Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Zərf — iş və hərəkətin icra tərzini, zamanını, yerini, miqdarını, əlamətini və s. bildirən əsas nitq hissəsidir. Zərflər necə?, nə zaman?, nə vaxt? hara? nə qədər? nə üçün? nə cür? və s. suallarından birinə cavab verir.
Zərflər daha çox feilin təsriflənən formaları ilə bağlı olur. Məsələn: Maşın sürətlə gedir. Biz sabah kəndə getməliyik. Təyyarə yuxarı qalxdı. Zərflər feilin təsriflənməyən formalarına da aid ola bilir. Məsələn: Mən sakit danışmağı xoşlayıram. Ceyhun təəccüblə mənə baxaraq dedi. Ucadan danışan oğlan Toğruldur. Bu cümlələrdəki sakit, təəccüblə və ucadan zərfləri feilin təsriflənməyən formalarına – məsdər, feili bağlama və feili sifətə aiddir.
Zərfin quruluşca növləri
Zərflər quruluşca sadə, düzəltmə və mürəkkəb olur.
Sadə zərflər
Sadə zərflər bir kökdən ibarət olurlar və heç bir şəkilçi qəbul etmirlər.: tez, gec, axşam, yuxarı, sakit , aşağı, gündüz, yavaş, rahat, asta və.s
Düzəltmə zərflər
Düzəltmə zərflər kök və leksik (sözdüzəldici) şəkilçidən ibarət olur. Düzəltmə zərflər, əsasən, aşağıdakı leksik şəkilçilərlə düzəlir:
- -ca²: yavaşca, rahatca, sakitcə, yüngülcə, rusca, ingiliscə, xırdaca, astaca və s.
- -casına²: qəhrəmancasına, açıqcasına, igidcəsinə, qorxaqcasına və s.
- -yana², -anə: dostyana, dahiyanə, şairanə, zarafatyana və s.
- -da²: ayda, ildə, gündə, həftədə, birlikdə, təklikdə, yayda və s.
- -dan²: ucadan, astadan, bərkdən, birdən, çoxdan, hərdən və s.
- -la²: zorla, ehtiyatla, cəsarətlə, diqqətlə və s.
- -akı²: yanakı, çəpəki və s.
- -ən: daxilən, qəsdən, ruhən, qəlbən, qəflətən və s.
- -aşı²: yanaşı və s.
- -caq²: sevincək, görcək və s.
Zərf düzəldən şəkilçilərdən -casına², -la², -ən, -ca² vurğu qəbul etmir (vurğu altına düşmür). Məsələn: dostcasına, vüqarla, qəlbən və s.
-la² şəkilçisi -nan² şəklində tələffüz olunur. Məsələn: ehtiyatla – [ehtiyatnan], təəccüblə – [tə:ccübnən] və s.
Zərf düzəldən, -ca², -caq², -da², -dan², -la² şəkilçiləri omonim şəkilçilərdir. -ca² isim (əyləncə, düşüncə) və zərf (ehmalca); -caq² isim (yelləncək) və zərf (sevincək) yaradır. -da², -dan² şəkilçiləri zərf düzəldən şəkillər və hal şəkilçisi kimi çıxış edir. Zərf düzəldən -la² şəkilçisi həm də ilə bağlayıcısının ixtisar olunmuş variantıdır.
Mürəkkəb zərflər
Mürəkkəb zərflər iki sözün birləşməsi yolu ilə düzəlir. Mürəkkəb zərflərin yaranma yolları bir neçədir:
- Sadə sözlərin təkrarı ilə: az-az, çox-çox, ağır-ağır, asta-asta, yavaş-yavaş, yeyin-yeyin, tez-tez və s.
- Düzəltmə sözlərin təkrarı ilə: ağıllı-ağıllı, qəmli-qəmli, yanıqlı-yanıqlı, mənalı-mənalı, dərdli-dərdli, bikef-bikef, yenicə-yenicə, indicə-indicə və s.
- Biri və ya hər ikisi şəkilçi (əsasən, hal şəkilçisi) qəbul etmiş sözlərin təkrarı ilə: üz-üzə, qabaq-qabağa, üst-üstə, birdən-birə, gündən-günə, ildən-ilə, haçandan-haçana, sonradan-sonraya, altdan-altdan, başdan-başa və s.
- Antonim və ya yaxın mənalı sözlərin birləşməsi ilə: az-çox, əvvəl-axır, gec-tez, tək-tənha, dinməz-söyləməz, səssiz-səmirsiz, altdan-yuxarı, başdan-ayağa, açıq-aşkar, gecə-gündüz və s
- Tərəflərdən biri və ya hər ikisi ayrılıqda işlənməyən sözlərin birləşməsi ilə: az-maz, tələm-tələsik, addım-addım, xısın-xısın, uzun-uzadı, dizin-dizin, için-için, oğrun-oğrun və s. (Son üç nümunədəki dizin, için və oğrun sözləri dilimizdə bu şəkildə ayrılıqda işlənmir).
