Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Adi üzərlik (lat. Peganum harmala) — bitkilər aləminin sabunağacıçiçəklilər dəstəsinin şorgiləkimilər fəsiləsinin üzərlik cinsinə aid bitki növü.
| Adi üzərlik | ||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
 | ||||||||||
| Elmi təsnifat | ||||||||||
| Domen: Klad: Ranqsız: Aləm: Klad: Klad: Klad: Klad: Klad: Klad: Klad: Klad: Klad: Klad: Klad: Dəstə: Fəsilə: Cins: Növ: Adi üzərlik | ||||||||||
| Beynəlxalq elmi adı | ||||||||||
| ||||||||||
Təbii yayılması
Üzərlik kserofil coğrafi tipinin aralıq dənizi sinfinin şərqi-aralıq dənizi qrupuna aiddir. Qərbi və Şərqi Aralıq dənizi, Balkan və Kiçik Asiya ölkələri, İran, Əfqanıstan, Hindistan, Himalay, Monqolustan, Rusiya, Orta Asiya və Qafqazda yayılmışdır.
Botaniki təsviri
Hündürlüyü 25-70 sm olan çoxillik, çılpaq ot bitkisidir. Gövdəsi düz, budaqlı solğun yaşıl rəngdədir. Yarpaqları növbəli, açılmış hissəciklərə bölünmüş ovalvaridir. Açıq sarı rəngli çiçəkləri 10-15 mm, üzün saplaqlıdır. Meyvəsi bir qədər yastıkürəyəbənzər, üç yuvalı qutucuqdur. May-iyul aylarında çiçəkləyir, iyul-avqust aylarında meyvə verir.
Çoxillik çilpaq ot bitkisi olub, spesifik kəskin iyli olub, hündürlüyü 40-50 (70) sm-dir. Gövdəsində bir neçə şırım olmaqla, güclü budaqlanan, qollu-budaqlı, girintili-çıxıntılı və sıx yarpaqlıdır. Yarpaqları oturaq, növbəli, uzunluğu 4-5 (7) sm, iki lələkvari yarılmış olmaqla, xətti seqmentlidir. Çiçəkləri çoxsaylı və ya tək, iri, düzgün, beşüzvlü, ikiqat çiçək yatağına malik olmaqla, azacıq sarımtıldır. Erkəkciyi 15 ədəd olub, yuxarı yumurtalıqlıdır. Meyvələri şarşəkilli, qutucuğu 3-yuvalı və çox toxumludur. May-iyul ayında çiçəkləyir, iyundan avqust ayına qədər isə meyvələri yetişir.
Gilli və qumsal torpaqlarda, eyni dərəcədə yarımçöl, öndağlıq və 2800 m dəniz səviyyəsi hündürlüyü olan dağlarda yayılmışdır. Mədən sevən (ruderal), otlaq-alaq bitkisidir.
Yerüstü hissələri erkən yazda (aprelin ikinci yarısında), çiçəkləmə fazasında yalnız quru hava şəraitində toplanılmalıdır. Toplanılan bitkisi 8 sm-ə qədər kəsilərək 4-5 sm qalınlığında sərilməli və tez bir zamanda qurudulmalıdır. Qurudulma günəş altında aparılır. Qurudulmya düzgün riayət edilməzsə, bitkinin qəbulu zamanı təngnəfəslik və baş ağrısı əmələ gəlir.
Bitkilərin, pöhrəliklərin normal bərpasını gözləməklə, 2 ildə 1 dəfə toplanılmalıdır.
Xammal kimi gövdə, yarpaq, tumurcuq və çiçəkləri hesab olunur. Xammalı spesifik özünəxas iyli və təyin olunmayan dadlıdır. Quru yerdə saxlanılır. B siyahısına daxildir. Saxlanılma müddəti 2 ildir.
Tərkibi və təsiri
Bitkinin bütün orqanlarında akaloidlər xinazolin və indol törəmələri vardır. Butonizasiya zamanı xinazolin törəmələrinin xüsusilə, L-peqaninin miqdarı 1,5-3% olur. Çiçəkləmə və meyvəvermə vaxtı indol qrupundan olan akaloidlərdən harmin, harmalin daha çox toplanılır. Müxtəlif fazalarda bitkinin tərkibində müxtəlif qruplu maddələr toplanırlar. Akaloidlərdən başqa aşı maddələri, saponinlər və üzvi turşular vardır.
Dərman preparatları: Dezoksipeqanin hidroxloridin 1%-li məhlulu, 0,05 və 0,1q dozada həbi. Antixolinestraza dərmandır.
Antixolinestraza dərmandır. Skelet əzələlərin tonusunu və bağırsağın motor funksiyasını artırır.
Xinazolin qruplu alkaloid. Antixolinestraza aktivliyi göstərərək, sinir-əzələnin keçiricilik qabiliyyətini bərpa edir.
Dezoksipeqanin hidroxlorid, 1% məhlul, 0,05 və 0,1q dozada həbi. Antixolenesteraza dərmandır.
