Murad Acı

Murad Acı (rus. Мура́д Эскенде́рович Аджи́ев, 1994-cü ildən Murad Acı adını istifadə etdi; 9 dekabr 1944, Moskva – 7 mart 2018, Moskva) — qumuq əsilli türkoloq, publisist, yazıçı, iqtisad elmləri namizədi. Dosent. Altaydan gəlmiş xalqların Böyük köçü konsepsiyasının müəllifidir.

Murad Acı
rus. Мура́д Эскенде́рович Аджи́ев
Doğum tarixi	9 dekabr 1944(1944-12-09)
Doğum yeri	Moskva, RSFSR, SSRİ
Vəfat tarixi	7 mart 2018(2018-03-07) (73 yaşında)
Vəfat yeri	Moskva, Rusiya
Milliyyəti	qumuq
Elm sahəsi	türkologiya
Elmi dərəcəsi	iqtisad elmləri namizədi
Təhsili	Moskva Dövlət Universitetinin Coğrafiya fakültəsi
Mükafatları
adji.ru

Həyatı

Elmi Fəaliyyəti

Murad Acı 9 dekabr 1944-cü ildə Moskvada anadan olub. O, 1964-cü ildə Moskva Dövlət Universitetinin Coğrafiya Fakültəsinin Şimal Araşdırmaları Bölməsinə daxil olmuş, 1969-cu ildə isə Moskva Dövlət Universitetinin Coğrafiya fakültəsini bitirib aspiranturaya qəbul olmuşdur. Murad Acı SSRİ Dövlət Plan Komitəsinin Məhsuldar Resursların Öyrənilməsi Şurasına daxil olmuşdur. O, 1973-cü ildə Sənaye və inşaat əsasları ixtisasını seçərək "SSRİ-nin şimal-şərqindəki sənaye inkişafı prosesinin modelləşdirilməsi və optimallaşdırılması" mövzusunda namizədlik dissertasiyasını müdafiə etmişdir.

Murad Acının elmi məsləhətçisi professor V. F. Burxanov idi. Məzun olduqdan sonra Acıyev SSRİ Əlvan Metalurgiya Nazirliyinin Proqnozlaşdırma şöbəsində işləmiş, həmçinin bir neçə il Sibirdə sosial tikinti proseslərini öyrənmişdir. Murad Acı həmkarları ilə birlikdə yeni bir Şimal bölgəsi yaratmaq üçün layihə üzərində çalışmışdır.

1975-ci ildən 15 il ərzində Ümumittifaq Yazışmalar Maliyyə-İqtisad İnstitutunda iqtisadi coğrafiya mövzusunda mühazirə oxuyub. O, təlim-tədris fəaliyyəti ilə yanaşı, elmi araşdırmalarını davam etdirmişdir: ölkənin şimal bölgəsinin, eləcə də Sibir və Uzaq Şərqin tədqiqatlarında iştirak etmişdir. Bu dövr üçün Sibirin tədqiqatı, Baykal-Amur dəmir yolunun tikintisi, Sibirin regional istehsal strukturları və enerjiyə qənaət edən texnologiyalar haqqında elmi işlər yazmışdır. 1976-cı ildə XXIII Beynəlxalq Coğrafiya Konqresində iştirak etmişdir. Elmi fəaliyyətlə məşğul olmaqla eyni zamanda ölkənin aparıcı jurnalları ilə əməkdaşlıq edirdi: bunlar "Novıy Mir" (Yeni Dünya), "Vokrug Sveta" (Dünya Әtrafında), "Nauka i Jizn" (Elm və Həyat), "Znanie – sila" (Bilik Gücdür) jurnalları idi. Uzun illər ərzində "quruda və dənizdə" ədəbi coğrafi almanaxın redaksiya heyətinin üzvü vəzifəsində çalışmışdır.

1970-ci illərdə Acıyevin əsərləri Sovet şimal araşdırmaları üzrə məşhur alim Q. A. Aqranatın diqqətini cəlb etmişdir. Acıyev bu bölgədə istehsal və insan həyatı üçün ümumi enerji xərclərinin sintetik göstəricisini istifadə etmək fikrini ilk dəfə irəli sürdü. Bu 1976-cı ildə idi. Aqranat bu fikri perspektivli hesab etdi. Aqranat bu fikrin inkişaf etdirilməməsindən təəssüfləndiyini dilə gətirirdi.

Yeni ərazilərin kəşfinin tədqiqinə öz töhfəsini vermiş Acıyevin işi 1970–80-ci illərin elmi məktəbinə aiddir. 1982-ci ildə Milli Şura üçün hazırlanmış Sovet və Şərqi Avropa Araşdırmaları (ABŞ) haqqında bəyannamədə Acıyevin nəşrləri Sibirin və Uzaq Şərqin müasir iqtisadi inkişafının biblioqrafik siyahısına daxil edilmişdir. Bu gün Acıyevin əsərləri doktorluq dissertasiyalarında istifadə olunur. Acıyev tikintisini yalnız Trans-Baykal və Uzaq Şərq dəmir yollarında gərginliyin azaldılması mənbəyi kimi deyil, həm də Cənubi Yakutiya və Şimali Transbaykalda müntəzəm kəşfiyyat və hasilat üçün şərt kimi görən iqtisadçılar arasında qeyd edildi.

1982-ci ildə sənaye komplekslərinin və yeni ərazilərin inkişafı ilə əlaqəli demoqrafik dəyişikliklər mövzusunda "Sibir: XX vek" (Sibir: XX əsr) adlı bir kitab nəşr etdirdi. Sibiri bir çox insan, sənaye, elmi və mədəni məsələlərin qarşılıqlı əlaqə mərkəzi kimi təsvir etdi. Nəşr partiya səlahiyyətliləri tərəfindən tənqid olundu və bu da onun doktorluq dissertasiyasını müdafiə etməsinə mane oldu. Hazırda bu kitab ölkədəki bəzi universitetlərin kurslarına və ya əlavə ədəbiyyat siyahısına daxil edilmişdir. Doktorluq dissertasiyasının müdafiəsindən imtina etməyə məcbur olan Acıyev müstəqil tədqiqatlara başlayır. 1989-cu ildə Acıyev ağır suyun təbiətdəki konsentrasiyasını proqnozlaşdırdığı "Kriyogenik ağır su konsentrasiyası fenomeni" adlı bir məqalə dərc etdi. Bu fərziyyə mütəxəssislərin marağına səbəb oldu.

1989-cu ildə nəhayət doktorluq dissertasiyasını tərk edən Acıyev "Vokrug Sveta" jurnalının redaksiyasında işə başladı.

Etnoqrafik Fəaliyyət

"Vokrug Sveta" jurnalında işləyərək ekspedisiyalar təşkil etdi, fotoşəkil çəkdi və adı açıqlanmayan xalqların həyatından bəhs edən məqalələr yazdı. Etnoqrafik esselərin personajları sovet hakimiyyətinin yenidən qurulması zamanı "yoxa çıxan" Evens, Yakutlar, Talışlar, Ləzgilər, Tabasaranlar, Qaraçaylar, Qumuqlar və digər xalqlar idi. 1990-cı illərin əvvəllərində qaynar nöqtələrə baş çəkdi və Qafqazdakı hərbi əməliyyatlardan danışdı. Eyni zamanda, Acıyev növbəti addımlarını müəyyənləşdirəcək yeni bir mövzu ilə daha çox maraqlandı. Öz xalqı qumuqların tarixi ilə maraqlanırdı. Acıyev 1991-ci ildə keçirilən "Hüquq və etnos" beynəlxalq simpoziumunda Etnoqrafiya sahəsində apardığı tədqiqatların nəticələrini təqdim edir. Acıyevin "Sovet İttifaqı Dövlət əhalisinin ümumi dövlət strukturunda etnik özünü identifikasiyası problemi (qumuqlar nümunəsi ilə)" hesabatında qumuqlar nümunəsində qədim türklərin etnogenezinin problemləri, coğrafi sərhədləri, dövlət strukturu və dövlət mədəniyyəti tədqiq edilirdi. Elmi hesabatın fikirləri kitabın əsasını təşkil etmişdir. Bu kitab "Mı – iz roda polovetskogo!" (Biz qıpçaq soyundanıq! Qumuqların, qaraçaylıların, qazaxların, balkarların, qaqauzların, krım tatarlarının, həmçinin rusların və ukraynalıların bir hissəsinin soyağacından) narazılığa səbəb oldu və o, yuxarıdan gələn əmrlə 1992-ci ildə "Vokrug Sveta" jurnalında fəaliyyətinidayandırdı.

Xalqların böyük köçü və türkologiya

"Vokrug Sveta" jurnalından ayrıldıqdan sonra Acıyev ölkə tədqiqatlarını davam etdirdi. Acıyev 2000 il əvvəl Altayda yaranan tayfaların miqrasiyası ilə bağlı fərziyyə irəli sürərək, vaxt kontekstində miqrasiyanın proqnozlaşdırılan mərhələlərini öyrənmiş və bu miqrasiyanın marşrutunu coğrafi xəritələrə köçürmüşdür. Acıyevin sözlərinə görə, I. minillikdə miqrasiya və yeni torpaqların açılması nəticəsində Baykal gölündən Altantikə qədər Qıpçaq ölkəsi yaradılmışdır ki, bu da Sibirin və müasir Rusiyanın böyük bir hissəsini əhatə edirdi. Acıyev, araştırmalarının nəticələrini 1994-cü ildə "Qıpçaq çölünün yovşanı" məqaləsində nəşr etmişdi. Acıyevin fərziyyəsinə görə, bu xalqlar 2000 il bundan əvvəl və bir neçə əsr ərzində Altaydan Böyük köçə başlayan, Avrasiya qitəsinin çöl zonasını tədricən mənimsəyən və məskunlaşan insanların nəslindəndir. Müəllif rus tarixinin "qəbul edilmiş fikrin əksinə olaraq, ümumiyyətlə 9-cu əsrdə deyil, daha əvvəl" başladığına inanır. Kitabda tenqrianizmə, türklərin qədim dininə xüsusi diqqət yetirilir.

