra Mahmudun oğlu Xəlil, Xəlildən sonra qardaşı İbrahim taxta çıxmışlarsa da elə bir önəmli uğur qazana bilməmişlər. Ümumiyyətlə, 115 illik Qazan Xanlığı tarixində on doqquz dəfə xan dəyişikliyi olmuş, nəticədə dövlət iç mücadilələrin və taxt qovğalarının təsiri ilə zəifləməyə başlamış və bundan istifadə edən Moskva çarı IV İvan 1552-ci ildə Qazan Xanlığına son qoydu. Bəzi məscidləri yerlə yeksan etdi, bəzilərini kilsəyə çevirdi, tatarlara qarşı kütləvi qətliam həyata keçirdi və bölgəyə rusları yerləşdirdi. 1000 illik türk xalqlarının həyat qaynağı olan İtil, indiki Volqa çayı rusların əlinə keçdi. Qazan Xanlığının ruslar tərəfindən işğalı o ərazilərdəki türklərin mərhələ-mərhələ çöküşünə səbəb oldu. Belə ki, Qazan Xanlığının çöküşündən sonra öz dövlətlərinin ərazilərini mərhələ-mərhələ genişləndirən ruslar 1556-cı ildə Həştərxan Xanlığını, 1681-ci ildə Qasım Xanlığını, 1683-cü ildə Sibir Xanlığını, 1878-ci ildə Kırım Xanlığını işğal edərək tarixi türk torpaqları üzərində özlərinin nəhəng bir imperatorluğunu qurdular. Moğollarla ayrı-ayrı türk boylarının qaynayıb-qarışmasından təşəkkül tapan bütün Qızıl Orda xalqına ruslar tərəfindən "tatar" deyilmiş və bu "tatar" adı Sovet dövrünə qədər bütün Çar Rusiyasındakı türklərə verilən ümumi ad olmuşdur. Ruslar imperiya daxilindəki türkləri yer adlarına görə "Qazan tatarları, Kırım tatarları, Həştərxan tatarları, Qafqaz tatarları, Azərbaycan tatarları, Sibir tatarları, Altay tatarları, və hətta Türküstanı işğal etdikdən sonra Daşkənd tatarları, Xivə tatarları, Buxara tatarları, Kaşğar tatarları və s. kimi adlandırmışlar". XIX əsrin sonu, xüsusilə XX əsrin əvvəllərindən başlayaraq rus çarizminin milli ayrı-seçkilik siyasətinə qarşı türk milliyyətçiliyinin geniş vüsət aldığından qorxuya düşən Sovet imperiya ideoloqları imperiya daxilindəki türklərin ümumi adı "türk" adının sinonimi olan "tatar" adı əvəzinə başqırd, qazax, qırğız, özbək, türkmən, uyğur, qaraçay, balkar, azərbaycanlı və s. kimi süni "millətlər" yaradılmasına nail oldular və "tatar" adını yalnız Qazan, İdil-Ural, Qərbi Sibir, Həştərxan və Kırım türkləri üçün işlətdilər və tatarlara kiçik bir ərazidə muxtariyyat verərək tarixi qisaslarını gerçəkləşdirdilər.
Qazan xanlığı
XIV əsrin ikinci yarısı və XV əsrin əvvəllərində qədim Bulqar knyazlıqları tənəzzülə uğradılar. Əhalinin böyük bir hissəsi şimala Svyaqa çayının orta axarına köçdülər. Bu yerdə Bulqar tipli yeni knyazlıqlar yaradıldı. Bu knyazlıqlar arasında ən çox fərqlənən İsgi-Kazan knyazlığı idi. İsgi-Kazan knyazlığı XIII əsrin ikinci yarısında yaranmışdır.
XIV əsrin sonunda İsgi-Kazan knyazları Kazan şəhərinə doğru irəliləyərək burada yeni inzibati mərkəz yaratmağa çalışdılar. Lakin knyazın bu cəhdi uğursuz oldu. 1399-cu ildə ölkənin yeni mərkəzi olan Kazan knyazın qüvvələri Yuri Dmitreviçin silahlı dəstələri tərəfindən darmadağın edildi. Səlnamələrdə yazıldığına görə Kazan şəhəri təxminən 40 ilə yaxın dağılmış bir vəziyyətdə qaldı. Beləliklə, yeni bir inzibati mərkəz yaradıldı. Həmin mərkəz Kazan adlandırıldı. Şəhərin ərazisindən axan çay da Kazan çayı adlanırdı.
Burada kiçik bir haşiyə cıxaraq Kazan şəhərinin adı və mənası haqqında qısaca danışmaq lazım gəlir, çünki Azərbaycan ərazisində Kazançı adlı kənd vardır. İş burasındadır ki, qədim türk bulqarlarının böyük tayfalarından biri Kazan adlanmışdır. Dilimizdə "kazan" sözünün qədim türk forması "kazqan"dır. Ehtimal olunur ki, bulqarların Kazan tayfasına mənsub ailələri Cənubi Qafqaza gəlmiş və Kazan kəndlərini salmış. Deməli, Volqaboyu bulqarların içərisindəki Kazan tayfası məhz indiki Kazan şəhərinin əsasını qoymuşdur. Bu dediklərimiz Azərbaycanda aparılmış toponimik tədqiqatlara əsaslanır. Kazan xanlığının ərazisi indiki Tatarıstan Respublikasının bir hissəsini təşkil edir. Xanlığın ərazisi Volqa çayının sağ sahillərindən Kama çayına qədər olan geniş bir sahəni əhatə edirdi. Bu yerlər ən qədim yaşayış məsgənləri olmuşdur. Buranın ilk sakinləri marilərin, mordvalıların, udlaudların əcdadları olmuşdur. Eramızın III–IV əsrlərindən başlayaraq bu yerlərə türkdilli tayfalar da axışıb gəlmiş burada məskunlaşmışlar. Viyatka çayı sahilində Udmurdlar, geniş meşə ətəklərində çuvaşlar, mordvallar, marilər, başqırdlar yaşayırdılar. Kazan xanlığının şimal və cənub sərhədləri dəqiq müəyyən deyildir. Qərbdə Kazan xanlığının ərazisini Moskva knyazlığından Sura çayı ayırırdı. Şərqdə Kazan xanlığı Viyatka çayına qədər uzanırdı. Cənub bölgələrində Noqaylar yaşayırdılar. VIII–X əsrlərdə Volqa ilə Kama çayı sahillərində məskunlaşan bulqar tayfaları uzun müddət yerli xalqlarla bir yerdə yaşayaraq qaynayıb qarışaraq Volqa-Kama bulqarları yaranmışdır. Mənbələrin verdiyi məlumatlara görə Kazan tayfaları vahid bir xalq kimi XIII əsrdə monqolların hücumlarından sonra formalaşmışdır.
Kazan xanlığının sosial-iqtisadi və siyasi quruluşu
Dövlətin başçısı xan olsa da, əslində onun fəaliyyətinə iri feodallar şurası (divan) istiqamət verirdi. Əsas torpaq sahibliyi forması soyurqal idi. Kazan xanlığının ictimai tərkibi xan, karaçi (4 məşhur nəsildən-Şirin, Barqın, Arqın, Qıpçaq-olan iri feodallar), sultan, əmir, mirzə, ulan, kazak, tacir və sənətkarlardan, azad kəndlilər, asılı kəndlilər, təhkimli hərbi əsirlər və kölələrdən ibarət idi. Xanlıq daruq (dairə) və uluslar (vilayət) bölünürdü. Xanlığın mülkiyyəti ona görə möhkəm idi ki, natural təsərrüfatla məşğul olurdu, yəni tələb olunan hər şey "yalnız evdə hazırlanırdı". Xanlıqda feodal istehsal üsulu mövcud idi: torpaqlar tək-tək feodalların əlində cəm olunmuşdu. Kəndlilər feodallara məxsus icmalarda yaşayırdılar və icarəyə götürdükləri torpaq paylarının əvəzində illik yasaq (vergi) verirdilər. Xan hərbi qulluğa görə tarxanlara torpaq verirdi. Şərq ölkələrində, məsələn, Mərkəzi Asiyada bu "iqta" adlandırılırdı. Müəyyən vaxtdan sonra çox hallarda tarxanlar həmin torpaq sahələrini öz mülklərinə çevirirdilər. Bundan başqa məscidlərə də torpaq sahələri verilmişdi ki, bu, "vəqf" torpağı adlanırdı. Kazan xanlığında əhalinin əsas məşğuliyyəti əkinçilik idi. Əhali qabaqkı əsrlərdən fərqli olaraq köçəri maldarlıqla məşğul olmurdu. İkinci təsərrüfat məşğuliyyəti maldarlıq idi. Tatarlarda əsas qoşqu heyvanı at idi. Ona görə tatarların böyük at ilxıları var idi. Qədim bulqarların ənənəsini davam etdirən sənətkarlar dəri, gön və xəz məlumatı üzrə ixtisaslaşmışdılar, müxtəlif metal növlərindən əşyalar, hazırlayırdılar və onların məhsulları həm daxildə satılır, həm də xaricə aparılırdı.