- Sözün təkrarı və ortada -ba bitişdiricisinin işlənməsi yolu ilə: anbaan, adbaad, taybatay, qarabaqara, yanbayan, dalbadal, üzbəüz, ilbəil, günbəgün və s. (Növbənöv, rəngbərəng, rəngarəng, cürbəcür, kimi sözlər zərf deyil sifət hesab edilməlidir)
(A, ha bitişdiriciləri ilə yaranan mürəkkəb sözlər isimdir: qaçaqaç, basabas, gəlhagəl, vurhavur)
- Müxtəlif mənalı sözlərin birləşməsi ilə: dilucu, əliboş, birbaşa, gözucu, əlüstü, addımbaşı, hərdənbir, arabir, üzüyuxarı, başıaşağı, axşamçağı, gecəyarısı, bayramsayağı və s. Bay
Son iki maddədə göstərilən mürəkkəb zərflər bitişik, qalanları isə defislə yazılır an, ən qəflətən, daxilən və s.
Zərfin mənaca növləri
Zərfin mənaca beş növü var
- Tərzi-hərəkət zərfi
- Yer zərfi
- Miqdar zərfi
- Zaman zərfi
- Kəmiyyət zərfi
Tərzi-hərəkət zərfi Hərəkətin icra tərzini bildirir, necə?, nə cür? suallarına cavab verir. Məsələn: Uşaq sakitcə oturmuşdur. Qatar yavaş-yavaş tərpənirdi. Əsgərlərimiz düşmənə qarşı cəhdlə vuruşdular. Şagirdlər imtahana yaxşı hazırlaşıblar və s. Tərzi-hərəkət zərfləri quruluşca sadə, düzəltmə və mürəkkəb olur. Tərzi-hərəkət zərfləri bəzən iş və hərəkətin keyfiyyəti mənasında da işlənir. Məsələn: yaxşı oxumaq, pis bilmək və s.
Yer zərfi Hərəkətin icra olunduğu yeri bildirir, hara? (haraya?), harada? haradan? suallarına cavab verir. Məsələn: Əsgərlər irəli yüyürdülər. Uşaqlar geri döndülər. Içəri cavan bir oğlan daxil oldu və s. Dilimizdə ən çox işlənən yer zərfləri bunlardır: irəli, geri, yuxarı, aşağı, yaxın, uzaq, bəri, içəri, ora, bura, sağa-sola, orada-burada və s. Bu sözlərin çoxu yönlük, yerlik və çıxışlıq hal şəkilçiləri ilə işləndikdə də yer zərfləri olur: irəliyə, geriyə, uzaqda, yaxında, qabaqda, arxada, uzaqdan, geridən, oradan və s.
Yer zərflərinin çoxu quruluşca sadədir.
Miqdar zərfi İş və hərəkətin miqdarını və ya dərəcəsini bildirir, nə qədər? sualına cavab verir. Məsələn: Uşaqlar bu gün çox (xeyli) çalışdılar. Müəllim bu sözü bizə dəfələrlə demişdi və s. Dilimizdə ən çox işlənən miqdar zərfləri bunlardır: az, çox, xeyli, az-az, çox-çox, bir az, bir qədər, az-çox, birə-beş, az-maz, bir-bir, tamamilə, dəfələrlə və s.
Miqdar zərfləri quruluşca daha çox mürəkkəb olur.
Zaman zərfi. Zərfin bu növü hərəkətin icra olunduğu vaxtı bildirir və nə vaxt?, nə zaman? suallarına cavab verir. Məsələn: indi, çoxdan, dünən, bildir, birisigün, sonra, əvvəl , həmişə, tez, gec, hərdən və s
Kəmiyyət zərfi.
Kəmiyyət zərfləri feilə aid olub, hərəkətin kəmiyyətini, miqdarını bildirir: Məsələn:
Çox çalışıb, çox yanmayın. Mən az görməmişəm bu sarayları. Qüvvəti çox olar birləşən elin Bu cümlələrdə çox sözü çalışmaq, yanmaq, olmaq feillərinin, az sözü görmək feilinin ifadə etdiyi hərəkətlərin kəmiyyətini bildirir. Çox, az, xeyli sözləri, əslən saydır. İlk növbədə əşyanın kəmiyyətini bildirir. Feilin qarşısında isə zərf kimi çıxış edir.