Onun "Polın’ Polovetskogo Polya" əsəri Murad Acı adı altında nəşr olunmuşdur. Bu əsər "Vokrug Sveta" jurnalından ayrıldıqdan sonra müəllifin adına oldu. Acıyevin dediyi kimi, "Mən külək kimi azad idim, bu adı aldım, daha doğrusu, ad soyadımızın, babamızın və ulu babamızın daşıdığı Acı soyadını qaytardım. İndi fikirləşirəm ki, bu soyaddan istifadə etməyə haqqım var. Mən kitab üzərində işləməyə başladım". "Polın’ Polovetskogo Polya" əsəri Acıyevin tanınması üçün əsas olmuşdur. 2015-ci ildə kitabın 9-cu nəşri yayımlandı.Bakı Slavyan Universitetində "Türkologiya" tədqiqatları sahəsində "Tərcümə problemləri" elmi-tədqiqat laboratoriyası türk dilləri, ədəbiyyatı və tarixi sahəsində ən yaxşı əsər kimi "Polın’ Polovetskogo Polya" kitabı tərcümə edilmiş və nəşr etdirilmişdir. Bu əsərin tərcüməçisi tanınmış türkoloq, dilçi professor Tofiq Hacıyevdir. Bu iş Bakı Slavyan Universitetinin təhsil fakültəsində dərslik kimi tədris olunur.Qazi Universitetinin professoru Zeynep Bağlan Özer bu əsəri 2001-ci ildə türk dilinə tərcümə edib. 2019-cu ildə o, əlavə və yenidən işlənmiş kitabın 2-ci nəşrini tərcümə edib.

Acıyev 1995-ci ildə Dağıstanda xristianlığın tarixini öyrənmək və Müqəddəs Georginin məzarını axtarmaq məqsədi ilə səfər təşkil edir. Onun məqaləsində, səfər nəticələri və Müqəddəs Georgi məzarlığının ehtimal olunan yerinin araşdırmasının nəticələri dərc olundu. 1997-ci ildə nəşr olunan "Tayna sviatogo Georgiya ili podarennoe Tengri: Iz duxovnogo naslediya tyurkov" (Müqəddəs Georginin sirri və ya Tenqrinin hədiyyəsi: türklərin mənəvi irsindən) adlı kitabında bu barədə danışılır. Acıyevin ekspedisiyasından sonra Müqəddəs Georgi türbəsi Dağıstan Respublikasının görməli yerləri siyahısına daxil edilib.

1996-cı ildə Acıyevin "Səhra Dini" adlı məqaləsi "Uşaq Ensiklopediyası"nda yayımlandı. Bu məqalədə Acıyev Tengrianizm — qədim türklərin dini haqqında danışdı. Acıyev sübut edir ki, Böyük Çöl xalqları bütpərəst deyildilər və tək Allaha, Tenqriyə inanırdılar. Acıyev iddia edir ki, xaç tenqrianlığın ən qədim simvollarından biri olub.

1997-ci ildə "Step i kultura/ Velikiy put vo vremeni" (Çöl və mədəniyyət. Zamanda Böyük Səyahət) beynəlxalq simpoziumunda iştirak edir. Acıyev "Türklərin Avropa sivilizasiyasına verdiyi töhfə" adlı məruzə ilə çıxış edir. Müəllif "türk mədəniyyətinin rolunu və davamını, eləcə də Avropa sivilizasiyasının inkişafına təsirini" araşdırır. 1998-ci ildə M. O. Auezovun 100 illiyinə həsr olunmuş beynəlxalq seminara Acıyev dəvət olunub. Onun məruzəsi ilə seminar işinə başlayır.

"Tenqrianizm və Müasir Avropa Mədəniyyətinin Əsasları" adlı məruzəsində qıpçaqların bütpərəst olması barədə qurulmuş tezisə yenidən nəzər salır. Onun konsepsiyasına görə, Dəşt-i Qıpçaq ölkəsinin sakinləri monoteist tenqrianlıq (səmavi Tanrıya iman — Tenqri) etiraf etdilər).Tenqrianlıq daha sonra başqa bir monoteist dinin — xristianlığın başlanğıcını qoydu. Seminar intellektual ictimaiyyətin marağına səbəb olmuş, Acıyevin məruzəsi isə bütün seminar boyu əks-səda doğurmuşdur.

1998-ci ildə, "Misl" Yayınevi, xalqların büyük köçü mövzusunda araşdırmalarını davam etdirən Acıyevin "Evropa. Tyurki. Velikaya Step" (Avrupa. Türklər. Böyük çöl) adlı populyar elmi kitabının ilk nəşrini çap etdi. Bu kitabda böyük çölün Avropa mədəniyyətinə verdiyi töhfəyə xüsusi diqqət yetirilir. Kitab dəfələrlə yenidən nəşr olundu. Burada Acıyev ilk dəfə olaraq xalqların Böyük köçü konsepsiyasını ifadə etdi. Bu konsepsiya müəllifin sonrakı əsərlərində inkişaf etmişdir". Acıyevin özü vurğulayır ki, onun ixtisası coğrafiyadır və o, öz kitablarını bu elm sahəsi çərçivəsində yazıb və öz həyatını ona həsr edib: "Tarixi coğrafiyada ən çətin vəzifə tədqiq olunan regionun iqtisadi əsasını göstərməkdir. Mən bu problemi həll edirəm".

Acıyevin tələbələr üçün yazdığı "Kipçaki. Drevniaya istoriya tyurkov i Velikoy stepi" (Qıpçaqlar. Türklərin və Böyük çölün qədim tarixi: şagirdlər və onların valideynləri üçün sorğu kitabçası) yazdığı elmi-populyar kitabı 1999-cu ildə çap olunmuşdur. 2001-ci ildə "Kipçaki. Oguzi. Srednevekovaya istoriya tyurkov i Velikoy stepi" (Qıpçaqlar. Oğuzlar. Türklərin və Böyük çölün orta əsrlər tarixi) kitabını bu işin davamı kimi yazır. Müəllif bu kitabları məktəblilərə və onların valideynlərinə ünvanlayır və ailə mütaliəsi ənənəsini canlandırmaq istəyir. Bu kitab 2001-ci ildə Kazanda Tatarıstanın elmi ictimaiyyətinə təqdim edildi. Acıyev ora Ş. Mərcani adına Elmlər Akademiyası Tarix İnstitutunun dəvəti ilə gəldi. 2002-ci ildə "Kipçaki. Drevniaya istoriya tyurkov i Velikoy stepi" (Qıpçaqlar. Türklərin və Böyük çölün qədim tarixi: şagirdlər və onların valideynləri üçün sorğu kitabçası) kitabının türk dilində tərcüməsi Türkiyədə çıxır.

2001-ci ildə Acıyev Altay vilayətinə səfər edir və yeni əlyazma üzərində işə başlayır. Üç illik işdən sonra "Tyurki i mir: sokrovennaya istoriya" (Türklər və dünya: məxfi tarix) kitabının elmi-populyar nəşri işıq üzü görür. Bu əsərdə müəllif Altaydan gələn xalqların Böyük köçü konsepsiyasının əsas müddəalarını tam şəkildə formalaşdırır. Bu işdə Böyük çölün monoteizm ənənələrinə xüsusi diqqət yetirilmişdir. 2005-ci ildə Heydər Əliyev Fondu bu kitabı Azərbaycan dilində nəşr edib. Professor Tofiq Hacıyev kitabın tərcüməsi işini yerinə yetirdi. 2019-cu ildə "Tyurki i mir: sokrovennaya istoriya" kitabı Türkiyədə türk dilində nəşr olunub. 1-ci Beynəlxalq "Müqayisəli ədəbiyyatşünaslıq" elmi konfransında 2004-cü ildə bu kitabdan məruzə edilir. "Tyurki i mir: sokrovennaya istoriya" kitabının ayrı müddəaları 2004-cü ildə "Müqayisəli Ədəbi Tədqiqatlar" adlı 1-ci Beynəlxalq Elmi Konfransda açıqlanmışdır. Altayda yeni eradan əvvəl başlayan xalqların böyük miqrasiyasına həsr olunmuş "Hind-Avropa tədqiqatları və müqayisəli ədəbiyyat" adlı məruzə, Rusiya və Avropanın inkişafında türk mədəniyyətinin rolu haqqında bəhs edir.

2005-ci ildə Naxçıvan Dövlət Universitetinin təşkil etdiyi ekspedisiyada Acıyev Naxçıvanda Gəmiqaya dağındakı qayaüstü rəsmlərin araşdırılmasında iştirak edir. Acıyevin fikrincə, bu rəsmlər xalqların Böyük köçünün mərhələlərindən biri ilə bağlıdır. Ekspedisiyadan sonra hakimiyyət orqanlarının qərarı ilə dünya tarixinin qədim abidəsinin yerində Nuhun məqbərəsi bərpa olunub. Aparılan araşdırmalar Azərbaycan Respublikasının geniş ictimaiyyətinin və rəhbərliyinin diqqətini cəlb etmişdir.