Kazan şəhərində XV əsrin sonlarından etibarən iki böyük daimi bazar vardı. Bu bazarlarda həm xanlığın kəndlərindən gələnlər həm də Volqaboyundan, Sibirdən və Şərqi Avropadan, o sıradan Krımdan və Rus dövlətindən gələn tacirlər alver edirdilər. 1552-ci ilin məlumatına görə Kazanda 5 min nəfər xarici tacir yaşayırdı. Maraqlı budur ki, mənbələrdə həmin tacirlər icərisində "buxaralı" və "şamaxılı" adları da çəkilir. Bundan başqa hər ilin 24 iyulunda şəhərdə ticarət yarmarkası təşkil edilirdi. Yarmarkada İrandan, Həştərxandan, Krımdan, Mərkəzi Asiyadan və Qafqazdan gəlmiş tacirlər fəal iştirak edirdilər. Şəhərdə iri karvansaraylar, qonaq evləri, məscidlər tikilir, planlı küçələr salınırdı. Şəhərdə çoxlu hamam tikilmişdi. O vaxtdan Volqaboyunda və sonra bütün Rusiyada Kazan yeganə şəhər idi ki, şərq üslubunda daimi fəaliyyətdə olan hamamlar vardı.
Xanlığın ərazisində çoxlu kiçik şəhərlər də vardı: Ələt, Tətəş, Qullar, Şəki, Alabuqu və s. Yuxarıda deyildiyi kimi, xanlıqda əhalinin əsas hissəsini tatar dilində "qara xalıq" (yəni, qara xalq, qara camaat) adlanan kəndlilər – rəiyyət təşkil edirdi. Onlar torpaqdan istifadə etdiklərinə görə öz gəlirlərindən vergi (yasaq) verirdilər. Yasaq məhsulun onda bir hissəsini əhatə edirdi. Kənd yerlərində əhali "qara xalq" "aksakkal" adlanan qocalar tərəfindən idarə edilirdi. Lakin "aksakkal"lar icmalarda yalnız ənənəvi başçı idilər. Vergi işlərinə darğalar baxırdılar. Vergilərin ağırlığı kəndli kütlərini müflisləşdirir və feodallarla kəndlilər arasında sinfi mübarizə kəskinləşirdi. 1496-cı ildə Kazan xanlığında kəndlilərin üsyanı baş vermişdi. Kəndli üsyanları 1524 , 1531 və 1546-cı illərdə də olmuşdu. Kazan xanlığı 115 il yaşamışdır və bu müddət ərzində 14 xan sui-qəsd nəticəsində devrilmişdi.;
Kazan xanlığının daxili və xarici siyasəti
Kazan xanlığında ayrı-ayrı ulusların hakim feodal qruplaşmaları arasında həmişə mübarizə gedirdi ona görə sabit mərkəzləşdirilmiş hakimiyyət yox idi.
Kazan xanlığı mənbələrdə ilk dəfə 1445-ci ildən xatırlanır. Xanlığın ilk xanı Ulu Məhəmməd olmuşdur və o, xanlığın əsasını qoymuşdur. Mənşəcə Ulu Məhəmməd Qızıl Orda xanı Toxtamış xanın nəslindən idi. Lakin bəzi mənbələrə görə xanlığın əsası Ulu Məhəmmədin oğlu Mahmutək tərəfindən qoyulmuşdur. Deyilənə görə Qızıl Orda xanı Ulu Məhəmmədin rəqibi Qiyasəddin tərəfindən hakimiyyətdən salınmış, lakin o, Qiyasəddinin oğlu Kiçik Məhəmmədlə hakimiyyət uğrunda mübarizəni davam etdirmiş və onunla sövdələşmə əsasında Krımda hakimiyyəti ələ almışdır. Krım xanlığının hakimləri onu oradan qovmuşdular. Ulu Məhəmməd üç minlik ordu ilə 1439-cu ildə Moskvaya hərbi səfər təşkil edərək rus ordusunu məğlub etmiş, 1444-cü ildə Nijni-Novqorodu tutmuşdu.[3] 1445-ci ildəki döyüşdə isə Moskva knyazı II Vasili yaralandı və əsir alındı. Lakin döyüşdən iki ay sonra xan böyük məbləğdə pul alıb II Vasilini azad etdi. Ulu Məhəmməd ömrünün sonuna kimi Rus knyazlıqları ilə müharibə aparmışdır.1445-ci ildə Ulu Məhəmməd öldü və yerinə oğlu Mahmutək (1445–1466) hakimiyyətə gəldi.; Rusiyanın Volqaboyunda işğalçılıq siyasətinə qarşı çıxan Mahmutək 1446–1448-ci illərdə Murom, Vladimir, Ustyuq və başqa əyalətlərə hərbi səfərlər təşkil etmişdir. Rusiya ilə Kazan xanlığı arasında müharibələr 1467-ci ilə qədər davam etmişdir. Bundan sonra bir müddət Rusiya ilə Kazan xanlığı arasında sülh danışıqları başlanmışdı. Lakin xanlığın içərisində knyaz Abdul Mömin başda olmaqla feodal qruplaşması hakimiyyət uğrunda mübarizəyə başlayaraq Rusiyaya meyil edir və onun köməyilə hakimiyyətə gəlməyə çalışırdı.
Mahmutək öldükdən sonra hakimiyyətə oğlu Xəlil gəldi və onda Abdul Möminin qruplaşmasının fəaliyyəti daha da genişləndi. İş elə gətirdi ki, Mahmutəkin ikinci oğlu İbrahim də rus orientasiyasını götürmüş oldu. Bu, Rusiyanın Kazan xanlığını işğal etməsinə əlverişli şərait yaratdı. Xüsusilə, xanlığın yeni xanı Əli xanın (1479–1487) dövründə rus ordusu hücuma keçdi və Əli xanı hakimiyyətdən salıb Kazan şəhərini tutdu. Əli xan əsir alındı və Voloqdayada öldürüldü. Çar xanlığı hələ Rusiyaya birləşdirmək haqqında fərman vermədi yalnız öz protektoratı altına aldı və xanlığın başına ruspərəst Məhəmməd Emin adlı feodalı qoydu. O, rus çarından asılı vəziyyətdə işləyirdi. Buna baxmayaraq rus çarı IV İvan özünü Kazanın hakimi elan etmiş və özünə "Böyük Bulqar knyazı" titulunu götürmüşdü. Rus çarının razılığı olmadan xanlığın başına hakim seçilə bilməzdi. Lakin geniş xalq kütləsi knyaz Kəl Əhmədin başçılığı ilə ruslara qarşı mübarizə aparırdı. Onun ən yaxın köməkçiləri Urak, Sadır və Akiş rus vergi yığınlarına divan tuturdular. Amma Kəl Əhməd sonra ruslara satıldı və onun vasitəsilə xanlıq üzərində əsarət daha da güclənildi.1521-ci ildə saray çevrilişi nəticəsində hakimiyyətə Krım xanlığının nümayəndəsi Sahib Girey keçdi. Sahib Girey Kazan xanlığında olan rusları sıxışdırmağa başladı. Bu vaxt Krım xanı Məhəmməd Girey (Sahib Gireyin qardaşı) Krım və Noqay qoşunları ilə rus dövlətinə hərbi səfər təşkil etdi. O, Nijni-Novqorodu alıb Moskvaya yaxınlaşdı, amma onu ala bilmədi.Kazan xanlığı 28 il Krım xanlığının tabeliyində qaldı.