Zərfin omonimliyi
Zərfin isim, sifət, say, ədat və qoşma ilə omonimliyi var.
Səhər, axşam, gecə sözləri həm isim, həm zərf ola bilir;
Tərzi-hərəkət zərfləri (yaxşı, pis, iti, gözəl, açıq, sıx, cəld və s.) sifətlə omonimdir;
Az, çox, xeyli, bir qədər həm say, həm zərf ola bilir;
Əvvəl, qabaq, sonra və s. həm qoşma, həm zərf olur;
Yalnız və təkcə həm ədat, həm zərf ola bilir.
Zərfin cümlədə rolu
Zərf cümlədə, əsasən, zərflik kimi çıxış edir və xəbərlə bağlı olur
Bəzən yer zərfi cümlədə təyin olur.
Zərf substantivləşsə, ismi xəbər, mübtəda və tamamlıq olur.
Həmçinin bax
Ədəbiyyat
Ş. Sadıq, E. Nəcəfov, A. Əsədov. Azərbaycan dili. Dərs vəsaiti. Bakı:Çaşıoğlu, 2009.- 272 s.
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Bu adin diger istifade formalari ucun bax Zerf is ve hereketin icra terzini zamanini yerini miqdarini elametini ve s bildiren esas nitq hissesidir Zerfler nece ne zaman ne vaxt hara ne qeder ne ucun ne cur ve s suallarindan birine cavab verir Zerfler daha cox feilin tesriflenen formalari ile bagli olur Meselen Masin suretle gedir Biz sabah kende getmeliyik Teyyare yuxari qalxdi Zerfler feilin tesriflenmeyen formalarina da aid ola bilir Meselen Men sakit danismagi xoslayiram Ceyhun teeccuble mene baxaraq dedi Ucadan danisan oglan Togruldur Bu cumlelerdeki sakit teeccuble ve ucadan zerfleri feilin tesriflenmeyen formalarina mesder feili baglama ve feili sifete aiddir Zerfin qurulusca novleriZerfler qurulusca sade duzeltme ve murekkeb olur Sade zerfler Sade zerfler bir kokden ibaret olurlar ve hec bir sekilci qebul etmirler tez gec axsam yuxari sakit asagi gunduz yavas rahat asta ve s Duzeltme zerfler Duzeltme zerfler kok ve leksik sozduzeldici sekilciden ibaret olur Duzeltme zerfler esasen asagidaki leksik sekilcilerle duzelir ca yavasca rahatca sakitce yungulce rusca ingilisce xirdaca astaca ve s casina qehremancasina aciqcasina igidcesine qorxaqcasina ve s yana ane dostyana dahiyane sairane zarafatyana ve s da ayda ilde gunde heftede birlikde teklikde yayda ve s dan ucadan astadan berkden birden coxdan herden ve s la zorla ehtiyatla cesaretle diqqetle ve s aki yanaki cepeki ve s en daxilen qesden ruhen qelben qefleten ve s asi yanasi ve s caq sevincek gorcek ve s Zerf duzelden sekilcilerden casina la en ca vurgu qebul etmir vurgu altina dusmur Meselen dostcasina vuqarla qelben ve s la sekilcisi nan seklinde teleffuz olunur Meselen ehtiyatla ehtiyatnan teeccuble te ccubnen ve s Zerf duzelden ca caq da dan la sekilcileri omonim sekilcilerdir ca isim eylence dusunce ve zerf ehmalca caq isim yellencek ve zerf sevincek yaradir da dan sekilcileri zerf duzelden sekiller ve hal sekilcisi kimi cixis edir Zerf duzelden la sekilcisi hem de ile baglayicisinin ixtisar olunmus variantidir Murekkeb zerfler Murekkeb zerfler iki sozun birlesmesi yolu ile duzelir Murekkeb zerflerin yaranma yollari bir necedir Sade sozlerin tekrari ile az az cox cox agir agir asta asta yavas yavas yeyin yeyin tez tez ve s Duzeltme sozlerin tekrari ile agilli agilli qemli qemli yaniqli yaniqli menali menali derdli derdli bikef bikef yenice yenice indice indice ve s Biri ve ya her ikisi sekilci esasen hal sekilcisi qebul etmis sozlerin tekrari ile uz uze qabaq qabaga ust uste birden bire gunden gune ilden ile hacandan hacana sonradan sonraya altdan altdan basdan basa ve s Antonim ve ya yaxin menali sozlerin birlesmesi ile az cox evvel axir gec tez tek tenha dinmez soylemez sessiz semirsiz altdan yuxari basdan ayaga aciq askar gece gunduz ve sTereflerden biri ve ya her ikisi