Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Bu məqalədəki məlumatların olması üçün əlavə mənbələrə ehtiyac var. |
Toxuma (yun.histos lat.tela) — mənşə və quruluş oxşarlığına malik olan, müəyyən funksiya yerinə yetirən hüceyrə və hüceyrəarası maddələr qrupu. Xarici mühitlə vəhdət təşkil edən tam orqanizm tərkibində, ümumi quruluşa və sinir sisteminin bilavasitə təsiri altında davam edən vəzifəyə və inkişafa malik olan tarix boyu meydana çıxmış histoloji elementlər sistemi.
Toxumaların növləri
Hazırda insanlarda və heyvanlarda dörd qrup toxuma ayırd edilir:
- epiteli
- birləşdirici
- əzələ
- sinir
Epiteli toxuma
Epiteli və yaxud örtük toxuması orqanizmi həm xaricdən, həm də daxili səthdən örtür. Hüceyrələri isə sitoplazmatik atmalarla bir-birinə sıx birləşmiş vəziyyətdə olur. Epiteli toxuma əsasən heyvanların dırnaqlarında, buynuzlarında, vəzilərdə, tənəffüs yollarında olur
Epiteli toxuması təkqatlı və çoxqatlı olmaqla iki qrupa bölünür. Təkqatlı epiteli toxuması birsıralı və çoxsıralı olur. Təksıralılardan yastı (mezoteli) epiteli hüceyrələrinin hamısı bir formalıdır. Təksıralı epiteli toxumalardan biri də kubşəkillidir. Təksıralı epiteli toxumasının üçüncü forması silindr şəkillidir.
Çoxqatlı epiteli toxumasına üç formada rast gəlinir: yastı qərniləşmiş (buynuzlaşmış), yastı qərniləşməmiş (buynuzlaşmamış) və keçid (aralıq forma).
Yastı qərniləşmiş çoxqatlı epiteli toxumasının hüceyrələri qərni pulcuğa çevrilir, dərinin üst səthində olur. Yastı qərniləşmiş çoxqatlı epiteli toxuması hüceyrələri qərniləşir və gözün buynuz qatında, ağız boşluğunun daxili səthində və qida borusunda rast gəlinir.
Epiteli toxuması aşağıdakı vəzifələri yerinə yetirir:
- Qoruyucu — orqanizmi bütövlükdə və eyni zamanda orqanların əksəriyyətini (örtüyü olanı nəzərdə tutulur) xarici təsirlərdən qoruyur.
- Sorucu — bədənin müəyyən nahiyələrinə sürtülmüş dərman maddələri epiteli toxuması vasitəsilə sorulur.
- İfrazat — tər və piy vəziləri orqanizmdəki suyun artığını, duzları, yağları bədəndən ifraz edir.
- Tənəffüs — epiteli toxumasındakı ağızcıqlara tənəffüs prosesi həyata keçirilir.
- Orqanizmin istilik tənzimlənməsində iştirak edir.
- Sekretor — vəzi hüceyrələri bioloji aktiv maddələr-hormonlar sintez edirlər (hazırlayırlar).
- Dayaq — istinad-daxili orqanlar və dərialtı piy təbəqəsi üçün dayaq-istinad rolunu daşıyırlar.
Birləşdirici toxuma
Birləşdirici toxuma rüşeymin mezoderma adlanan orta rüşeym vərəqindən əmələ gəlir və demək olar ki, bədəndə olan bütün orqanların tərkibində var. Birləşdirici toxumanın üç növünün ayırd edirlər: xüsusi birləşdirici toxuma –buna boş birləşdirici toxuma da deyirlər; qığırdaq və sümük toxuması-bunlara isə bərk birləşdirici toxuma deyirlər.
Hüceyrəarası maddəyə liflər və həlməşik özlüyü malik olan və hüceyrə arasını dolduran maddələr aiddir. Liflər isə kollagen, elastiki və retikulyar liflər olmaqla üç qrupa bölünür. Onlar sapşəkilli quruluşlu fibrillərdən, fibrillər isə kollagen və elastik zülallardan ibarət protofibrillərdən əmələ gəlir. Liflər bir-birindən öz xüsusiyyətlərinə görə fərqlənir.
Birləşdirici toxumanın digər növləri də hüceyrə və hüceyrəarası maddələrdən təşkil olunub. Məsələn, retikulyar toxumanın hüceyrəsi retikulyar hüceyrə və yaxud qığırdaq toxumasının hüceyrəsi isə qığırdaq hüceyrəsi adlanır.