1552-ci ildə Litva ilə müharibəni qurtarmış rus çarı III Vasili qüvvəsini Kazan xanına qarşı yönəltdi. Sahib Girey ruslarla toqquşmadan çəkindi və Türkiyənin vassallığını qəbul etdi. Lakin Rusiya Türkiyə ilə Kazan xanlığının bu razılığına qarşı çıxdı və Sahib Gireyə qarşı müharibəyə başladı. Sahib Girey vəziyyətin çətinliyini görüb Kazanı tərk edərək Krıma getdi yerinə isə qardaşı oğlu Səfa Gireyi qoydu (1524–1549). Səfa Girey də Türkiyə tərəfdarı idi. Ondan sonra Kazan xanlığını Krımdan gəlmiş qoşunun başçısı Kuçak ələ keçirdi, xanlığa Səfa Gireyin kiçik yaşlı oğlu Uyatmışı təyin etdi. O, uşaq olduğuna görə əslində hakimiyyət Səfa Gireyin arvadı Soyom-Bikə xatun tərəfindən idarə olunurdu. Bu vaxt hakimiyyətə gəlmiş IV İvan Volqaboyunu işğal etmək istəyirdi. O, özü başda olmaqla 1548 və 1550-ci illərdə iki dəfə Kazan xanlığına qarşı hərbi səfər təşkil etdi, lakin hər iki yürüş uğursuz oldu. Kuçakın ordusu rus qoşunlarını qovub cıxartdı. IV İvan 1551-ci ildə Kazan yaxınlığında Sviyajsk qalasını tikdi. Bu qala Kazan xanlığına həlledici hücum üçün hərbi baza oldu. IV İvan 1552-ci ilin avqustunda yeni hərbi səfər təşkil etdi. Rus ordusu 150 min döyüşçü və 150 topdan ibarət idi. Səfər 40 gün çəkdi. Rus ordusu Kazan şəhərini mühasirəyə aldı və 1552-ci il oktyabrn 2-də şəhəri tutdu. Sonuncu Kazan xanı Yadigar xan əsir alındı. Lakin rus qoşunlarına qarşı mübarizə uzun müddət davam etdi. 1552-ci ilin dekabrında iri feodallardan biri olan Hüseyn Seidin başçılığı ilə milli azadlıq hərəkatı baş qaldırdı. Rus mütləqiyyətinin silahlı qüvvələrinin gücü ilə azadlıq hərəkatı amansızcasına yatırıldı və Kazan xanlığının ərazisində "sakitlik" yaradıldı. Kazan xanlığı ləğv edildi. Beləliklə, bu zəngin ölkə Rusiyanın müstəmləkəsinə çevrildi.
Tatarıstan Rusiyanın tərkibində
XX əsr tarixi
Bunun da əsas səbəbi rus-tatar düşmənçiliyidir. Beləliklə, tatarların bir qismi çar IV İvan dövründən başlayaraq qətlə yetirilmiş, bir qismi mərhələ-mərhələ rus çarlarının sürgün siyasətinə məruz qalmış, bir qismi Rusiyada 1917–1920-ci illərdə baş verən vətəndaş müharibəsi dövründə öz vətənlərini tərk etmiş, bir qismi 1937-ci il Stalin terroru nəticəsində məhv edilmiş, terrordan qurtulanlar isə ölkəni tərk edərək Rusiyanın müxtəlif yerlərinə və Orta Asiyaya qaçmağa məcbur olmuş, öz milliyyətlərini dəyişmiş və nəticədə tatarların 75 faizi dünyanın müxtəlif yerlərinə səpələnmişlər. Bu da azmış kimi, Sovet dönəmində onların öz vətənlərinə qayıtmaları yasaqlanmış, tatarların bir qismini də assimilyasiyaya uğradaraq ruslaşdırmış, tatarların yerinə külli miqdarda rus yerləşdirmişlər. Ona görə də bugünkü Tatarıstan Muxtar Cümhuriyyətində cəmi 25 faiz tatar qalmışdır. Bu gün tatarlar Rusiya Federasiyasından əlavə, Özbəkistanda, Qazaxıstanda, Ukraynada, Tacikistanda, Qırğızıstanda, Türkmənistanda, Azərbaycanda, Belarusda, Litvada, Latviyada, Estoniyada, Moldoviyada və dünyanın digər ölkələrində yaşamaqdadırlar. Ümumiyyətlə, tatarların təqribən 25 faizi Rusiya Federasiyasından kənarda yaşayır. Rusiya Federasiyası və ayrı-ayrı ölkələrin tərkibində olan və ayrı-ayrı ölkələrdə müxtəlif səbəblərdən yaşayan tatarların ümumi sayı haqqında dəqiq məlumatlar yoxdur. Buna ən böyük təsir göstərən amillərdən biri həmin ölkələrdə siyasi baxımdan türklərin və başqa xalqların siyahıya alınmasında saylarının az göstərilməsidir. Rusiya Federasiyasındakı türklərin ümumi sayı dəqiq bəlli olmasa da, bəzi azaldılmış statistik məlumatları topladıqda onların ümumi sayının otuz beş milyona yaxın olduğunu söyləmək olar ki, bunlardan da ən çoxu tatarlardır. Bugünkü Tatarıstan Muxtar Respublikasının ərazisi 64000 km², əhalisi isə təqribən 5 milyon nəfərdir. Əgər Tatarıstan Muxtar Respublikası qurularkən tatarların sıx şəkildə yaşadıqları ərazilər bu yeni muxtariyyatın sərhədləri daxilinə qatılsaydı, bu gün biz başqa bir mənzərənin şahidi olacaqdıq. Belə ki, bugünkü Tatarıstan Muxtar Respublikasından süni şəkildə ruslar tərəfindən siyasi məqsəd üçün kənarlaşdırılan Başqırdıstan, Udmurtiya, Mari, Çuvaş Muxtar Respublikaları, Ulyanovski, Orenburq, Kuybışev və Kirov Vilayətləri, həmçinin tatarların çoxluq təşkil etdikləri bugünkü Başqırdıstanın qonşuluğunda olan Çelyabinski, Sverdlovski və Perm Vilayətləri, Ulyanovskiyə qonşu olan Penza, Kuybışevə qonşu olan Saratov vilayətlərindəki tatarlar, Tatarıstan Muxtar Cümhuriyyətinə qaytarılıb orada yerləşdirilsəydi, tatarların 78 faizi öz respublikalarının sərhədləri daxilində yaşama şansına və bu bölgələrin yeraltı və yerüstü sərvətlərindən istifadə imkanına malik olacaq, Tatar-Başqırd Cümhuriyyəti adı altında bir müstəqil dövlət kimi bu ərazilərin yerli xalqı olan bütün türkləri ortaq bir çatı altında toplamış olacaqdı. Fəqət Bolşevik Rusiyası çox kiçik şivə fərqi olan bu türk xalqlarını bir-birindən ayırmaqla yetinməyib, xüsusilə daha çox perspektivi olan tatarları tərki-vətən etdi, onları ayrı-ayrı kiçik muxtariyyatlar tərkibində saxlayaraq parçalamağa nail oldu, digər kiçik türk xalqlarını isə tamamilə assimilyasiyaya uğratdı. Bu gün bütün Rusiya Federasiyası tərkibində təqribən on beş milyondan çox tatar yaşamaqdadır. Bunlardan yalnız təqribən 3 milyon yarımı Tatarıstan Muxtar Respublikasındadır. Qalanları Başqırdıstan Muxtar Respublikasında (təqribən 1,5 milyon), Rusiya Federasiyasının Orenburq Vilayətində (təqribən 300 min), Sverdlovski Vilayətində (təqribən 300 min), Çelyabinsk Vilayətində (təqribən 450 min), Perm Vilayətində (təqribən 310 min), Ulyanovsk Vilayətində (təqribən 260 min), Kuybışev Vilayətində (təqribən 230 min), Penza Vilayətində (təqribən 150 min), Saratov Vilayətində (təqribən 100 min) və Udmurt Muxtar Respublikasında (təqribən 200 min), Mordva Muxtar Respublikasında (təqribən 100 min), Mari Muxtar Respublikasında (təqribən 85 min), Çuvaş Muxtar Respublikasında (təqribən 80 min), Komi Muxtar Respublikasında (təqribən 35 min), Yakut Muxtar Respublikasında (təqribən 25 min) və Rusiya Federativ Respublikasının digər bölgələrində isə təqribən dörd milyona yaxın assimilyasiyaya uğramış tatar vardır. Üç milyona qədər tatar da Türküstan, Qazaxıstan, Ukrayna, Azərbaycan, , Litva, Latviya, və Moldoviya Respublikalarındadır.