ayriliqda islenmeyen sozlerin birlesmesi ile az maz telem telesik addim addim xisin xisin uzun uzadi dizin dizin icin icin ogrun ogrun ve s Son uc numunedeki dizin icin ve ogrun sozleri dilimizde bu sekilde ayriliqda islenmir Sozun tekrari ve ortada ba bitisdiricisinin islenmesi yolu ile anbaan adbaad taybatay qarabaqara yanbayan dalbadal uzbeuz ilbeil gunbegun ve s Novbenov rengbereng rengareng curbecur kimi sozler zerf deyil sifet hesab edilmelidir A ha bitisdiricileri ile yaranan murekkeb sozler isimdir qacaqac basabas gelhagel vurhavur Muxtelif menali sozlerin birlesmesi ile dilucu elibos birbasa gozucu elustu addimbasi herdenbir arabir uzuyuxari basiasagi axsamcagi geceyarisi bayramsayagi ve s Bay Son iki maddede gosterilen murekkeb zerfler bitisik qalanlari ise defisle yazilir an en qefleten daxilen ve s Zerfin menaca novleriZerfin menaca bes novu var Terzi hereket zerfi Yer zerfi Miqdar zerfi Zaman zerfi Kemiyyet zerfi Terzi hereket zerfi Hereketin icra terzini bildirir nece ne cur suallarina cavab verir Meselen Usaq sakitce oturmusdur Qatar yavas yavas terpenirdi Esgerlerimiz dusmene qarsi cehdle vurusdular Sagirdler imtahana yaxsi hazirlasiblar ve s Terzi hereket zerfleri qurulusca sade duzeltme ve murekkeb olur Terzi hereket zerfleri bezen is ve hereketin keyfiyyeti menasinda da islenir Meselen yaxsi oxumaq pis bilmek ve s Yer zerfi Hereketin icra olundugu yeri bildirir hara haraya harada haradan suallarina cavab verir Meselen Esgerler ireli yuyurduler Usaqlar geri donduler Iceri cavan bir oglan daxil oldu ve s Dilimizde en cox islenen yer zerfleri bunlardir ireli geri yuxari asagi yaxin uzaq beri iceri ora bura saga sola orada burada ve s Bu sozlerin coxu yonluk yerlik ve cixisliq hal sekilcileri ile islendikde de yer zerfleri olur ireliye geriye uzaqda yaxinda qabaqda arxada uzaqdan geriden oradan ve s Yer zerflerinin coxu qurulusca sadedir Miqdar zerfi Is ve hereketin miqdarini ve ya derecesini bildirir ne qeder sualina cavab verir Meselen Usaqlar bu gun cox xeyli calisdilar Muellim bu sozu bize defelerle demisdi ve s Dilimizde en cox islenen miqdar zerfleri bunlardir az cox xeyli az az cox cox bir az bir qeder az cox bire bes az maz bir bir tamamile defelerle ve s Miqdar zerfleri qurulusca daha cox murekkeb olur Zaman zerfi Zerfin bu novu hereketin icra olundugu vaxti bildirir ve ne vaxt ne zaman suallarina cavab verir Meselen indi coxdan dunen bildir birisigun sonra evvel hemise tez gec herden ve s Kemiyyet zerfi Kemiyyet zerfleri feile aid olub hereketin kemiyyetini miqdarini bildirir Meselen Cox calisib cox yanmayin Men az gormemisem bu saraylari Quvveti cox olar birlesen elin Bu cumlelerde cox sozu calismaq yanmaq olmaq feillerinin az sozu gormek feilinin ifade etdiyi hereketlerin kemiyyetini bildirir Cox az xeyli sozleri eslen saydir Ilk novbede esyanin kemiyyetini bildirir Feilin qarsisinda ise zerf kimi cixis edir Zerfin omonimliyiZerfin isim sifet say edat ve qosma ile omonimliyi var Seher axsam gece sozleri hem isim hem zerf ola bilir Terzi hereket zerfleri yaxsi pis iti gozel aciq six celd ve s sifetle omonimdir Az cox xeyli bir qeder hem say hem zerf ola bilir Evvel qabaq sonra ve s hem qosma hem zerf olur Yalniz ve tekce hem edat hem zerf ola bilir Zerfin cumlede roluZerf cumlede esasen zerflik kimi cixis edir ve xeberle bagli olur Bezen yer zerfi cumlede teyin olur Zerf substantivlesse ismi xeber mubteda ve tamamliq olur Hemcinin baxAdverbializasiyaEdebiyyatS Sadiq E Necefov A Esedov Azerbaycan dili Ders vesaiti Baki Casioglu 2009 272 s