Qafqaza ekspedisiyalardan və "Qafqaz Albaniyasının etnomədəni irsi" Beynəlxalq Elmi Konfransında iştirak etdikdən sonra Adjıyev 2006-cı ildə elmi-populyar kitabı olan "Dıxanie Armageddona" (Armageddonun Nəfəsi) çap etdirir. Kitab XVI əsrdə başlayan və bu günə qədər bitməyən Qafqaz müharibələrinin tarixindən bəhs edir. Müəllif öz işində xüsusilə Qafqaz Albaniyasının tarixini, müasir oxucunun heç vaxt bilmədiyi bir dövləti təsvir edir. Bu mövzuya Adjıyevin marağı onun 1989–1991-ci illərdə Qafqazdakı etnoqrafik araşdırmalarına təsadüf edir və o, özünün real faktlar əsasında yazdığı məqalələri ilə Qafqazın problemlərini üzə çıxarmağa çalışır.

Adjıyevin "Aziatskaya Evropa" (Asiya Avropası) adlı elmi-populyar kitabı da 2006-cı ildə çap olunmuşdur. Bu kitaba onun iki əsəri daxil edilib: "Evropa. Tyurki. Velikaya Step", "Tyurki i mir: sokrovennaya istoriya". Kitabın xülasəsində deyildiyi kimi, Rusiya və digər Avropa ölkələrinin əsasını təşkil edən böyük çölün tarixi dünyagörüşü və tarixə baxışı daha fərqli olan coğrafiyaşünas tərəfindən danışıldığı üçün maraq doğurur.

2007-ci ildə Rusiya Mədəniyyət Nazirliyinin layihəsi kimi Adjıyevin tədqiqatları əsasında "Milli Tarix və milli fikir" devizi altında "Armageddon nəfəsi" filmi çəkilmişdir. Filmin ilk nümayişi Bakı Dövlət Universitetində olmuş, böyük auditoriya qarşısında keçirilmişdir və onların əksəriyyəti tarixçilər və coğrafiyaçılar idi.

Elə həmin 2007-ci ildə Verxneviluysk Gimnaziyasının dəvəti ilə "Türkologiya vətəndaş cəmiyyətinin formalaşmasında mədəniyyətlərin inteqrasiyasının amili kimi" beynəlxalq elmi-praktik konfransda beynəlxalq ekspert kimi çıxış edir.

2010-cu ildə "АСТ" nəşriyyatı Acıyevin bir kitabını "Bez Veçnogo Sinego Neba: Oçerki naşey istorii" (Əbədi mavi səmasız: tariximizin oçerkləri) nəşr etdirdi. Müəllif mümkünsüz hesab edilən işi görüb. O, Rusiyanın sələfi olan ölkə haqqında danışırdı. Kitabın ön sözündə deyildiyi kimi, Acıyev tərəfindən göstərilən ardıcıllıq öz inanılmaz sadəliyi ilə təəccübləndirir. Kitabın əsas fikri: "Biz vahid ölkənin vahid xalqı idik". Böyük miqrasiya konsepsiyasından bu sözlər nəticə rolunu oynayır. Ümumi keçmişdən bəhs edən Murad Adjının kitabları sayəsində "Vahid dövlət — vahid xalq" şüarı Rusiyanın çoxmillətli icmalarını birləşdirir.

2011-ci ildə Acıyevin kitablarının yeni nəşrləri buraxılır: "Aziatskaya Evropa" (Asiya Avropası), "Evropa. Tyurki. Velikaya Step" (Avrupa. Türklər. Böyük çöl), "Bez Veçnogo Sinego Neba: Oçerki naşey istorii" (Əbədi mavi səmasız: tariximizin oçerkləri), "Polın’ Polovetskogo Polya" (Qıpçaq çölünün yovşanı).

Acıyev 2011–2012-ci illərdə "Türklər" layihəsinin tarixi sənədli kinosunun final seriyasının yaradılmasında iştirak etmişdir. Bu layihə Rusiya Coğrafiya Cəmiyyəti və "Mir" Dövlətlərarası Teleradio Şirkəti tərəfindən həyata keçirilmişdir. Bu layihənin məqsədi "Türk xalqlarının qədim tarixi vasitəsilə Rusiyanın və Müstəqil Dövlətlər Birliyinin tarixini göstərmək, geniş auditoriyanı türk xalqlarının mədəniyyəti ilə tanış etməkdir". Bu layihənin reallaşdırılmasına Rusiya Prezidenti V. Putin maddi və mənəvi dəstək verib.

2013-cü ildə Moskvanın Tatar Mədəniyyət Mərkəzi Murad Acı ilə görüş keçirir. Görüş Acıyevin Türkologiya sahəsindəki fəaliyyətinin 20 illiyinə həsr olunub. Çoxsaylı çıxışların əsas leytmotivi onun türk xalqlarının mədəniyyətinin dirçəldilməsi istiqamətində gördüyü işlərə görə müəllifə təşəkkür etmək idi.

2014-cü ildə Acıyevin 70 illiyi münasibətilə AST nəşriyyatı onun əsərlərindən ibarət məcmuələr buraxır: "Polınnıy Moy Put" (Mənim yovşanlı yolum), "Velikaya step. Prinoşenie Tyurka" (Böyük çöl. Dar türk), "Aziatskaya Evropa" (Asiya Avropası).

Elə həmin 2014-cü ildə Mahaçqalada Acıyevin 70 illiyinə həsr olunmuş elmi konfrans keçirilir. Konfrans iştirakçıların çıxışlarında qeyd olundu ki, Acıyevin konsepsiyası önun haqlı olduğunu təsdiq edir, müəllifin əsərləri isə ümummilli ideyanın formalaşması üçün vacibdir.

2015-ci ildə AST-nin nəşriyyatı Acıyevin bir neçə əsərini dərc edir: "Polın’ Polovetskogo Polya" (Qıpçaq çölünün yovşanı, 9. Nəşr), "Evropa. Tyurki. Velikaya Step" (Avropa. Türklər. Böyük çol, genişləndirilmiş 9. Nəşr), "Tyurki i mir: sokrovennaya istoriya" (Türklər və dünya: məxfi tarix) və toplusu "Istoriya tyurkov. Takimi znali nas" (Türklərin tarixi. Bizi belər tanıdılar). Kolleksiyaya müəllif tərəfindən xüsusi olaraq bu nəşr üçün yenidən işlənmiş kitablar daxil edilib: "Kipçaki" (Qıpçaqlar), "Kipçaki. Oguzi" (Qıpçaqlar. Oğuzlar).

2016-cı ildə Acıyevin "Saga o Velikoy ctepi" (Böyük Çöl haqqında dastan) adlı yeni kitabı çapdan çıxmışdır. Müəllif bu işdə xalqların böyük köçündən, türk mədəniyyətinin bəşəriyyətin sərvətinə necə çevrilməsindən, Avrasiya qitəsinə necə yayılmasından, Şərqlə Qərbi unikal nailiyyətlərlə zənginləşdirməsindən bəhs edir.

2017-ci ildə "Vestnik tyurkskogo mira" (Türk dünyasının bülleteni) jurnalı işıq üzü görüb, onun bütün nəşrləri tədqiqatçı və yazıçı Murad Eskenderoviç Acıyev (Murad Adji) fəaliyyətinə həsr olunub. O, MDU-nun Coğrafiya fakültəsinin məzunu, Sibirin mənimsənilməsi ilə bağlı dissertasiya müdafiə etmiş, bütün ömrü boyu seçilmiş mövzuya sadiq qalmışdır. Bunun sayəsində alim Avrasiya hüdudlarına çıxa və öz tədqiqatlarını davam etdirə bildi, nəticədə M. E. Acıyev artıq əsrin dörddə bir hissəsi kimi işləyib hazırladığı xalqların böyük köçü konsepsiyası elmi ədəbiyyatda öz yerini aldı.

2019-cu ildə Acıyevin "Svyatoy Georgiy i gunni" (Müqəddəs Georgi və Hunlar) adlı son işi çapdan çıxıb. Müəllif bu kitaba bütün həyatı boyunca gedim. Onun müqəddəs Georgiyə həsr olunmuş ilk nəşrləri əsrin dörddə birindən çox həsr etdiyi tədqiqatın başlanğıcı oldu. Georgiy əməlinin xalqların böyük köçürülməsi ilə bağlı hadisələrin coğrafi və müvəqqəti koordinatlarına mükəmməl "uyğun gəldiyinə" əsaslanaraq, Acıyev gözlənilməz nəticələrə gəlir. Onlar coğrafiyanın dəqiq elm olduğuna, tarixi hadisələrə obyektiv baxmağa, siyasətdən bezməyə imkan verdiyinə əmin olan coğrafiyaçıya məxsusdur. Tədqiqatçı ümid etdi ki, "onun işi dünyaya baxışımızı dəyişəcək". Kitab müəllifin ölümündən sonra çap olundu. Son gününə qədər əlyazma üzərində işləyirdi.

Acıyev 7 mart 2018-ci il tarixində vəfat etdi və Moskvada Don qəbiristanlığında dəfn edildi.