Bugünkü sənaye və kənd təsərrüfatı ölkəsidir. Respublikanın ən böyük təbii sərvəti neft və qazdır. İllik neft istehsalı 70–80 milyon tondur. Təbii qaz istehsalı isə beş milyard kub. metrdir. Muxtar Respublikanın əsas neft və təbii qaz mərkəzləri Elmət, Leninoqorsk, Alabiya və Mendeleyevsk şəhərləridir. Çıxarılan neft "Dostluq xətti" adlanan kəmərlə Polşa, Almaniya, Macarıstan, və Slovakiyaya göndərilir. Təbii qazın bir hissəsi də Türkiyəyə nəql edilir.
Ölkənin əsas sənaye sahəsini neft və neft kimya sənayesi təşkil edir. Ölkənin mühüm sənaye mərkəzləri Qazan və Tüben Kama şəhərləridir. Kimya zavodlarında polietilen, aseton, sintetik kauçuk və s. kimi dörd minə qədər maddə emal edilir. Qazan təyyarə zavodunda təyyarə istehsal edilir. Həmçinin Qazan şəhərində optik cihazlar və komputer istehsal edən zavodlar vardır. Yar Çalli şəhərində KAMAZ istehsal edən maşın zavodu vardır ki, burada ildə təqribən 150 min ağır texnikalı maşın və 250 min dizel matoru istehsal edilir. Ölkənin yüngül sənayesinin əsasını dəri və kürk istehsalı təşkil edir.
Sovet İmperiyasının tarix səhnəsindən silinməsinə baxmayaraq, özünü bu imperiyanın varisi elan edən Rusiya Federasiyası Tatarıstanın müstəqilliyinə qovuşmasına imkan verməmiş, Tatarıstan Muxtar Respublikası Rusiyanın tərkibində yalnız yarımmüstəqillik əldə etmişdir. Bu yarımmüstəqillikdən sonra əvvəllər qorxudan özlərini rus və başqa millət yazdıran tatarlar tatar olaraq öz milliyyətlərini bərpa etmişlər. Tatarıstan Muxtar Respublikasının paytaxtı Qazan şəhəridir.
XXI əsr tarixi
İstinadlar
- Хеллер К. Золотая Орда и торговля с Западом // Источниковедение истории Улуса Джучи (Золотой Орды). От Калки до Астрахани. 1223–1556. Казань, 2001.-С. 111–128.
- Историческая география Золотой Орды в XIII–XIV вв. Автор: В. Л. Егоров Издательство: Либроком Год: 2009.
- Султанов Т.И. Чингиз-хан и Чингизиды. Судьба и власть. М.: ACT, 2006.-445 с.
- Федоров-Давыдов Г.А. Общественный строй Золотой Орды. М.: Наука, 1973.-180 с.
- Худяков М.Г. Очерки по истории Казанского ханства // На стыке континентов и цивилизаций: Из опыта образования и распада империй X–XVI вв. М.: Инсан, 1996. — С. 527–758.
- Dərgah Qüdrətov "Türk Xalqlarının Tarixi". Bakı, 2004
- Əsmər Muxtarova "Türk Xalqlarının Tarixi". Bakı, 1999.
- Əsmər Muxtarova "Türk Xalqlarının Tarixi". Bakı, 2008.
- Dərgah Qüdrətov "Türk Xalqlarının Tarixi". Bakı, 2004
- Əsmər Muxtarova "Türk Xalqlarının Tarixi". Bakı, 1999.
- Dərgah Qüdrətov "Türk Xalqlarının Tarixi". Bakı, 2004
- ."Azərbaycan Sovet Ensiklopediyası" (V cild) Bakı, 1981.
- Dərgah Qüdrətov "Türk Xalqlarının Tarixi". Bakı, 2004
- Əsmər Muxtarova "Türk Xalqlarının Tarixi". Bakı, 1999.
- Əsmər Muxtarova "Türk Xalqlarının Tarixi". Bakı, 2008.
- Dərgah Qüdrətov "Türk Xalqlarının Tarixi". Bakı, 2004
- Ramin Qurbanov "Türk Xalqlarının Tarixi" Bakı, 2011.
- Əsmər Muxtarova "Türk Xalqlarının Tarixi". Bakı, 2008.
- Ramin Qurbanov "Türk Xalqlarının Tarixi" Bakı, 2011.
- Əsmər Muxtarova "Türk Xalqlarının Tarixi". Bakı, 1999.
- Ramin Qurbanov "Türk Xalqlarının Tarixi" Bakı, 2011.
- Dərgah Qüdrətov "Türk Xalqlarının Tarixi". Bakı, 2004
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Tataristan tarixi Tataristanin kecmisi En qedim tarixVolqa BulqaristaniEsas meqale Idil bulqarlari Evveller qrup halinda yasayan bulqarlarda her qrupun bir hokmdari olurdu lakin IX esrden bulqarlar bir dovlet etrafinda birlesmeye basladilar Bu qruplar bunlardir Bulqar Suvar Barzula Iskil Bulqar dovleti 965 ci iledek Xezer xaqanligindan asili veziyyete idi ve vergi verirdi Xezer xaqanliginin devrilmesinden sonra musteqillesen bulqarlar 985 ci ilde Kiyev Rus dovletinin hucumuna meruz qalir lakin ruslar tezlikle erazini terk edirler 1006 ci ilde bulqarlarla ruslar arasinda ticaret muqavilesi imzalanir Ruslarin bulqarlara qarsi menfi munasibetine baxmayaraq 1024 cu ilde Suzdal knyazliginda acliq bas vererken bulqarlar ruslara yardim gosterirler Yeri gelmisken qeyd edek ki bulqarlar bereketli torpaqlarda meskunlasdiqlarindan oturaq heyat terzi sururduler ekincilik ag dari bugda ve arpa ekirdiler heyvandarliq zergerlik dericilik ve kurkculukle mesgul olurdular Xezer ve denizleri etrafi Xarezm Iran Misir Turkustan ve hetta Simal Buzlu okean erazileri ile ticaret edirdiler Ticaretlerinin esasini muxtelif kurk ve deri silahlar bal ve findiq teskil edirdi Bulqari adlanan deri ve cekmeler daha cox meshur idi Bulqarlarin kurk istehsali bu ticaretle mesgul olan diger xalq olan ruslarla munaqiselere sebeb olurdu Mehz bu sebebden XI XIII esrlerde ruslarla savaslar aparilir Idil Bulqar seherleri bunlardir Cuke tav Kasan Kazan Paytaxt Bulqar seheri IX XII esrlerde Serqi Avropanin en muhum ticaret merkezlerinden idi Bu merkez indiki Kazan seherinden 115 km cenubda yerlesirdi Seherin en meshur saraylari Ag saray ve Qara saray adlanan tikililerdir Idil bulqarlari qerbde burtaslarla ve ruslarla serqde basqurdlarla hemserhed olublar Idil cayinin adinin Hun xaqani Attilanin isminden goturulduyu qeyd olunur Bulqarlarin nesli hesab edilen cuvaslar Adil adlandirirlar Diger turk xalqlari terefinden Atil Etil Itil ve Idil kimi teleffuz olunur Valday yaylasindan baslayan Idil cayi Supaskar Qorki Kazan Kuybisev Volqoqrad ve Astarxandan kecerek Xezer denizine tokulur Volqa bulqarlari haqqinda esas melumatlari Ibn Fedlan Sefername eserinde veribdir Sefername de qeyd edilir ki Bulqar xani Selkey oglu Almis islami bilgiler elde etmek ucun xezer turklerinden Bastonun rehberliyi ile xelife el Muqtedire elci gonderir 920 922 ci ilin mayin 12 de Ibn Fedlanin basciligi ile Xilafetden islam alimler ve insaatcilar Bulqar seherine ayaq basirlar Saraydaki gorusde Almis xan xelifenin serefine 3 defe bal serabi icir Fedlan Almis xanin islama semimiyyetle inandigini ve onun Allahim bulqar xani Yaltavari islah et duasini etdiyini qeyd edir Islamdan evvelki bir sira adetler saxlanilsa da yeni dinin rituallari ciddi sekilde yerine yetirilirdi Hetta subh namazini vaxtinda qilmaq ucun