Əzələ toxuması
Orqanizmin ümumi kütləsinin təxminən 40–45 faizini əzələ toxuması təşkil edir. Hərəkət orqanları məhz əzələ toxumasından təşkil olunub. O da birləşdirici toxuma kimi mezoderma mənşəlidir və iki böyük qrupa bölünür.
- Eninə zolaqlı əzələ toxuması.
- Saya əzələ toxuması.
Eninə zolaqlı əzələ toxuması özü də iki qrupa ayrılır:
- a) eninə zolaqlı skelet əzələsi; buna somatik əzələ də deyirlər;
- b) eninə zolaqlı ürək əzələsi.
Eninə zolaqlı somatik əzələ toxuması quruluşca ürək əzələsindən fərqlənir. Ürək əzələsi lifləri arasında xüsusi atmalar var. Ona görə də hansı nahiyəsinə toxunmasından asılı olmayaraq o. Tam şəkildə qıcığa cavab verir.
Əzələ toxumalarında fərqləndirici əlamət kimi onların orqanizmdə yerləşmə yerini də qeyd etmək olar. Eninə zolaqlı əzələ toxuması başlıca olaraq (ürək əzələsi istisnalıq təşkil edir) sümüklərin üzərində yerləşir, lakin saya əzələ toxuması isə daxili orqanların tərkibində (mədə, bağırsaq, qan damarları və s.) daha çox olur. Eninə zolaqlı əzələ toxuması özlərinin trofik vahidlərinə görə də fərqlənirlər. Belə ki. Eninə zolaqlı əzələ lifində çoxlu miqdarda nüvəyə rast gəldiyini halda, saya əzələ hüceyrələrində ancaq bir nüvə olur. İstər eninə zolaqlı əzələ toxuması lifi və istərsə də saya toxuması hüceyrəsi olsun, hər ikisinin funksional vahidi əzələ miofibrilləridir. Əzələ toxumalarına ümumi bir əlamət xasdır. O da yığılıb-açılmaq, qıcığa qarşı cavab vermək qabiliyyətidir.
Bütün toxumalarda olduğu kimi əzələ toxuması da hüceyrə və hüceyrəarası maddədən təşkil olunub, lakin burda onların konkret miqdarını söyləmək o qədər də asan deyil.
Sinir toxuması
Sinir toxuması sinir hüceyrələrindən, neyronlardan və spesifik funksiya yerinə yetirən peyk hüceyrələrindən-neyroqliyadan təşkil olunub. Peyk hüceyrələri digər toxumalarda olduğu kimi hüceyrəarası maddələrin vəzifəsini daşıyır.
Neyronlar yerinə yetirdiyi funksiyaya görə aşağıdakı qruplara bölünür:
- Hissi neyronlar-orqanizmin xarici qıcıqlarını nəql edir, reseptor və yaxud afferent adlanırlar.
- Effektor neyronlar-qıcığı işçi orqana ötürməklə onu fəaliyyətə gətirir (hərəki neyronlar).
- Assosiativ neyronlar-müxtəlif neyronlar arasında əlaqə yaradan neyronlar adlanır.
İkinci qrup çıxıntılar qısa olmaqla dentrit adlanır. Dentritlər differensasiya zamanı neyritlərdən sonra əmələ gəlir, miqdarı və forması çox müxtəlifdir. Qıcığı qəbul edərək neyronun cisminə ötürür. Çıxıntılar sayına görə sinir hüceyrələri dörd qrupa bölünür.
- a) Unipolyar neyronlar-bir çıxıntısı olanlar
- b) Bipolyar neyronlar-iki çıxıntısı olanlar;
- v) Yalançı bipolyar neyronlar-çıxıntıları eyni yerdən başlayanlar;
- q) Multipolyar neyronlar-üç və daha çox çıxıntısı olanlar.
İnsanda daha çox rast gəlinən multipolyar neyronlardır. Bütün sinir lifləri sinir ucları adlanan xüsusi aparatla qurtarır. Bu sinir ucları da neyronlara uyğun olaraq üç qrupa bölünür və oxşar adlarla da adlanır: effektor sinir ucları, hissi ucları (reseptor) və neyronlar arası sinapslar sinir ucları.