Fəaliyyətinin qiymətləndirilməsi

Mütəxəssislər Acıyevi Altaydan xalqların Böyük köçü konsepsiyasının müəllifi olan məşhur türkoloq kimi səciyyələndirirlər. Ekspertlər onun tədqiqatlarında istifadə etdiyi biliklərin genişliyini və dərinliyini qeyd edir, tarix, coğrafiya, iqtisadiyyat, dilçilik, folklor, etnoqrafiya, ilahiyyat kimi elmləri birləşdirir və dilçilik. Tarixi tədqiqatlarda coğrafiyanın müəyyən rolu olan bütöv yanaşmanın əhəmiyyəti qeyd olunur. Acıyevi Altaydan xalqların Böyük köçürülməsi konsepsiyasının bağlı dünya tarixin yeni nöqteyi-nəzərdən baxmağa imkan verir. Konsepsiya dünya elmində yeni bir sözdür. Onun əhəmiyyətini hələ tam dərk etmək və gələcək nəsillərə dərk etmək lazımdır.

Mütəxəssislər Böyük çölü kütləvi köçürülmələr üçün əlverişli məkan kimi qiymətləndirən alimlər arasında Acıyevin qeyd edirlər. Muraad Acıyev, onu "coğrafi baxımdan çöl landşaft zonasından daha geniş olan Meqa region kimi nəzərdən keçirirdi". Altayda doğulan xalqların Böyük köçü ilə bağlı tədqiqatları qədim və orta əsrlərin lokal sivilizasiyalarının formalaşması probleminə yeni nəzər salmağa imkan verir.

Onun kitabları müxtəlif ixtisasların alimləri tərəfindən istifadə olunur. Bunlar elmi məqalələrdir, ali təhsil müəssisələri üçün monoqrafiyalar və dərs vəsaitləri . Rusiya, Qazaxıstan və Azərbaycanın bəzi ali məktəblərində Acıyevin kitablarını tövsiyə olunmuş və əlavə ədəbiyyat siyahısına daxil etmişlər.

Hazırda müxtəlif ölkələrdən olan alimlər Acıyevin kəşfləri əsasında işləməyə davam edirlər. Onun araşdırmaları nəticəsində əvvəllər Dünya tarixi kontekstində nəzərdən keçirilməmiş tenqrianlıq mövzusuna geniş elmi müraciət edilmişdir. Bu məsələdə Acıyevin mövqeyi bəşəriyyətin tarixinə yeni nəzər salmağa məcbur edir.

Altayda aparılan sosioloji sorğular göstərdi ki, gənclərin fikrincə, Acıyev Altay xalqlarının tarixinə təsir göstərən fiqurlar sırasındadır. Mütəxəssislər onun işlərini etnopedaqogik təhsil problemlərinin həllində mühüm rol oynayan əsərlərə aid edirlər. Azərbaycanda Acıyevin kitablarından parçalar "Idei vısokoy pedagogiki" (Yüksək pedaqogika ideyaları) kitabında nəşr olunub". Qazaxıstanda Acıyevin kitablarından parçalar "Antologiya pedagogiçeskoy misli Kazaxstana" (Qazaxıstanın pedaqoji Fikir antologiyası) pedaqoji toplusuna daxil edilib (Qazaxıstan Respublikası Mədəniyyət Nazirliyinin "Sosial əhəmiyyətli ədəbiyyat növlərinin nəşri" proqramı çərçivəsində).

Eyni zamanda qeyd edilir ki, millətçilik ruhuna köklənən müəlliflər Acıyevin əməyini mənfi qarşılamışlar. Onlar alimi müxtəlif yollarla nüfuzdan salmağa çalışırlar. Bəziləri deyirlər ki, onun əsərləri hekayəni pis bilən bir oxucu üçün nəzərdə tutulmuşdur. Bəzi müəlliflər Acıyevin əsərlərini qəbul etmirlər və Pantürkizm və millətçilik təhlükəsindən danışırlar.

Mütəxəssislər qeyd edirlər ki, Acıyev haqqında neqativin böyük hissəsi bir məqama yönəlib: o, tarixçi deyil. Mütəxəssislərin sözlərinə görə, bu cür bəyanatlar iqtisadi və tarixi coğrafiya kimi biliklərin mürəkkəb sahələri ilə bağlı elmi tədqiqatların xüsusiyyətlərini bilmədiyini göstərir. Acıyevin bu elm sahələrində peşəkarlığı şübhəsizdir. Alimin sözlərinə görə, "tənqidçilər" coğrafiya elminin onun tədqiqatlarının mərkəzində olduğunu başa düşmürdülər.

Acıyevin ünvanına mənfi rəy bildirmiş müəlliflərdən heç biri onunla açıq mübahisəyə girməyib. Onlar "yad adamı" döymək istəyirdilər, və digər insanlar kömək istəyirdilər.

Müxtəlif müəlliflər müxtəlif nəsillərin şagirdlərinin fəal yaradıcılığı, tarixi gerçəkliyi və mənəvi maarifləndirilməsi ilə qeyd olunan Acıyevin fəaliyyətindən danışırlar. Onun vicdanlı və təmənnasız əməyi Müasir Rusiya mədəniyyətinin real nailiyyətlərindən biridir. O, "yaxşılıq koordinatlarında" işləyənlərdir. Onun kitabları sadə "Kitab" anlayışından kənara çıxır. Bu qəhrəmanlıq işidir.

Acıyevin elmi-populyar kitabları janrın ən yaxşı ənənələrində yazılmışdır. Onlar milli-mədəni ənənələrlə tanış olmağa və "yad" milli-mədəni kodlara hörmətlə yanaşmağa kömək edirlər. Onun konsepsiyasının yeni təsdiqi tədqiqatçıları onun tapıntılarına daha diqqətlə yanaşmağa məcbur edir.

Yaradıcılığı

Kitabları

1. , Rıbinsk, 1992, 144 s.  (rus.)
2. "Qıpçaq çölünün yovşanı: Qumuqların, qaraçaylıların, balkarların, kazakların, qazaxların, tatarların, çuvaşların, yakutların, qaqauzların, krım tatarlarının, həmçinin başlanğıcını türk (qıpçaq) soyundan götürmüş, ancaq bunu unutmuş rusların, ukraynalıların və digər xalqların bir hissəsinin soyağacından." Moskva, 1994, 352 s.  (rus.)
3. "Müqəddəs Georginin sirri və ya Tenqrinin hədiyyəsi: türklərin mənəvi irsindən." Moskva, 1997, 150 s.  (rus.)
4. "Avropa. Türklər. Böyük çöl." Moskva, 1998, 334 s.  (rus.)
5. "Qıpçaqlar. Türklərin və Böyük çölün qədim tarixi." Moskva, 1999, 176 s.  (rus.)
6. "Qıpçaq çölünün yovşanı (II nəşr; əlavə və düzəlişlərlə)." Moskva, 2000, 456 s.  (rus.)
7. "Qıpçaqlar. Oğuzlar. Türklərin və Böyük çölün orta əsrlər tarixi." Moskva, 2001, 215 s.  (rus.)
8. "Qıpçaqlar. Türklərin və Böyük çölün qədim tarixi (I nəşr; şagirdlər və onların valideynləri üçün sorğu kitabçası)." 2015-02-06 at the Wayback Machine Moskva, 2002.  (ing.)
9. "Qıpçaqlar və Oğuzlar (II nəşr; şagirdlər və onların valideynləri üçün sorğu kitabçası)." 2015-02-06 at the Wayback Machine Moskva, 2002.  (ing.)
10. "Qıpçaqlar. Türklərin və Böyük çölün qədim tarixi (şagirdlər və onların valideynləri üçün sorğu kitabçası)." 2015-02-05 at the Wayback Machine Moskva, 2002, 176 s.  (alm.)
11. "Qıpçaqlar. Oğuzlar. Türklərin və Böyük çölün orta əsrlər tarixi (şagirdlər və onların valideynləri üçün sorğu kitabçası)." 2015-02-05 at the Wayback Machine Moskva, 2002, 215 s.  (alm.)
12. "Avropa. Türklər. Böyük çöl (II nəşr)." Moskva, 2004, 473 s.  (rus.)
13. "Türklər və dünya: məxfi tarix." Moskva, 2004, 649 s.  (rus.)
14. "Asiya Avropası (I nəşr)." Moskva, 2005, 384 s. ISBN 5-17-03020-6  (ing.)
15. "Asiya Avropası." Moskva, 2006, 1128 s. ISBN 5-17-038128-Х  (rus.)
16. "Məhşərin nəfəsi." Moskva, 2006, 253 s.  (rus.)
17. "Qıpçaq çölünün yovşanı (III nəşr)." Moskva, 2006, 379 s.  (rus.)
18. "Türklərin və Böyük çölün orta əsrlər tarixi (II nəşr): şagirdlər və onların valideynləri üçün." Moskva, 2006, 214 s.  (rus.)
19. "Türklərin və Böyük çölün qədim tarixi (II nəşr; şagirdlər və onların valideynləri üçün)." Moskva, 2007, 175 s.  (rus.)
20. "." Moskva, 2010, 576 s.  (rus.)
21. "Mənim yovşanlı yolum." Moskva, 2014.  (rus.)