geceler oyaq qalinirdi Ibn Fedlan bu seyaheti esnasina bulqarlarla yanasi oguzlar xezerler basqurdlar slavlar haqqinda deyerli melumatlar verir Ozune Cefer adini goturen Almis 944 de oglu Ehmedi hecce gonderir ve eyni zamanda xelifeye deyerli hediyyeler ve bayraq ermagan edir Idil Bulqar dovleti islami dovlet dini eden ilk turk dovleti olur Almis xan ise Islami qebul eden ilk turk hokmdarlarindan biri kimi tarixe kecir Xanliqda elteber buyruq tudun kimi vezifeler movcud olubdur Cuci ulusuEsas meqale Qizil Orda Tatar Mogollarin birge qurdugu Boyuk Turk Mogol Imperatorlugunun qurucusu eslen monqol olan Cingiz xanin 1227 ci ilde olumunden sonra dovlet onun dord oglu terefinden idare olunmusdur Imperatorlugun guclu dovrlerinde Cingiz ogullari merkezi hakimiyyete sedaqetle bagli olmus hakim olduqlari olkeleri bir vali kimi idare etmis lakin merkezi hakimiyyet zeifledikden sonra imperatorluq dord boyuk hisseye ayrilmisdir Cin ve Monqolustan Cingizin kicik oglu Toluydan olan nevesi Kubilay Azerbaycan Persistan ve etraflari yene de Toluydan olan nevesi Hulaku Turkustan ortancil oglu Cagatay ogullari Serqi Avropa ve Quzey Turkustan ise bundan onceki yazimizda da qeyd etdiyimiz kimi boyuk oglu Cuci ogullarindan Bati xan terefinden idare olunmusdu Cuci atasi Cingiz xandan alti ay evvel olduyunden Cingiz xan onun yerine Cucinin ikinci oglu en cox sevdiyi ve umud beslediyi Bati xani teyin etmisdi Bati xan babasi Cingiz xanin bu umudunu serefle dogrultmusdur Bele ki Bati xan babasina verdiyi soze emel ederek Quzey Qara deniz bolgelerini ve Serqi Avropani isgal ederek Xezer denizi ve Aral golunun etraflarini da oz Qizil Orda dovletine qataraq rus knyazliqlarinin siyasi varliqlarini ortadan qaldirmaqla Boyuk Turk Mogol Imperatorlugu icerisinde yeni bir imperatorluq qurmusdu Umumiyyetle Qizil Orda da daxil Boyuk Turk Mogol Imperatorlugunun beser tarixine en boyuk xidmeti qitelerarasi munasibetler Avro Asiya yaratmasidirsa turk dunyasina en boyuk xidmeti turk boylarini bir araya getirerek turk dunyasini bir merkez etrafinda birlesdirmesi turk qovmlerinin bir biri ile qaynayib qarismasini temin etmesidir Daha deqiq desek bu neheng imperatorluq sayesinde imperatorluga daxil olan erazilere yeni bir turk ruhu turk nefesi getirmisdir Cox teessufler olsun ki Azerbaycan ve hetta son dovrlere qeder Turkiye tarixsunasligi tarixi turk dusmenlerinin esrler boyu turklerin eleyhine yazdiqlari tarixi cizma qaralarin tesirine duserek turkluye evezsiz xidmet etmis bu muezzem imperatorlugu ve onun qurucu ve yaradicilarini asagilamaga calismislar Biz eminik ki gec tez haqq oz yerini tapacaq turk dunyasi oz tarixi kecmisine yeniden qayidacaq onu yeniden tedqiq edecek Ve arasdirdiqca da oz boyukluyunu bir daha derk edecek heqiqetleri ortaya cixaracaq oz kecmisine sahib cixacaq Bundan onceki yazimizda da qeyd etdiyimiz kimi Qizil Orda Turk Mogol Imperatorlugunda bas veren bir sira amiller sonda onu cokdurdu ve yerinde kicik xanliqlar yarandi Bu xanliqlardan biri de Qazan Xanligidir Qedim Turk Bulqar xaqanliginin torpaqlari uzerinde qurulan Qazan xanliginin yaradicisi Celaleddin bin Toxtamisin oglu Qizil Orda hokmdarlarindan olan Ulug Mehemmed Xandir Ulug Mehemmed Xan Suzdal knyazligini meglub ederek Moskva knyazligini da ozune tabe etdi ve Oka cayi sahilindeki Xankirman seherini merkez ederek oglu Qasimin idareciliyinde bir beylik qurdu Sonradan bu beylik Qasim Xanligi 1445 1681 adi ile 1681 ci ile qeder oz movcudlugunu qoruyub saxladi Lakin Ulug Mehemmedin 1445 ci ilde qefleten olmesi onun Qizil Ordanin diger bolgelerini birlesdirmek planinin heyata kecmesine mane oldu Ulug Mehemmedden sonra oglu Mahmud ondan sonra Mahmudun oglu Xelil Xelilden sonra qardasi Ibrahim taxta cixmislarsa da ele bir onemli ugur qazana bilmemisler Umumiyyetle 115 illik Qazan Xanligi tarixinde on doqquz defe xan deyisikliyi olmus neticede dovlet ic mucadilelerin ve taxt qovgalarinin tesiri ile zeiflemeye baslamis ve bundan istifade eden Moskva cari IV Ivan 1552 ci ilde Qazan Xanligina son qoydu Bezi mescidleri yerle yeksan etdi bezilerini kilseye cevirdi tatarlara qarsi kutlevi qetliam heyata kecirdi ve bolgeye ruslari yerlesdirdi 1000 illik turk xalqlarinin heyat qaynagi olan Itil indiki Volqa cayi ruslarin eline kecdi Qazan Xanliginin ruslar terefinden isgali o erazilerdeki turklerin merhele merhele cokusune sebeb oldu Bele ki Qazan Xanliginin cokusunden sonra oz dovletlerinin erazilerini merhele merhele genislendiren ruslar 1556 ci ilde Hesterxan Xanligini 1681 ci ilde Qasim Xanligini 1683 cu ilde Sibir Xanligini 1878 ci ilde Kirim Xanligini isgal ederek tarixi turk torpaqlari uzerinde ozlerinin neheng bir imperatorlugunu qurdular Mogollarla ayri ayri turk boylarinin qaynayib qarismasindan tesekkul tapan butun Qizil Orda xalqina ruslar terefinden tatar deyilmis ve bu tatar adi Sovet dovrune qeder butun Car Rusiyasindaki turklere verilen umumi ad olmusdur Ruslar imperiya daxilindeki turkleri yer adlarina gore Qazan tatarlari Kirim tatarlari Hesterxan tatarlari Qafqaz tatarlari Azerbaycan tatarlari Sibir tatarlari Altay tatarlari ve hetta Turkustani isgal etdikden sonra Daskend tatarlari Xive tatarlari Buxara tatarlari Kasgar tatarlari ve s kimi adlandirmislar XIX esrin sonu xususile XX esrin evvellerinden baslayaraq rus carizminin milli ayri seckilik siyasetine qarsi turk milliyyetciliyinin genis vuset aldigindan qorxuya dusen Sovet imperiya ideoloqlari imperiya daxilindeki turklerin umumi adi turk adinin sinonimi olan tatar adi evezine basqird qazax qirgiz ozbek turkmen uygur qaracay balkar azerbaycanli ve s kimi suni milletler yaradilmasina nail oldular ve tatar adini yalniz Qazan Idil Ural Qerbi Sibir Hesterxan ve Kirim turkleri ucun isletdiler ve tatarlara kicik bir erazide muxtariyyat vererek tarixi qisaslarini gerceklesdirdiler Qazan xanligiEsas meqale Qazan xanligi XIV esrin ikinci yarisi ve XV esrin evvellerinde qedim Bulqar knyazliqlari tenezzule ugradilar Ehalinin boyuk bir