İstinadlar
- Prof. K. Ə. Balakişiyev, İnsanın Normal Anatomiyası, I cild, səh. 27, "MAARİF" Nəşriyyatı, Bakı — 1971
Həmçinin bax
 | Biologiya ilə əlaqədar olan bu məqalə . Məqalə məzmununu zənginləşdirərək Vikipediyaya kömək edin. Etdiyiniz redaktələri mənbə və istinadlarla əsaslandırmağı unutmayın. |
 | Anatomiya ilə əlaqədar bu məqalə halındadır. Məqaləni redaktə edərək Vikipediyanı zənginləşdirin. |
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Bu meqaledeki melumatlarin yoxlanilabiler olmasi ucun elave menbelere ehtiyac var Daha etrafli melumat ve ya meqaledeki problemlerle bagli muzakire aparmaq ucun diqqet yetire bilersiniz Lutfen meqaleye etibarli menbeler elave ederek bu meqaleni tekmillesdirmeye komek edin Menbesiz mezmun problemler yarada ve siline biler Problemler hell edilmemis sablonu meqaleden cixarmayin Toxuma yun histos lat tela mense ve qurulus oxsarligina malik olan mueyyen funksiya yerine yetiren huceyre ve huceyrearasi maddeler qrupu Xarici muhitle vehdet teskil eden tam orqanizm terkibinde umumi qurulusa ve sinir sisteminin bilavasite tesiri altinda davam eden vezifeye ve inkisafa malik olan tarix boyu meydana cixmis histoloji elementler sistemi ToxumalarToxumalarin novleriHazirda insanlarda ve heyvanlarda dord qrup toxuma ayird edilir epiteli birlesdirici ezele sinirEpiteli toxuma Epiteli ve yaxud ortuk toxumasi orqanizmi hem xaricden hem de daxili sethden ortur Huceyreleri ise sitoplazmatik atmalarla bir birine six birlesmis veziyyetde olur Epiteli toxuma esasen heyvanlarin dirnaqlarinda buynuzlarinda vezilerde teneffus yollarinda olur Epiteli toxumasi tekqatli ve coxqatli olmaqla iki qrupa bolunur Tekqatli epiteli toxumasi birsirali ve coxsirali olur Teksiralilardan yasti mezoteli epiteli huceyrelerinin hamisi bir formalidir Teksirali epiteli toxumalardan biri de kubsekillidir Teksirali epiteli toxumasinin ucuncu formasi silindr sekillidir Coxqatli epiteli toxumasina uc formada rast gelinir yasti qernilesmis buynuzlasmis yasti qernilesmemis buynuzlasmamis ve kecid araliq forma Yasti qernilesmis coxqatli epiteli toxumasinin huceyreleri qerni pulcuga cevrilir derinin ust sethinde olur Yasti qernilesmis coxqatli epiteli toxumasi huceyreleri qernilesir ve gozun buynuz qatinda agiz boslugunun daxili sethinde ve qida borusunda rast gelinir Epiteli toxumasi asagidaki vezifeleri yerine yetirir Qoruyucu orqanizmi butovlukde ve eyni zamanda orqanlarin ekseriyyetini ortuyu olani nezerde tutulur xarici tesirlerden qoruyur Sorucu bedenin mueyyen nahiyelerine surtulmus derman maddeleri epiteli toxumasi vasitesile sorulur Ifrazat ter ve piy vezileri orqanizmdeki suyun artigini duzlari yaglari bedenden ifraz edir Teneffus epiteli toxumasindaki agizciqlara teneffus prosesi heyata kecirilir Orqanizmin istilik tenzimlenmesinde istirak edir Sekretor vezi huceyreleri bioloji aktiv maddeler hormonlar sintez edirler hazirlayirlar Dayaq istinad daxili orqanlar ve derialti piy tebeqesi ucun dayaq istinad rolunu dasiyirlar Birlesdirici toxuma Birlesdirici toxuma ruseymin mezoderma adlanan orta ruseym vereqinden emele gelir ve demek olar ki bedende olan butun orqanlarin terkibinde var Birlesdirici toxumanin uc novunun ayird edirler xususi birlesdirici toxuma buna bos birlesdirici toxuma da deyirler qigirdaq ve sumuk toxumasi bunlara ise berk birlesdirici toxuma deyirler Huceyrearasi maddeye lifler ve helmesik ozluyu malik olan ve huceyre arasini dolduran maddeler aiddir Lifler ise kollagen elastiki ve retikulyar lifler olmaqla uc qrupa bolunur Onlar sapsekilli quruluslu fibrillerden fibriller ise kollagen ve elastik zulallardan ibaret