İstinadlar

1. Deutsche Nationalbibliothek Record #14146271X // Ümumi tənzimləmə nəzarəti (GND) (alm.). 2012—2016.
2. Автобиография 2015-02-03 at the Wayback Machine // Официальный сайт М. Аджиева
3. Огрызко В. Североведы России: Материалы к биографическому словарю.— М., Литературная Россия, 2007. С. 10 – 11 С. 10–11 2023-07-29 at the Wayback Machine
4. Аджиев М.Э. Мгла над Тындой //Вокруг света. 1989, №1 [https://web.archive.org/web/20200112225714/http://www.vokrugsveta.ru/vs/article/4069/ Arxivləşdirilib 2020-01-12 at the Wayback Machine]
5. Аджиев М. Э. Моделирование и оптимизация процесса промышленного освоения Северо-Востока СССР с выбором индустриально- строительных опорных баз. (08.00.04)// Автореферат диссертации. М., 1973. 27 с. (Моск. Ин-т нар. Хоз-ва им. Г. В. Плеханова)
6. В поисках алгоритма Севера. 2020-10-31 at the Wayback Machine // Вокруг света. 1974, № 12.
7. Məsələn:
   • Аджиев М. Э. О моделировании транспортных связей между базами освоения и осваиваемыми районами // Проблемы Севера. 1979, Вып. 29. См. [1] 2019-03-13 at the Wayback Machine
   • Аджиев М. Э. Экономико-географические проблемы БАМ // Природа. 1975, № 8.
   • Аджиев М. Э. Размышления о границах Севера // Природа. 1976, № 10.
   • Adzhiev M. E. Taming the Siberian taiga 2015-02-08 at the Wayback Machine // New Scientist. 1976, Vol.69, № 988.
   • Аджиев М. Э., Бурханов В. Ф. Экспедиции Норденшельда в Арктику // Природа. 1979, № 7
8. *Аджиев М. Э., Леонтьева Л. В. Промышленные комплексы Сибири.— М.:Знание, 1975.
   • Аджиев М.Э. БАМ и промышленные комплексы востока СССР.— М.: Знание, 1978.
   • Аджиев М. Э. Новь Сибири. — М.: Знание, 1980.
   • Adzhiev M. E. Tapping Siberia's resources. — M.: Novosti, 1980.
   • Аджиев М. Э. Как осваивается Сибирь.— М.: Изд-во агентства печати "Новости", 1981.
   • Аджиев М. Э. Сибирь: XX век. — М.: Мысль, 1982.
   • Аджиев М. Э. Транссибы: история и проблемы. — М.: Знание, 1988.
   • Аджиев М. Э. Энергосберегающие технологии. – М.: Знание, 1990
9. Аджиев М. Э. XXIII Международный географический конгресс // Природа. 1977, № 1
10. Полещук А. Два измерения Мурада Аджиева 2019-01-10 at the Wayback Machine — Вестник тюркского мира. 2017, №1
11. *Аджиев М. Э. Самый большой, большой Таймыр// Новый мир. 1976, №3.
    • Аджиев М. Э. ЗИЛ // Новый мир. 1976, № 3.
    • Аджиев М. Э. Русский первопроходец Арктики // Наука и жизнь. 1975, № 7.
    • Аджиев М. Э. Осторожно, тяжелая вода! // Наука и жизнь. 1988, № 1.
    • Аджиев М. Э. Дублер главного сибирского хода // Знание – сила. 1974, №10.
    • Аджиев М. Э. Север. Школа в Апатитах. //Знание – сила. 1978, № 10.
12. Редакционная коллегия На суше и на море. 2023-07-29 at the Wayback Machine— М.: Мысль. 1979.
13. *Редакционная коллегия На суше и на море. 2023-07-29 at the Wayback Machine— М.: Мысль. 1979.
    • Редакционная коллегия На суше и на море. 2023-07-29 at the Wayback Machine— М.: Мысль. 1991.
14. Агранат Г. А. Возможности и реальности освоения Севера: глобальные уроки. — М., 1992.
15. Сигалов М. Р., Плисецкий Е. Л. Хозяйственное освоение новых территорий // Известия Академии наук СССР, 1987.— № 3. (Сер.Географическая).
16. Mason H. Soule, Robert Taaffee. A bibliography of recent literature: the planning, theoretical and analytical framework of Soviet regional development, with particular reference to Siberia and the Far East// National Council for Soviet and East European Research (U.S.). 1981. P. 24, 51. [2] 2017-08-28 at the Wayback Machine
17. Ежеля У. В. История развития железнодорожного транспорта на Дальнем Востоке: Курс лекций.— Хабаровск: Изд-во Дальневосточного государственного университета путей сообщения, 2000.— Лекция 9. 118 с. [3] 2022-01-23 at the Wayback Machine
18. Özer Z. B. Kaybolan Milletin Sesi: Murad Adji// Bilim ve İnsan Şahsiyetini İnşa Edenler. Editörler: Zeynep Bağlan Özer, Fatih Yapıcı, Şekip Aktay. – Ankara, Gazikitabevi, 2018
19. Аджиев М. Э. Явление криогенного концентрирования тяжелой воды // Материалы гляциологических исследований.— Т. 65. 1989. С. 65
20. Bax məsələn:
    • Дягтерев К. В поисках тяжёлой воды // Русское Географическое общество: Информационный портал.
    • Цымбал Л. А. Синергетика информационных процессов: закон информативности и его следствия 2023-07-29 at the Wayback Machine. — М.: Наука. 1995.
    • Андреева Е. А., Константинова Н. А., Буравкова Л. Б., Синяк Ю. Е. Влияние воды различного изотопного состава на пролиферативную активность эндотелиальных клеток in vitro // "Авиакосмическая и экологическая медицина".— Т.39, № 3, 2005.
    • Турчин А. В. Структура глобальной катастрофы: Риски вымирания человечества в XXI веке 2020-02-25 at the Wayback Machine.— М.: ЛКИ, 2011.
    • Семиков С. Лед и пламень 2020-09-15 at the Wayback Machine // Инженер. 2005. № 2.
    • Петров М. Н., Петров И. М. . // Федеральная служба по интеллектуальной собственности, патентам и товарным знакам.
    • Ирбэ В. А. Выделение в толщах пород интервалов, содержащих углеводороды и воду в различных фазовых состояниях методами разведочной, скважинной геофизики, нетрадиционным методом биолокации. // Геология и нефтегазоносность Западносибирского мегабассейна: Материалы Шестой Всероссийской научно- технической конференции (23 – 24 апреля 2009 год) – Тюмень, 2009.
    • Будник С. В. Талый сток со склонов^{[ölü keçid]}. – Житомир: Изд-во ЖДУ им. И. Франко, 2010.
    • Алексеев В. Р. Этот загадочный обыкновенный лёд // Наука и техника в Якутии. 2019, №2 (37)
21. Огрызко В. Прошлое глазами гуннов 2019-01-10 at the Wayback Machine — Вестник тюркского мира. 2017, №1. С.77–81
22. Аджи М. Без Вечного Синего Неба: Очерки нашей истории. — М.: АСТ, Астрель, 2010. С. 387 – 388 [4] 2019-07-22 at the Wayback Machine
23. * Аджиев М. Скажи своё имя, Талыш 2020-02-21 at the Wayback Machine // Вокруг света. 1989, № 7.
    • Аджиев М. Молчаливые табасараны 2020-08-10 at the Wayback Machine // Вокруг света. 1990, № 4.
    • Аджиев М. Талыш, Чаруж и другие 2020-08-14 at the Wayback Machine // Вокруг света. 1991, № 1.
    • Аджиев М. Кумык из рода Половецкого, или Открытие самого себя 2020-08-13 at the Wayback Machine // Вокруг света. 1991, № 2.
    • Аджиев М. Лезги из Тагирджала 2020-08-13 at the Wayback Machine // Вокруг света. 1991, № 5.
    • Аджиев М. Строительство № 500: до и после 2020-10-27 at the Wayback Machine // На суше и на море. Москва, 1990. С. 407–430
24. Соколовский С. В. Право и этнос 2020-07-25 at the Wayback Machine // Этнографическое обозрение. 1992, №3
25. Аджиев М. Э. Проблема этнической самоидентификации в общегосударственной структуре населения СССР (на примере кумыков)^{[ölü keçid]} // Международный симпозиум "Право и этнос". Материалы для обсуждения. Москва — Голицыно, октябрь 1991. С. 141–149
26. Аджиев М. Э. "Мы — из рода Половецкого!" – Рыбинск, 1992 [5] 2018-08-14 at the Wayback Machine
27. Халипаева И. А. [6] 2019-01-10 at the Wayback Machine — Вестник тюркского мира. 2017, №1. С.8
28. Аджи М. Полынь Половецкого поля 2021-05-10 at the Wayback Machine. — М.: ТОО "ПИК-КОНТЕКСТ", 1994
29. Аджи М. Полынь Половецкого поля.— 3-е изд. — М.: АСТ, 2006. [7] 2015-02-08 at the Wayback Machine
30. Аюпов Н. Г. Тенгрианство как открытое мировоззрение 2018-12-22 at the Wayback Machine — Алматы: КазНПУ имени Абая, 2012. С. 7
31. Аджи М. Сага о Великой Степи 2020-01-08 at the Wayback Machine. – М.: АСТ, 2016. C. 38
32. * Özer Z. B. Kaybolan Millet. Murad Adji. Polın’Polovetskogo Polya // Bilge, No 16/Mart, Atatürk Kültür Merkezi Yayınları, Ankara, 1998. s.61–64.
    • Pekin S."Kipçaklar ile İlgili Kitaplar ve Murat Adji 2023-07-29 at the Wayback Machine//Yüzyılda Eğitim ve Toplum .Cilt 3 Sayı 7. 2014 9