hissesi simala Svyaqa cayinin orta axarina kocduler Bu yerde Bulqar tipli yeni knyazliqlar yaradildi Bu knyazliqlar arasinda en cox ferqlenen Isgi Kazan knyazligi idi Isgi Kazan knyazligi XIII esrin ikinci yarisinda yaranmisdir XIV esrin sonunda Isgi Kazan knyazlari Kazan seherine dogru irelileyerek burada yeni inzibati merkez yaratmaga calisdilar Lakin knyazin bu cehdi ugursuz oldu 1399 cu ilde olkenin yeni merkezi olan Kazan knyazin quvveleri Yuri Dmitrevicin silahli desteleri terefinden darmadagin edildi Selnamelerde yazildigina gore Kazan seheri texminen 40 ile yaxin dagilmis bir veziyyetde qaldi Belelikle yeni bir inzibati merkez yaradildi Hemin merkez Kazan adlandirildi Seherin erazisinden axan cay da Kazan cayi adlanirdi Burada kicik bir hasiye cixaraq Kazan seherinin adi ve menasi haqqinda qisaca danismaq lazim gelir cunki Azerbaycan erazisinde Kazanci adli kend vardir Is burasindadir ki qedim turk bulqarlarinin boyuk tayfalarindan biri Kazan adlanmisdir Dilimizde kazan sozunun qedim turk formasi kazqan dir Ehtimal olunur ki bulqarlarin Kazan tayfasina mensub aileleri Cenubi Qafqaza gelmis ve Kazan kendlerini salmis Demeli Volqaboyu bulqarlarin icerisindeki Kazan tayfasi mehz indiki Kazan seherinin esasini qoymusdur Bu dediklerimiz Azerbaycanda aparilmis toponimik tedqiqatlara esaslanir Kazan xanliginin erazisi indiki Tataristan Respublikasinin bir hissesini teskil edir Xanligin erazisi Volqa cayinin sag sahillerinden Kama cayina qeder olan genis bir saheni ehate edirdi Bu yerler en qedim yasayis mesgenleri olmusdur Buranin ilk sakinleri marilerin mordvalilarin udlaudlarin ecdadlari olmusdur Eramizin III IV esrlerinden baslayaraq bu yerlere turkdilli tayfalar da axisib gelmis burada meskunlasmislar Viyatka cayi sahilinde Udmurdlar genis mese eteklerinde cuvaslar mordvallar mariler basqirdlar yasayirdilar Kazan xanliginin simal ve cenub serhedleri deqiq mueyyen deyildir Qerbde Kazan xanliginin erazisini Moskva knyazligindan Sura cayi ayirirdi Serqde Kazan xanligi Viyatka cayina qeder uzanirdi Cenub bolgelerinde Noqaylar yasayirdilar VIII X esrlerde Volqa ile Kama cayi sahillerinde meskunlasan bulqar tayfalari uzun muddet yerli xalqlarla bir yerde yasayaraq qaynayib qarisaraq Volqa Kama bulqarlari yaranmisdir Menbelerin verdiyi melumatlara gore Kazan tayfalari vahid bir xalq kimi XIII esrde monqollarin hucumlarindan sonra formalasmisdir Kazan xanliginin sosial iqtisadi ve siyasi qurulusu Dovletin bascisi xan olsa da eslinde onun fealiyyetine iri feodallar surasi divan istiqamet verirdi Esas torpaq sahibliyi formasi soyurqal idi Kazan xanliginin ictimai terkibi xan karaci 4 meshur nesilden Sirin Barqin Arqin Qipcaq olan iri feodallar sultan emir mirze ulan kazak tacir ve senetkarlardan azad kendliler asili kendliler tehkimli herbi esirler ve kolelerden ibaret idi Xanliq daruq daire ve uluslar vilayet bolunurdu Xanligin mulkiyyeti ona gore mohkem idi ki natural teserrufatla mesgul olurdu yeni teleb olunan her sey yalniz evde hazirlanirdi Xanliqda feodal istehsal usulu movcud idi torpaqlar tek tek feodallarin elinde cem olunmusdu Kendliler feodallara mexsus icmalarda yasayirdilar ve icareye goturdukleri torpaq paylarinin evezinde illik yasaq vergi verirdiler Xan herbi qulluga gore tarxanlara torpaq verirdi Serq olkelerinde meselen Merkezi Asiyada bu iqta adlandirilirdi Mueyyen vaxtdan sonra cox hallarda tarxanlar hemin torpaq sahelerini oz mulklerine cevirirdiler Bundan basqa mescidlere de torpaq saheleri verilmisdi ki bu veqf torpagi adlanirdi Kazan xanliginda ehalinin esas mesguliyyeti ekincilik idi Ehali qabaqki esrlerden ferqli olaraq koceri maldarliqla mesgul olmurdu Ikinci teserrufat mesguliyyeti maldarliq idi Tatarlarda esas qosqu heyvani at idi Ona gore tatarlarin boyuk at ilxilari var idi Qedim bulqarlarin enenesini davam etdiren senetkarlar deri gon ve xez melumati uzre ixtisaslasmisdilar muxtelif metal novlerinden esyalar hazirlayirdilar ve onlarin mehsullari hem daxilde satilir hem de xarice aparilirdi Kazan seherinde XV esrin sonlarindan etibaren iki boyuk daimi bazar vardi Bu bazarlarda hem xanligin kendlerinden gelenler hem de Volqaboyundan Sibirden ve Serqi Avropadan o siradan Krimdan ve Rus dovletinden gelen tacirler alver edirdiler 1552 ci ilin melumatina gore Kazanda 5 min nefer xarici tacir yasayirdi Maraqli budur ki menbelerde hemin tacirler icerisinde buxarali ve samaxili adlari da cekilir Bundan basqa her ilin 24 iyulunda seherde ticaret yarmarkasi teskil edilirdi Yarmarkada Irandan Hesterxandan Krimdan Merkezi Asiyadan ve Qafqazdan gelmis tacirler feal istirak edirdiler Seherde iri karvansaraylar qonaq evleri mescidler tikilir planli kuceler salinirdi Seherde coxlu hamam tikilmisdi O vaxtdan Volqaboyunda ve sonra butun Rusiyada Kazan yegane seher idi ki serq uslubunda daimi fealiyyetde olan hamamlar vardi Xanligin erazisinde coxlu kicik seherler de vardi Elet Tetes Qullar Seki Alabuqu ve s Yuxarida deyildiyi kimi xanliqda ehalinin esas hissesini tatar dilinde qara xaliq yeni qara xalq qara camaat adlanan kendliler reiyyet teskil edirdi Onlar torpaqdan istifade etdiklerine gore oz gelirlerinden vergi yasaq verirdiler Yasaq mehsulun onda bir hissesini ehate edirdi Kend yerlerinde ehali qara xalq aksakkal adlanan qocalar terefinden idare edilirdi Lakin aksakkal lar icmalarda yalniz enenevi basci idiler Vergi islerine dargalar baxirdilar Vergilerin agirligi kendli kutlerini muflislesdirir ve feodallarla kendliler arasinda sinfi mubarize keskinlesirdi 1496 ci ilde Kazan xanliginda kendlilerin usyani bas vermisdi Kendli usyanlari 1524 1531 ve 1546 ci illerde de olmusdu Kazan xanligi 115 il yasamisdir ve bu muddet erzinde 14 xan sui qesd neticesinde devrilmisdi Kazan xanliginin daxili ve xarici siyaseti Kazan xanliginda ayri ayri uluslarin hakim feodal qruplasmalari arasinda hemise mubarize gedirdi ona gore sabit merkezlesdirilmis hakimiyyet yox idi Kazan xanligi menbelerde ilk defe 1445 ci ilden xatirlanir Xanligin