protofibrillerden emele gelir Lifler bir birinden oz xususiyyetlerine gore ferqlenir Birlesdirici toxumanin diger novleri de huceyre ve huceyrearasi maddelerden teskil olunub Meselen retikulyar toxumanin huceyresi retikulyar huceyre ve yaxud qigirdaq toxumasinin huceyresi ise qigirdaq huceyresi adlanir Ezele toxumasi Orqanizmin umumi kutlesinin texminen 40 45 faizini ezele toxumasi teskil edir Hereket orqanlari mehz ezele toxumasindan teskil olunub O da birlesdirici toxuma kimi mezoderma menselidir ve iki boyuk qrupa bolunur Enine zolaqli ezele toxumasi Saya ezele toxumasi Enine zolaqli ezele toxumasi ozu de iki qrupa ayrilir a enine zolaqli skelet ezelesi buna somatik ezele de deyirler b enine zolaqli urek ezelesi Enine zolaqli somatik ezele toxumasi qurulusca urek ezelesinden ferqlenir Urek ezelesi lifleri arasinda xususi atmalar var Ona gore de hansi nahiyesine toxunmasindan asili olmayaraq o Tam sekilde qiciga cavab verir Ezele toxumalarinda ferqlendirici elamet kimi onlarin orqanizmde yerlesme yerini de qeyd etmek olar Enine zolaqli ezele toxumasi baslica olaraq urek ezelesi istisnaliq teskil edir sumuklerin uzerinde yerlesir lakin saya ezele toxumasi ise daxili orqanlarin terkibinde mede bagirsaq qan damarlari ve s daha cox olur Enine zolaqli ezele toxumasi ozlerinin trofik vahidlerine gore de ferqlenirler Bele ki Enine zolaqli ezele lifinde coxlu miqdarda nuveye rast geldiyini halda saya ezele huceyrelerinde ancaq bir nuve olur Ister enine zolaqli ezele toxumasi lifi ve isterse de saya toxumasi huceyresi olsun her ikisinin funksional vahidi ezele miofibrilleridir Ezele toxumalarina umumi bir elamet xasdir O da yigilib acilmaq qiciga qarsi cavab vermek qabiliyyetidir Butun toxumalarda oldugu kimi ezele toxumasi da huceyre ve huceyrearasi maddeden teskil olunub lakin burda onlarin konkret miqdarini soylemek o qeder de asan deyil Sinir toxumasi Sinir toxumasi sinir huceyrelerinden neyronlardan ve spesifik funksiya yerine yetiren peyk huceyrelerinden neyroqliyadan teskil olunub Peyk huceyreleri diger toxumalarda oldugu kimi huceyrearasi maddelerin vezifesini dasiyir Neyronlar yerine yetirdiyi funksiyaya gore asagidaki qruplara bolunur Hissi neyronlar orqanizmin xarici qiciqlarini neql edir reseptor ve yaxud afferent adlanirlar Effektor neyronlar qicigi isci orqana oturmekle onu fealiyyete getirir hereki neyronlar Assosiativ neyronlar muxtelif neyronlar arasinda elaqe yaradan neyronlar adlanir Ikinci qrup cixintilar qisa olmaqla dentrit adlanir Dentritler differensasiya zamani neyritlerden sonra emele gelir miqdari ve formasi cox muxtelifdir Qicigi qebul ederek neyronun cismine oturur Cixintilar sayina gore sinir huceyreleri dord qrupa bolunur a Unipolyar neyronlar bir cixintisi olanlar b Bipolyar neyronlar iki cixintisi olanlar v Yalanci bipolyar neyronlar cixintilari eyni yerden baslayanlar q Multipolyar neyronlar uc ve daha cox cixintisi olanlar Insanda daha cox rast gelinen multipolyar neyronlardir Butun sinir lifleri sinir uclari adlanan xususi aparatla qurtarir Bu sinir uclari da neyronlara uygun olaraq uc qrupa bolunur ve oxsar adlarla da adlanir effektor sinir uclari hissi uclari reseptor ve neyronlar arasi sinapslar sinir uclari IstinadlarProf K E Balakisiyev Insanin Normal Anatomiyasi I cild seh 27 MAARIF Nesriyyati Baki 1971Hemcinin baxOrtuk sistemi Biologiya ile elaqedar olan bu meqale qaralamadir Meqale mezmununu zenginlesdirerek Vikipediyaya komek edin Etdiyiniz redakteleri menbe ve istinadlarla esaslandirmagi unutmayin Anatomiya ile elaqedar bu meqale qaralama halindadir Meqaleni redakte ederek Vikipediyani zenginlesdirin