    • Халипаева И. А. [https://web.archive.org/web/20190110041238/https://yadi.sk/i/lfXDEQba3NqnEB Arxivləşdirilib 2019-01-10 at the Wayback Machine] — Вестник тюркского мира. 2017, №1. С.8
    • "Полынный путь Биография в фотографиях 2019-07-31 at the Wayback Machine // Сайт Мурада Аджи
    • Колодяжный И. Забытая Родина (интервью с Мурадом Аджи)// "Литературная Россия". 17 декабря 2004 (№50)[8]^{[ölü keçid]}
    • Федорова Л. Встреча с Мурадом Аджи // "Илин", 2002, №1 [9] 2020-02-16 at the Wayback Machine
    • Фильм о Мураде Аджи. Документальный цикл "Соотечественники". Мурад Аджи 2020-09-22 at the Wayback Machine // Телерадиокомпания "Новый век" (Татарстан)
33. Миножетдинов Х. К. Духовный манифест свободного человека 2019-01-10 at the Wayback Machine — Вестник тюркского мира. 2017, №1. С. 44
34. Научно-исследовательская лаборатория "Проблемы перевода"
35. Adci M. Qıpçaq çölünün yovşanı. / Ruscadan tərcümə: Tofik Hacıyev. – Baky : Gənclik, 1997
37. Adji M. Kaybolan Millet (Deşt-i Kıpçak Medeniyeti) 2023-07-29 at the Wayback Machine. Rusçadan Çeviri: Zeynep Bağlan Özer. — Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Yayınları, 2001
38. Аджи М. Полынь Половецкого поля:Из родословной кумыков, карачаевцев, балкарцев, казаков, казахов, татар, чувашей, якутов, гагаузов, крымских татар, части русских, украинцев и других народов, ведущих свое начало от тюркского (кипчакского) корня и забывших его. ––2-е изд., доп. и перераб. – М.: Новости, 2000 2020-01-08 at the Wayback Machine
39. Adji M. KaybolanMillet. Deşt-I Kıpçak Medeniyeti 2020-11-23 at the Wayback Machine. Rusçadan Çeviri: Zeynep Bağlan Özer — İstanbul: Doğukitabevi, 2019
40. Азизова Г. Р. Христианство в Дагестане: история и современность 2019-03-29 at the Wayback Machine // Автореферат диссертации. Махачкала. 2001. Махачкала
41. * Аджи М. Могила Святого Георгия Победоносца находится в Дагестане – мнение ученого 2016-03-04 at the Wayback Machine // Интерфакс, 10 июня 1996.
    • Аджи М. Бесстрашный до безрассудства // "Независимая газета". 22.01.97.
    • Adzhi M. In the footsteps of St. George 2020-08-02 at the Wayback Machine //Russian Life. August 1997.
    • Овчинников В. Святой Георгий имеет российские корни? Беседа Всеволода Овчинникова с Мурадом Аджиевым // Российская газета. 1997, 01.03.1997
42. Аджи М. Тайна святого Георгия, или подаренное Тенгри: Из духовного наследия тюрков 2020-01-08 at the Wayback Machine – М.: МБФ "Джарган", 1997
43. Как Георгий Победоносец связан с гуннами? 2023-07-29 at the Wayback Machine // Дилетант. 11.12.2019
44. Вяткин В. Наследники святого Георгия // Nationalgeographic. 2007, №7. См. Они почитают святого Георгия^{[ölü keçid]}
45. Вяткин В. Джалган – село с интересной историей 2020-09-29 at the Wayback Machine // КАВПОЛИТ. 2015. 3 ноября
46. Дербентский район // Портал Правительства республики Дагестан [10] 2019-05-06 at the Wayback Machine
47. Аджиев М. Религия Степи: (Материал публикуется на правах проблемного) // Энциклопедия для детей.— М.: Аванта+, 1996. — Т.6: Религии мира, ч. 1.— С.211–218
48. Фаст Г. Принятие христианства – измена отцам или возвращение к Отцу?!^{[ölü keçid]} // Макарьевские чтения: Материалы X Международной научной конференции. – Горно-Алтайск: РИО Горно-Алтайского государственного университета. 2015. C. 353 – 354
49. Нуржанов А. Тенгрианство как культ, религия тюркоязычных народов в эпоху средневековья // Austrian journal of humanities and social sciences. 2014, № 1 – 2
50. Simpozium haqqında məlumat üçün bölməsinə baxın:
    • Назарбаев Н. Приветственное слово Президента РК Н. А. Назарбаева участникам Международного симпозиума "Степь и культура. Великий путь во времени" // Евразийское сообщество: экономика, политика, безопасность. 1997, № 3.
    • Ситько Н. Великий степняк Маргулан 2019-11-13 at the Wayback Machine // Наука Казахстана. 1997, № 15
51. Аджиев М. Тюркский вклад в европейскую цивилизацию // Евразийское сообщество: экономика, политика, безопасность. 1997, № 3. С. 47
52. Кодар А. Вместо предисловия 2019-09-14 at the Wayback Machine // Культурные контексты Казахстана: История и современность: Материалы Международного семинара, посвященного 100-летию М. О. Ауэзова. — Алматы, 1998. С. 4 – 5
53. Аджиев М. Тенгрианство и основы современной европейской культуры 2019-09-14 at the Wayback Machine // Культурные контексты Казахстана: История и современность: Материалы Международного семинара, посвященного 100-летию М. О. Ауэзова. — Алматы, 1998. С. 7 – 20
54. Издибаев Т. Казахстанская еженедельная газета "PANORAMA" № 36, 19 сентября 1997. [11] 2019-09-04 at the Wayback Machine
55. Аджи М. Европа. Тюрки. Великая Степь 2019-08-12 at the Wayback Machine.— 1-е изд. — М.: Мысль, 1998
56. Аджи М. Европа. Тюрки. Великая Степь. — М.: АСТ, 2015. С. 2
57. Аджи М. Сага о Великой Степи 2020-01-08 at the Wayback Machine – М.: АСТ, 2016. C. 71 – 72
58. Аджи М. Кипчаки. Древняя история тюрков и Великой Степи 2020-01-08 at the Wayback Machine. Книга для школьников и их родителей.— М.: "Новости", 1999
59. Аджи М. Кипчаки. Огузы. Средневековая история тюрков и Великой Степи 2020-01-08 at the Wayback Machine. Книга для школьников и их родителей.— М.: "Новости", 2001
60. Издибаев Т. Издана первая книга трилогии Мурада Аджи об истории тюркского мира 2019-09-04 at the Wayback Machine // Panorama (Казахстан) № 16, 21.04.2000
61. Аспандиярова А. Книга, которая должна была появиться раньше 2023-07-29 at the Wayback Machine //Казахстанская правда, 17.08.1999
62. Ахметов Р. Тюркский пророк. Интервью с Мурадом Аджи // Звезда Поволжья. 29 ноября – 5 декабря 2001
63. Adji M. Kıpçaklar. Türklerin ve Büyük Bozkırın Kadim Tarihi. Rusçadan çeviri: Zeynep Bağlan Özer. – Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Yayınları, 2002
64. Аджи М. Тюрки и мир: сокровенная история 2020-09-29 at the Wayback Machine — М., ООО "Издательство АСТ", 2004
65. Культура и культурные шедевры Азербайджана – уникальное послание будущим поколениям.^{[ölü keçid]} – Баку, 2009
66. Həbibbəyli Ə. Sivilizasiyaların kəsişməsində türk dünyası.^{[ölü keçid]} – Bakı, 2011. S. 91
67. Murad Adji Türklerin Sakli Tarihi 2020-02-08 at the Wayback Machine Rusçadan Çeviri: Varol Tümer. – Istanbul, Kaynak Yayınları, 2019
68. Леднев А. В., Михайлова М. В., Трофимова В. И. Международная научная конференция по сравнительному литературоведению в Баку // Вестник Московского университета. Сер.9. Филология. 2005, №1
69. "Arxivlənmiş surət". 2023-07-29 tarixində . İstifadə tarixi: 2020-12-13.
70. Аджи М. Индоевропеистика и сравнительное литературоведение (тезисы доклада) // Сравнительное литературоведение. I Международная научная конференция 29 – 31 октября, 2004. Баку, Азербайджан – Баку: Бакинский Славянский университет. 2004
71. Аджи М. Куда приплыл ковчег Ноя?// "Литературная Россия", 16 сентября 2005
72. Габиббейли И. Всемирный потоп и новая научная версия о Ноевом ковчеге 2019-01-10 at the Wayback Machine — Вестник тюркского мира. 2017, №1
73. Ильхам Алиев принял дагестанского писателя Мурада Аджи 2020-06-14 at the Wayback Machine // ИА REGNUM, 9.08.2005
74. Аджи М. Кто откроет ворота Джора// "Литературная Россия" 17 марта 2006 [12] 2020-10-28 at the Wayback Machine
75. Международная научная конференция: "Этнокультурное наследие Кавказской Албании". О Конференции [13] 2013-07-28 at the Wayback Machine
76. Аджи М. Дыхание Армагеддона 2020-01-08 at the Wayback Machine— М.: АСТ, Хранитель, 2006. С. 2
77. Adžiev M. I musulmani-cattolici del Caucaso // L'altra Europa. 1991, №3
78. Аджи М. Азиатская Европа. — М.: АСТ, 2006 [14] 2020-01-08 at the Wayback Machine
79. "Arxivlənmiş surət". 2021-01-12 tarixində . İstifadə tarixi: 2020-12-13.