ilk xani Ulu Mehemmed olmusdur ve o xanligin esasini qoymusdur Mensece Ulu Mehemmed Qizil Orda xani Toxtamis xanin neslinden idi Lakin bezi menbelere gore xanligin esasi Ulu Mehemmedin oglu Mahmutek terefinden qoyulmusdur Deyilene gore Qizil Orda xani Ulu Mehemmedin reqibi Qiyaseddin terefinden hakimiyyetden salinmis lakin o Qiyaseddinin oglu Kicik Mehemmedle hakimiyyet ugrunda mubarizeni davam etdirmis ve onunla sovdelesme esasinda Krimda hakimiyyeti ele almisdir Krim xanliginin hakimleri onu oradan qovmusdular Ulu Mehemmed uc minlik ordu ile 1439 cu ilde Moskvaya herbi sefer teskil ederek rus ordusunu meglub etmis 1444 cu ilde Nijni Novqorodu tutmusdu 3 1445 ci ildeki doyusde ise Moskva knyazi II Vasili yaralandi ve esir alindi Lakin doyusden iki ay sonra xan boyuk meblegde pul alib II Vasilini azad etdi Ulu Mehemmed omrunun sonuna kimi Rus knyazliqlari ile muharibe aparmisdir 1445 ci ilde Ulu Mehemmed oldu ve yerine oglu Mahmutek 1445 1466 hakimiyyete geldi Rusiyanin Volqaboyunda isgalciliq siyasetine qarsi cixan Mahmutek 1446 1448 ci illerde Murom Vladimir Ustyuq ve basqa eyaletlere herbi seferler teskil etmisdir Rusiya ile Kazan xanligi arasinda muharibeler 1467 ci ile qeder davam etmisdir Bundan sonra bir muddet Rusiya ile Kazan xanligi arasinda sulh danisiqlari baslanmisdi Lakin xanligin icerisinde knyaz Abdul Momin basda olmaqla feodal qruplasmasi hakimiyyet ugrunda mubarizeye baslayaraq Rusiyaya meyil edir ve onun komeyile hakimiyyete gelmeye calisirdi Mahmutek oldukden sonra hakimiyyete oglu Xelil geldi ve onda Abdul Mominin qruplasmasinin fealiyyeti daha da genislendi Is ele getirdi ki Mahmutekin ikinci oglu Ibrahim de rus orientasiyasini goturmus oldu Bu Rusiyanin Kazan xanligini isgal etmesine elverisli serait yaratdi Xususile xanligin yeni xani Eli xanin 1479 1487 dovrunde rus ordusu hucuma kecdi ve Eli xani hakimiyyetden salib Kazan seherini tutdu Eli xan esir alindi ve Voloqdayada olduruldu Car xanligi hele Rusiyaya birlesdirmek haqqinda ferman vermedi yalniz oz protektorati altina aldi ve xanligin basina rusperest Mehemmed Emin adli feodali qoydu O rus carindan asili veziyyetde isleyirdi Buna baxmayaraq rus cari IV Ivan ozunu Kazanin hakimi elan etmis ve ozune Boyuk Bulqar knyazi titulunu goturmusdu Rus carinin raziligi olmadan xanligin basina hakim secile bilmezdi Lakin genis xalq kutlesi knyaz Kel Ehmedin basciligi ile ruslara qarsi mubarize aparirdi Onun en yaxin komekcileri Urak Sadir ve Akis rus vergi yiginlarina divan tuturdular Amma Kel Ehmed sonra ruslara satildi ve onun vasitesile xanliq uzerinde esaret daha da guclenildi 1521 ci ilde saray cevrilisi neticesinde hakimiyyete Krim xanliginin numayendesi Sahib Girey kecdi Sahib Girey Kazan xanliginda olan ruslari sixisdirmaga basladi Bu vaxt Krim xani Mehemmed Girey Sahib Gireyin qardasi Krim ve Noqay qosunlari ile rus dovletine herbi sefer teskil etdi O Nijni Novqorodu alib Moskvaya yaxinlasdi amma onu ala bilmedi Kazan xanligi 28 il Krim xanliginin tabeliyinde qaldi 1552 ci ilde Litva ile muharibeni qurtarmis rus cari III Vasili quvvesini Kazan xanina qarsi yoneltdi Sahib Girey ruslarla toqqusmadan cekindi ve Turkiyenin vassalligini qebul etdi Lakin Rusiya Turkiye ile Kazan xanliginin bu raziligina qarsi cixdi ve Sahib Gireye qarsi muharibeye basladi Sahib Girey veziyyetin cetinliyini gorub Kazani terk ederek Krima getdi yerine ise qardasi oglu Sefa Gireyi qoydu 1524 1549 Sefa Girey de Turkiye terefdari idi Ondan sonra Kazan xanligini Krimdan gelmis qosunun bascisi Kucak ele kecirdi xanliga Sefa Gireyin kicik yasli oglu Uyatmisi teyin etdi O usaq olduguna gore eslinde hakimiyyet Sefa Gireyin arvadi Soyom Bike xatun terefinden idare olunurdu Bu vaxt hakimiyyete gelmis IV Ivan Volqaboyunu isgal etmek isteyirdi O ozu basda olmaqla 1548 ve 1550 ci illerde iki defe Kazan xanligina qarsi herbi sefer teskil etdi lakin her iki yurus ugursuz oldu Kucakin ordusu rus qosunlarini qovub cixartdi IV Ivan 1551 ci ilde Kazan yaxinliginda Sviyajsk qalasini tikdi Bu qala Kazan xanligina helledici hucum ucun herbi baza oldu IV Ivan 1552 ci ilin avqustunda yeni herbi sefer teskil etdi Rus ordusu 150 min doyuscu ve 150 topdan ibaret idi Sefer 40 gun cekdi Rus ordusu Kazan seherini muhasireye aldi ve 1552 ci il oktyabrn 2 de seheri tutdu Sonuncu Kazan xani Yadigar xan esir alindi Lakin rus qosunlarina qarsi mubarize uzun muddet davam etdi 1552 ci ilin dekabrinda iri feodallardan biri olan Huseyn Seidin basciligi ile milli azadliq herekati bas qaldirdi Rus mutleqiyyetinin silahli quvvelerinin gucu ile azadliq herekati amansizcasina yatirildi ve Kazan xanliginin erazisinde sakitlik yaradildi Kazan xanligi legv edildi Belelikle bu zengin olke Rusiyanin mustemlekesine cevrildi Tataristan Rusiyanin terkibindeXX esr tarixiBunun da esas sebebi rus tatar dusmenciliyidir Belelikle tatarlarin bir qismi car IV Ivan dovrunden baslayaraq qetle yetirilmis bir qismi merhele merhele rus carlarinin surgun siyasetine meruz qalmis bir qismi Rusiyada 1917 1920 ci illerde bas veren vetendas muharibesi dovrunde oz vetenlerini terk etmis bir qismi 1937 ci il Stalin terroru neticesinde mehv edilmis terrordan qurtulanlar ise olkeni terk ederek Rusiyanin muxtelif yerlerine ve Orta Asiyaya qacmaga mecbur olmus oz milliyyetlerini deyismis ve neticede tatarlarin 75 faizi dunyanin muxtelif yerlerine sepelenmisler Bu da azmis kimi Sovet doneminde onlarin oz vetenlerine qayitmalari yasaqlanmis tatarlarin bir qismini de assimilyasiyaya ugradaraq ruslasdirmis tatarlarin yerine kulli miqdarda rus yerlesdirmisler Ona gore de bugunku Tataristan Muxtar Cumhuriyyetinde cemi 25 faiz tatar qalmisdir Bu gun tatarlar Rusiya Federasiyasindan elave Ozbekistanda Qazaxistanda Ukraynada Tacikistanda Qirgizistanda Turkmenistanda Azerbaycanda Belarusda Litvada Latviyada Estoniyada Moldoviyada ve dunyanin diger olkelerinde yasamaqdadirlar Umumiyyetle tatarlarin teqriben 25 faizi Rusiya Federasiyasindan kenarda yasayir Rusiya