Adi üzərlik otundan antixolinestraza təsirli "Dezoksipeqanin hidroxlorid" dərmanı alınır. Periferik sinir sistemində baş verən müxtəlif xəstəliklərdə və beyin pozğunluqlarında işlədilir. Epilepsiya, mədə və onikibarmaq bağırsaq xorası, bronxial astma və hipertoniyada əks göstərişdir.
Ekologiyası
Üzərliyin kimyəvi tərkibi: 5,69% su, 17,75% kül, 18,05% sellüloz, 3,66% yağ, 24,13% protein, 30,72% azotsuz ekstrakt maddələrdən ibarətdir. Kserofitdir, səhra və dağ-bozqır bitkilik tiplərində rast gəlir. Əsasən quru yamaclarda, boş yerlərdə, yarımsəhrada, suvarılan və dəmyə torpaqlarda seyrək və qrup şəklində bitir. Bəzən cəngəlliklər əmələ gətirir. Alkaloid, piyli yağlar, saponin, flavonoid və steroidlərlə zəngindir.
Azərbaycanda yayılması
Azərbaycanda adi üzərlik Xəzəryanı, Kür-Araz ovalıqları, Kür və Naxçıvan düzənliyi, Qobustan, Abşeron yarımadası, Böyük Qafqazın Quba massivi və Diabarda yayılmışdır. Arandan aşağı dağ qurşağına kimi (dəniz səviyyəsindən 900 m qədər).
İstifadəsi
Farmakopeyaya daxil olan ofisinal dərman bitkisidir. Elmi, eksperimental, Hind və xalq təbabətində, eləcə də baytarlıqda geniş tətbiq edilir. Əsasən göz, dəri, bronxial astma, bağırsaq, revmatizm, malyariya, epilepsiya xəstəlikləri, həmçinin iflic, soyuqdəymə, allergiya, baş və diş ağrıları zamanı istifadə olunur. Antiseptik, antivirus, antihelmint, antioksidant, spazmolitik, sakitləşdirici, yuxugətirici, sidik və ödqovucu, tərlədici, ağrıkəsici, işlədici və tonusqaldırıcı təsirə malikdir. Zəhərli olduğu üçün daxilə qəbul edilərkən ehtiyatlı olmaq zəruridir. Müalıcə məqsədi ilə bitkinin yerüstü hissəsi, kökü və toxumları istifadə edilir. Boyaq bitkisidir. İnsektisid xüsusiyyətlərə malikdir, həşəratlara qarşı istifadə olunur. Toxumları pambığa büküb mis qabda yandırdıqda baş ağrısını aparmaqla, xalq arasında bədnəzər və göz dəyməyə qarşı istifadə olunur.
İstinadlar
- Linnaeus C. Species Plantarum (lat.): Exhibentes plantas rite cognitas ad genera relatas. 1753. C. 1. S. 444.
Ədəbiyyat
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Adi uzerlik lat Peganum harmala bitkiler aleminin sabunagacicicekliler destesinin sorgilekimiler fesilesinin uzerlik cinsine aid bitki novu Adi uzerlikElmi tesnifatDomen EukariotlarKlad DiaphoretickesRanqsiz ArxeplastidlerAlem BitkilerKlad StreptofitlerKlad EmbryophytesKlad Klad Klad Toxumlu bitkilerKlad Cicekli bitkilerKlad Klad Klad Klad RosidsKlad Deste SabunagaciciceklilerFesile SorgilekimilerCins UzerlikNov Adi uzerlikBeynelxalq elmi adiPeganum harmala L 1753Sekil axtarisiITIS 29053NCBI 43879EOL 581852Tebii yayilmasiUzerlik kserofil cografi tipinin araliq denizi sinfinin serqi araliq denizi qrupuna aiddir Qerbi ve Serqi Araliq denizi Balkan ve Kicik Asiya olkeleri Iran Efqanistan Hindistan Himalay Monqolustan Rusiya Orta Asiya ve Qafqazda yayilmisdir Botaniki tesviriHundurluyu 25 70 sm olan coxillik cilpaq ot bitkisidir Govdesi duz budaqli solgun yasil rengdedir Yarpaqlari novbeli acilmis hisseciklere bolunmus ovalvaridir Aciq sari rengli cicekleri 10 15 mm uzun saplaqlidir Meyvesi bir qeder yastikureyebenzer uc yuvali qutucuqdur May iyul aylarinda cicekleyir iyul avqust aylarinda meyve verir Coxillik cilpaq ot bitkisi olub spesifik keskin iyli olub hundurluyu 40 50 70 sm dir Govdesinde bir nece sirim olmaqla guclu budaqlanan qollu budaqli girintili cixintili ve six yarpaqlidir Yarpaqlari oturaq novbeli uzunlugu 4 5 7 sm iki lelekvari yarilmis olmaqla xetti seqmentlidir Cicekleri coxsayli ve ya tek iri duzgun besuzvlu ikiqat cicek yatagina malik olmaqla azaciq sarimtildir Erkekciyi 15 eded olub yuxari yumurtaliqlidir Meyveleri sarsekilli qutucugu 3 