80. Гусейнзаде Э. [О кыпчаках, или новое прочтение истории в фильме Мурада Аджи https://www.trend.az/life/culture/952199.html 2020-12-01 at the Wayback Machine] // TrendLife (Азербайджан), 5 июля 2007
81. Васильев Н. И. Международный проект по развитию тюркологии в Верхневилюйском улусе // Верхневилюйская республиканская гимназия им. М.А. Алексеева [15] 2016-03-04 at the Wayback Machine
82. НПК по тюркологии для учащихся и учителей 2019-03-23 at the Wayback Machine // Автономное образовательное учреждение республики Саха (Якутия) допольнительного профессионального образования "Институт образования развития и повышения квалификации"
83. Аджи М. Без Вечного Синего Неба: Очерки нашей истории.— М.: АСТ, Астрель, 2010. С. 4, 6. [16] 2019-07-22 at the Wayback Machine
84. Алиев С. Феномен Мурада Аджи и тюркское самосознание 2019-01-10 at the Wayback Machine — Вестник тюркского мира. 2017, №1
85. Хасавов А. Мурад Аджи: "Равнодушных среди своих читателй не нахожу" 2017-02-03 at the Wayback Machine // Ёлдаш/Времена. 15.03.2013
86. Алиев С. Слово о Мураде Аджи^{[ölü keçid]} // Ёлдаш, 24.10.2014
87. Курчаков Р. Он вскрывал и показывал "корешки" подлинной истории^{[ölü keçid]} // Бизнес Online, 10 марта 2018
88. В Москве состоится фестиваль тюркской истории и культуры^{[ölü keçid]}//Официальный сайт мэра Москвы. 17 октября 2019
89. "Бибилиография". 2021-01-12 tarixində . İstifadə tarixi: 2020-12-13.
90. "Arxivlənmiş surət". 2021-01-12 tarixində . İstifadə tarixi: 2020-12-13.
91. [17] 2017-06-28 at the Wayback Machine // Русское Географическое общество
92. Путин вручил гранты Русского географического общества на 50 млн руб 2023-07-29 at the Wayback Machine // РИА Новости. 15 марта 2010
93. В Москве состоялась встреча с писателем Мурадом Аджи 2018-08-28 at the Wayback Machine // Пресс-центр Полномочного представительства Республики Татарстан в Российской Федерации, 10.03.2013
94. Немченко Г. Освоение Евразии 2019-01-10 at the Wayback Machine — Вестник тюркского мира. 2017, №1
95. Аги Д.Мурад Аджи 2020-09-25 at the Wayback Machine // Звезда Поволжья, 24.03.2013
96. Аджи М. Полынный мой путь 2020-01-08 at the Wayback Machine — М.: АСТ, 2014
97. Аджи М.Великая Степь. Приношение тюрка 2020-01-08 at the Wayback Machine — М.: АСТ, 2014
98. Научная конференция, посвященная 70-летию Мурада Аджи, прошла в Махачкале 2019-01-10 at the Wayback Machine // РИА Дагестан,29 октября 2014
99. Аджи М.История тюрков: Такими знали нас 2020-01-08 at the Wayback Machine – М.: АСТ, 2015
100. Аджи М. Сага о Великой Степи. – М.: АСТ, 2016. C. 2 2020-01-08 at the Wayback Machine
101. Наши авторы 2019-01-10 at the Wayback Machine — Вестник тюркского мира. 2017, №1. С. 5, 139
102. "Святой Георгий и гунны" вызовут споры 2020-09-23 at the Wayback Machine // Центр Льва Гумилёва, 31 мая 2019
103. Курячая М.Будущее принадлежит правде 2020-08-06 at the Wayback Machine // Литературная Россия, 2019 №24, 28.06.2019
104. Новости 2020-11-06 at the Wayback Machine // Официальный сайт М. Аджиева
105. Мурад Аджи 2019-02-14 at the Wayback Machine // Türkologiya. 2018, №2. С. 135
106. Медведко Л.И. Россия, Запад, ислам: "столкновение цивилизаций"? – М., Кучково поле, 2003. С. 67
107. В Анкаре отметили 75-летний юбилей Мурада Аджи 2020-11-22 at the Wayback Machine //Ёлдаш, 11 декабря 2019
108. Мир скорбит по Мураду Аджи 2018-04-14 at the Wayback Machine// Ёлдаш / Времена. Вып. 617, 16.03.2018
109. Özer Z. B. Bilim İnsanı Murad Adji// Cборник материалов международной научно-практической конференции "Научные знания: история становления и перcпективы развития". 3 декабря 2919. – Тернополь. 2019. С.184–194
110. Озер З. Б. К родникам тюркской культуры 2019-01-10 at the Wayback Machine — Вестник тюркского мира. 2017, №1
111. Чибилев А. А. Степная Евразия: региональный обзор природного разнообразия 2023-07-29 at the Wayback Machine// Москва – Оренбург. 2017. C. 14
112. Чибилев А. А., Богданов С. В. Наследие кочевнических империй в ландшафтах степей Северной Евразии^{[ölü keçid]} // Вестник РАН. Т. 79, №9, сентябрь 2009. С. 825
113. Аязбекова С. Ш. Культура в евразийском пространстве: теория, практика и современность 2023-07-29 at the Wayback Machine // Культура в евразийском пространстве: традиции и новации. 2018. №1 (2)
114. Аязбекова С. Ш. Социокультурная и психологическая адаптация иммигрантов в условиях трансформации евразийского типа культуры и кризиса мультикультурализма (на примере Германии) 2020-02-22 at the Wayback Machine // 117-ая Международная научно-практическая конференция "Современные особенности формирования личности и её социальной адаптации в условиях кризиса либеральных ценностей". 8 – 15 февраля 2016 г. – Лондон.
115. Бегалинова К., Кокумбаева Б. Филогенетические истоки динамических процессов в культуре казахских степей 2018-02-18 at the Wayback Machine // Тyркология. 2017. №3 (83)
116. * Чибилев А. А., Богданов С. В. Наследие кочевнических империй в ландшафтах степей Северной Евразии^{[ölü keçid]} // Вестник РАН. Т. 79, №9, сентябрь 2009.
     • Чибилев А. А. Ландшафты степей Евразии как объект исторического степеведения 2017-03-29 at the Wayback Machine // География и природные ресурсы. 2009, 33.
     • Чибилев А. А. Кочевнические империи как фактор формирования степных ландшафтов Северной Евразии^{[ölü keçid]} // Известия Российской Академии наук. Серия географическая. 2010. №3.
     • Чаттерджи С. Повторное присоединение Сибири // Гуманитарные науки в Сибири. 2008, №3.
     • Яковенко И. Г. Цивилизация и варварство в истории России. Статья 3. Казачество 2020-10-18 at the Wayback Machine //Общественные науки и современность. 1996. №3
     • Боталов С. Г. [https://web.archive.org/web/20160305041533/http://gendocs.ru/v8296/%D0%B2%D0%B5%D1%81%D1%82%D0%BD%D0%B8%D0%BA_%D1%8E%D0%B6%D0%BD%D0%BE-%D1%83%D1%80%D0%B0%D0%BB%D1%8C%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%B3%D0%BE_%D0%B3%D0%BE%D1%81%D1%83%D0%B4%D0%B0%D1%80%D1%81%D1%82%D0%B2%D0%B5%D0%BD%D0%BD%D0%BE%D0%B3%D0%BE_%D1%83%D0%BD%D0%B8%D0%B2%D0%B5%D1%80%D1%81%D0%B8%D1%82%D0%B5%D1%82_2006_17_72._%D1%81%D0%B5%D1%80%D0%B8%D1%8F_%D1%81%D0%BE%D1%86%D0%B8%D0%B0%D0%BB%D1%8C%D0%BD%D0%BE-%D0%B3%D1%83%D0%BC%D0%B0%D0%BD%D0%B8%D1%82%D0%B0%D1%80%D0%BD%D1%8B%D0%B5_%D0%BD%D0%B0%D1%83%D0%BA%D0%B8_%D0%B2%D1%8B%D0%BF%D1%83%D1%81%D0%BA_7 Arxivləşdirilib 2016-03-05 at the Wayback Machine Кочевая цивилизация Евразии в пространстве и времени]// Вестник Южно-Уральского государственного университета. 2006, №17 (72). Выпуск 7.
     • Соболева Н. А. Образ св. Георгия в атрибутике Российского государства// Проблема святых и святости в истории России: Материалы ХХ Международного семинара исторических исследований "От Рима к Третьему Риму". Москва, 6–7 сент.; Санкт-Петербург, 11 сент. 2000 г. / Институт российской истории РАН; под ред. А. Н. Сахарова. – М.: Наука, 2006.
     • Курманов З. История Кыргызстана и кыргызов 2018-11-23 at the Wayback Machine// Центральная Азия: собственный взгляд = Zentralasien: eine Innenansicht/ Пер. А. Трубицин.– Б.: 2006.– 498 с.– Текст на русск., нем. яз.
     • Гыйниятулина Ф. С." Татар халкының мирасы 2023-07-29 at the Wayback Machine // История России и Татарстана: Итоги и перспективы энциклопедических исследований: сборник статей итоговой научно-практической конференции научных сотрудников Института Татарской энциклопедии АН РТ (г. Казань, 25–26 июня 2014 г.) / Институт Татарской энциклопедии АН РТ. – Казань: "Фолиант", 2014. – Вып. 6. С. 403
     • Макушин А. А. Конституционный субъективизм и его основные виды 2020-09-18 at the Wayback Machine // Конституционное и муниципальное право. 2010, № 9. См. [18] 2020-10-01 at the Wayback Machine