Federasiyasi ve ayri ayri olkelerin terkibinde olan ve ayri ayri olkelerde muxtelif sebeblerden yasayan tatarlarin umumi sayi haqqinda deqiq melumatlar yoxdur Buna en boyuk tesir gosteren amillerden biri hemin olkelerde siyasi baximdan turklerin ve basqa xalqlarin siyahiya alinmasinda saylarinin az gosterilmesidir Rusiya Federasiyasindaki turklerin umumi sayi deqiq belli olmasa da bezi azaldilmis statistik melumatlari topladiqda onlarin umumi sayinin otuz bes milyona yaxin oldugunu soylemek olar ki bunlardan da en coxu tatarlardir Bugunku Tataristan Muxtar Respublikasinin erazisi 64000 km ehalisi ise teqriben 5 milyon neferdir Eger Tataristan Muxtar Respublikasi qurularken tatarlarin six sekilde yasadiqlari eraziler bu yeni muxtariyyatin serhedleri daxiline qatilsaydi bu gun biz basqa bir menzerenin sahidi olacaqdiq Bele ki bugunku Tataristan Muxtar Respublikasindan suni sekilde ruslar terefinden siyasi meqsed ucun kenarlasdirilan Basqirdistan Udmurtiya Mari Cuvas Muxtar Respublikalari Ulyanovski Orenburq Kuybisev ve Kirov Vilayetleri hemcinin tatarlarin coxluq teskil etdikleri bugunku Basqirdistanin qonsulugunda olan Celyabinski Sverdlovski ve Perm Vilayetleri Ulyanovskiye qonsu olan Penza Kuybiseve qonsu olan Saratov vilayetlerindeki tatarlar Tataristan Muxtar Cumhuriyyetine qaytarilib orada yerlesdirilseydi tatarlarin 78 faizi oz respublikalarinin serhedleri daxilinde yasama sansina ve bu bolgelerin yeralti ve yerustu servetlerinden istifade imkanina malik olacaq Tatar Basqird Cumhuriyyeti adi altinda bir musteqil dovlet kimi bu erazilerin yerli xalqi olan butun turkleri ortaq bir cati altinda toplamis olacaqdi Feqet Bolsevik Rusiyasi cox kicik sive ferqi olan bu turk xalqlarini bir birinden ayirmaqla yetinmeyib xususile daha cox perspektivi olan tatarlari terki veten etdi onlari ayri ayri kicik muxtariyyatlar terkibinde saxlayaraq parcalamaga nail oldu diger kicik turk xalqlarini ise tamamile assimilyasiyaya ugratdi Bu gun butun Rusiya Federasiyasi terkibinde teqriben on bes milyondan cox tatar yasamaqdadir Bunlardan yalniz teqriben 3 milyon yarimi Tataristan Muxtar Respublikasindadir Qalanlari Basqirdistan Muxtar Respublikasinda teqriben 1 5 milyon Rusiya Federasiyasinin Orenburq Vilayetinde teqriben 300 min Sverdlovski Vilayetinde teqriben 300 min Celyabinsk Vilayetinde teqriben 450 min Perm Vilayetinde teqriben 310 min Ulyanovsk Vilayetinde teqriben 260 min Kuybisev Vilayetinde teqriben 230 min Penza Vilayetinde teqriben 150 min Saratov Vilayetinde teqriben 100 min ve Udmurt Muxtar Respublikasinda teqriben 200 min Mordva Muxtar Respublikasinda teqriben 100 min Mari Muxtar Respublikasinda teqriben 85 min Cuvas Muxtar Respublikasinda teqriben 80 min Komi Muxtar Respublikasinda teqriben 35 min Yakut Muxtar Respublikasinda teqriben 25 min ve Rusiya Federativ Respublikasinin diger bolgelerinde ise teqriben dord milyona yaxin assimilyasiyaya ugramis tatar vardir Uc milyona qeder tatar da Turkustan Qazaxistan Ukrayna Azerbaycan Litva Latviya ve Moldoviya Respublikalarindadir Bugunku senaye ve kend teserrufati olkesidir Respublikanin en boyuk tebii serveti neft ve qazdir Illik neft istehsali 70 80 milyon tondur Tebii qaz istehsali ise bes milyard kub metrdir Muxtar Respublikanin esas neft ve tebii qaz merkezleri Elmet Leninoqorsk Alabiya ve Mendeleyevsk seherleridir Cixarilan neft Dostluq xetti adlanan kemerle Polsa Almaniya Macaristan ve Slovakiyaya gonderilir Tebii qazin bir hissesi de Turkiyeye neql edilir Olkenin esas senaye sahesini neft ve neft kimya senayesi teskil edir Olkenin muhum senaye merkezleri Qazan ve Tuben Kama seherleridir Kimya zavodlarinda polietilen aseton sintetik kaucuk ve s kimi dord mine qeder madde emal edilir Qazan teyyare zavodunda teyyare istehsal edilir Hemcinin Qazan seherinde optik cihazlar ve komputer istehsal eden zavodlar vardir Yar Calli seherinde KAMAZ istehsal eden masin zavodu vardir ki burada ilde teqriben 150 min agir texnikali masin ve 250 min dizel matoru istehsal edilir Olkenin yungul senayesinin esasini deri ve kurk istehsali teskil edir Sovet Imperiyasinin tarix sehnesinden silinmesine baxmayaraq ozunu bu imperiyanin varisi elan eden Rusiya Federasiyasi Tataristanin musteqilliyine qovusmasina imkan vermemis Tataristan Muxtar Respublikasi Rusiyanin terkibinde yalniz yarimmusteqillik elde etmisdir Bu yarimmusteqillikden sonra evveller qorxudan ozlerini rus ve basqa millet yazdiran tatarlar tatar olaraq oz milliyyetlerini berpa etmisler Tataristan Muxtar Respublikasinin paytaxti Qazan seheridir XXI esr tarixiIstinadlarHeller K Zolotaya Orda i torgovlya s Zapadom Istochnikovedenie istorii Ulusa Dzhuchi Zolotoj Ordy Ot Kalki do Astrahani 1223 1556 Kazan 2001 S 111 128 Istoricheskaya geografiya Zolotoj Ordy v XIII XIV vv Avtor V L Egorov Izdatelstvo Librokom God 2009 Sultanov T I Chingiz han i Chingizidy Sudba i vlast M ACT 2006 445 s Fedorov Davydov G A Obshestvennyj stroj Zolotoj Ordy M Nauka 1973 180 s Hudyakov M G Ocherki po istorii Kazanskogo hanstva Na styke kontinentov i civilizacij Iz opyta obrazovaniya i raspada imperij X XVI vv M Insan 1996 S 527 758 Dergah Qudretov Turk Xalqlarinin Tarixi Baki 2004 Esmer Muxtarova Turk Xalqlarinin Tarixi Baki 1999 Esmer Muxtarova Turk Xalqlarinin Tarixi Baki 2008 Dergah Qudretov Turk Xalqlarinin Tarixi Baki 2004 Esmer Muxtarova Turk Xalqlarinin Tarixi Baki 1999 Dergah Qudretov Turk Xalqlarinin Tarixi Baki 2004 Azerbaycan Sovet Ensiklopediyasi V cild Baki 1981 Dergah Qudretov Turk Xalqlarinin Tarixi Baki 2004 Esmer Muxtarova Turk Xalqlarinin Tarixi Baki 1999 Esmer Muxtarova Turk Xalqlarinin Tarixi Baki 2008 Dergah Qudretov Turk Xalqlarinin Tarixi Baki 2004 Ramin Qurbanov Turk Xalqlarinin Tarixi Baki 2011 Esmer Muxtarova Turk Xalqlarinin Tarixi Baki 2008 Ramin Qurbanov Turk Xalqlarinin Tarixi Baki 2011 Esmer Muxtarova Turk Xalqlarinin Tarixi Baki 1999 Ramin Qurbanov Turk Xalqlarinin Tarixi Baki 2011 Dergah Qudretov Turk Xalqlarinin Tarixi Baki 2004