yuvali ve cox toxumludur May iyul ayinda cicekleyir iyundan avqust ayina qeder ise meyveleri yetisir Gilli ve qumsal torpaqlarda eyni derecede yarimcol ondagliq ve 2800 m deniz seviyyesi hundurluyu olan daglarda yayilmisdir Meden seven ruderal otlaq alaq bitkisidir Yerustu hisseleri erken yazda aprelin ikinci yarisinda cicekleme fazasinda yalniz quru hava seraitinde toplanilmalidir Toplanilan bitkisi 8 sm e qeder kesilerek 4 5 sm qalinliginda serilmeli ve tez bir zamanda qurudulmalidir Qurudulma gunes altinda aparilir Qurudulmya duzgun riayet edilmezse bitkinin qebulu zamani tengnefeslik ve bas agrisi emele gelir Bitkilerin pohreliklerin normal berpasini gozlemekle 2 ilde 1 defe toplanilmalidir Xammal kimi govde yarpaq tumurcuq ve cicekleri hesab olunur Xammali spesifik ozunexas iyli ve teyin olunmayan dadlidir Quru yerde saxlanilir B siyahisina daxildir Saxlanilma muddeti 2 ildir Terkibi ve tesiriBitkinin butun orqanlarinda akaloidler xinazolin ve indol toremeleri vardir Butonizasiya zamani xinazolin toremelerinin xususile L peqaninin miqdari 1 5 3 olur Cicekleme ve meyveverme vaxti indol qrupundan olan akaloidlerden harmin harmalin daha cox toplanilir Muxtelif fazalarda bitkinin terkibinde muxtelif qruplu maddeler toplanirlar Akaloidlerden basqa asi maddeleri saponinler ve uzvi tursular vardir Derman preparatlari Dezoksipeqanin hidroxloridin 1 li mehlulu 0 05 ve 0 1q dozada hebi Antixolinestraza dermandir Antixolinestraza dermandir Skelet ezelelerin tonusunu ve bagirsagin motor funksiyasini artirir Xinazolin qruplu alkaloid Antixolinestraza aktivliyi gostererek sinir ezelenin keciricilik qabiliyyetini berpa edir Dezoksipeqanin hidroxlorid 1 mehlul 0 05 ve 0 1q dozada hebi Antixolenesteraza dermandir Adi uzerlik otundan antixolinestraza tesirli Dezoksipeqanin hidroxlorid dermani alinir Periferik sinir sisteminde bas veren muxtelif xesteliklerde ve beyin pozgunluqlarinda isledilir Epilepsiya mede ve onikibarmaq bagirsaq xorasi bronxial astma ve hipertoniyada eks gosterisdir EkologiyasiUzerliyin kimyevi terkibi 5 69 su 17 75 kul 18 05 selluloz 3 66 yag 24 13 protein 30 72 azotsuz ekstrakt maddelerden ibaretdir Kserofitdir sehra ve dag bozqir bitkilik tiplerinde rast gelir Esasen quru yamaclarda bos yerlerde yarimsehrada suvarilan ve demye torpaqlarda seyrek ve qrup seklinde bitir Bezen cengellikler emele getirir Alkaloid piyli yaglar saponin flavonoid ve steroidlerle zengindir Azerbaycanda yayilmasiAzerbaycanda adi uzerlik Xezeryani Kur Araz ovaliqlari Kur ve Naxcivan duzenliyi Qobustan Abseron yarimadasi Boyuk Qafqazin Quba massivi ve Diabarda yayilmisdir Arandan asagi dag qursagina kimi deniz seviyyesinden 900 m qeder IstifadesiFarmakopeyaya daxil olan ofisinal derman bitkisidir Elmi eksperimental Hind ve xalq tebabetinde elece de baytarliqda genis tetbiq edilir Esasen goz deri bronxial astma bagirsaq revmatizm malyariya epilepsiya xestelikleri hemcinin iflic soyuqdeyme allergiya bas ve dis agrilari zamani istifade olunur Antiseptik antivirus antihelmint antioksidant spazmolitik sakitlesdirici yuxugetirici sidik ve odqovucu terledici agrikesici isledici ve tonusqaldirici tesire malikdir Zeherli oldugu ucun daxile qebul edilerken ehtiyatli olmaq zeruridir Mualice meqsedi ile bitkinin yerustu hissesi koku ve toxumlari istifade edilir Boyaq bitkisidir Insektisid xususiyyetlere malikdir heseratlara qarsi istifade olunur Toxumlari pambiga bukub mis qabda yandirdiqda bas agrisini aparmaqla xalq arasinda bednezer ve goz deymeye qarsi istifade olunur IstinadlarLinnaeus C Species Plantarum lat Exhibentes plantas rite cognitas ad genera relatas 1753 C 1 S 444 Edebiyyat