     • Викторин В. М. Древние верования центра Азии в ритуалах народов Поволжья и Приуралья: основной культовый ареал и отдаленная периферия // Южно-Российский вестник геологии, географии и глобальной энергии. 2006, №6 [19]^{[ölü keçid]}
     • Абдуллаева Р. Азербайджан в пространстве диалога культур 2013-01-24 at the Wayback Machine //Диалог цивилизаций в эпоху становления глобальной культуры. М. 2012
     • Саламзаде Э. [https://web.archive.org/web/20130124080821/http://www.mkrf.ru/upload/mkrf/mkdocs2012/15_11_2012_9.pdf Arxivləşdirilib 2013-01-24 at the Wayback Machine Священные птицы Евразии: символика и иконография] //Диалог цивилизаций в эпоху становления глобальной культуры. М. 2012
     • Тагиров И. Источники по истории татарского народа: направления поиска // Эхо веков. 1997. №1–2
     • Борликов Г. М. [https://web.archive.org/web/20181116120123/http://rudocs.exdat.com/docs/index-179688.html Arxivləşdirilib 2018-11-16 at the Wayback Machine Степная культура как феномен самобытной цивилизации] // Мир образования – образование в мире. Научно-методический журнал. № 3 (15), 2004
     • Budagov B. The Great Silk (Carawan) Way 2023-07-29 at the Wayback Machine/ Science without borders. Volume 3. 2007/2008 //International Academy of Science H&E. Innsbruck – 2009. ISSN 2070–0334 ISBN – 978-9952-451-04-7
     • Карабулатова И. С. [https://web.archive.org/web/20131102030217/http://usfiles.us.szc.pl/pliki/plik_1352282427.pdf#page=117 Arxivləşdirilib 2013-11-02 at the Wayback Machine Homo interculturalis на сломе эпох]// HOMO COMMUNICANS II: человек в пространстве межкультурной кoммуникации. Щецин, 2012
     • Халипаева И. А. Мифология и тенгрианская религия древних тюрков 2019-07-13 at the Wayback Machine// Научный вестник столицы. 2012, № 10 −11
     • Масаев М. В. Невидимая структура символа (философско-исторический аспект) 2023-07-29 at the Wayback Machine // "Гілея (науковий вісник)": Збірник наукових праць. — К., 2009. Випуск 22
     • Масаев М. В. Крест как символ парадигмального образа эпохи христианской цивилизации 2023-07-29 at the Wayback Machine // Культура народов Причерноморья. 2004, № 56.
     • Илимбетова А. Ф. Люди – потомки змей в религиозно-мифологических воззрениях башкир 2020-10-20 at the Wayback Machine // Материалы II Форума гуманитарных наук "Великая Степь". – Астана: Гылым. 2017
     • Помырляну Н. А. К вопросу становления и проявления тенгрианства как ранней монотеистической религии тюркоязычных народов Евразийского континента 2018-04-26 at the Wayback Machine // Гуманитарные и социальные науки. 2007, №4
     • Кузьменко В. В., Щербина Т. П. Всесвiтня iсторiя та мiжнароднi вiдносини 2023-07-29 at the Wayback Machine // Науковi працi iсторичного факультету Запорiзького нацiонального унiверситету, 2010 , вип. XXVIII
     • Файзуллин Г. Г., Сатаров Э. И. Правовые основы института татарских мурз и дворян в постсоветской Росии: история и современность //Татарские мурзы и дворяне: история и современность. Сборник статей. Выпуск 1. – Казань: Институт истории им. Ш. Марджани АН РТ, 2010. С. 34 [https://web.archive.org/web/20201124061902/http://www.tataroved.ru/publicat/murzi/Faiz_Sattarov.pdf Arxivləşdirilib 2020-11-24 at the Wayback Machine]
     • Амирханов Р. Х. Родословная Амирхановых//Татарские мурзы и дворяне: история и современность. Сборник статей. Выпуск 1. – Казань: Институт истории им. Ш. Марджани АН РТ, 2010. С. 230 [https://web.archive.org/web/20201124064943/http://www.tataroved.ru/publicat/murzi/Amirhanov3.pdf Arxivləşdirilib 2020-11-24 at the Wayback Machine]
     • Шергенг Н.А., Баширов Т.А. Понятие "право" и понятие "закон" в древнерусском сознании 2023-07-29 at the Wayback Machine // Современные наукоемкие технологии. – 2005. № 3
     • Саламзаде Э. Визуальный язык в глобальном мире 2017-10-02 at the Wayback Machine //Культура на рубеже XX – XXI веков: глобализационные процессы. СПб.: — Нестор-История, 2009. С. 621–624
     • Нугманов Р. Г. [https://web.archive.org/web/20230729151838/https://cyberleninka.ru/article/n/razmyshleniya-o-proroke-kavsere-iz-koranicheskih-tekstov Arxivləşdirilib 2023-07-29 at the Wayback Machine Размышления о пророке Кавсере из коранических текстов] //Вестник Казанского государственного университета культуры и искусств. 2014, № 2
     • Герайзаде Л. З. Религиозная символика в творчестве О. Сулейменова и М. Аджи // Международный научно-теоретический журнал. Б., 2008, № 6 (66) [https://web.archive.org/web/20170413223149/http://philology.bsu.edu.az/ru/content/_docent_kafedri_942 Arxivləşdirilib 2017-04-13 at the Wayback Machine]
117. * Чибилев А. А. Степная Евразия: региональный обзор природного разнообразия 2023-07-29 at the Wayback Machine// Москва – Оренбург. 2017
     • Чибилев А. А. Картины природы степной Евразии^{[ölü keçid]} Т.1. От предгорий Альп до Южного Урала // Оренбург, Институт степи Уральского отделения РАН. 2018.
     • Кузьмин С. Б. Палеоэкологические модели этноприродных взаимодействий^{[ölü keçid]} // Новосибирск, Академическое издательство "Гео". 2011
     • Султангареева Р. А. Жизнь человека в обряде: фольклорно-этнографическое исследование башкирских семейных обрядов^{[ölü keçid]}. — Российская Академия наук: Институт истории языка и литературы Уфимского научного центра. Уфа: Гилем, 2005 .
     • Шинаков Е. А. Образование Древнерусского государства: Сравнительно-исторический аспект^{[ölü keçid]} – Брянск: Брянский государственный университет имени академика И. Г. Петровского, 2002. С. 21 – 22.
     • Алимгазинов К. Ш. Электронные источники по современной истории Казахстана: методология и методики анализа 2017-05-17 at the Wayback Machine – Алматы: Институт истории и этнологии им. Ч. Ч. Валиханова. 2011.
     • Егоров В. К. Философия культуры России: контуры и проблемы. – М., РАГС, 2002. С. 68 – 69.
     • Тагиров И. Р. История национальной государственности татарского народа и Татарстана: Научное издание. – Казань, Казанский государственный университет. 2000. Гл. 4.
     • http://shron3.chtyvo.org.ua/Smolii_Valerii/Istoriia_mista_Kyieva_z_naidavnishykh_chasiv_do_2000_roku_Tom_1_Khronolohichnyi_litopys_mista_Kyieva_Knyha_1_Istoriia_Kyieva_z_naidavnishykh_chasiv_do_1861_roku.pdf 2023-07-29 at the Wayback Machine Історiя мiста КиЕва з найдавнiших часiв до 2000 року]. – Киiв. Інститут історії України Національної Академії наук України. 2009.
     • Герайзаде Л. Мир Чингиза Айтматова. 2023-07-29 at the Wayback Machine – Б.: Бийиктик. 2013
     • Гуцуляк О. Пошуки Заповiтного Царства: Мiф – Текст – Реальнiсть. 2020-08-07 at the Wayback Machine – Iвано-Франкiвськ, 2007.
     • Кадыров А. М. Культурология. Мировая и отечественная культура: учебное пособие 2018-11-23 at the Wayback Machine – Уфа, 2011. – 532 с.
     • Гуцуляк О. Развитие евразийского мифологического образа Гер/Кер Кер-оглы – сына могилы и правителя Чамбули Мастон 2020-01-23 at the Wayback Machine // Мировоззрение населения Южной Сибири и Центральной Азии в исторической ретроспективе. Выпуск 4. – Барнаул: Издательство Алтайского государственного университета. 2010
     • Медведко Л. И. Россия, Запад, Ислам: "столкновение цивилизаций"? М., 2003.
     • Жетписбаева Б. А. [ https://docplayer.ru/27298483-Drevnetyurkskaya-literatura.html 2020-02-19 at the Wayback Machine Древнетюркская литература: Учебник. ]– Алматы. 2006.
     • Абдакимов А. История Казахстана: с древнейших времен до наших дней: Учебное пособие. – Алматы. 2003.
     • Амрахов М. И. Возникновение государственности и формы землевладения у тюрков. Учебное пособие. 2019-07-17 at the Wayback Machine – Баку, 2011. С.6.
     • Кокумбаева Б. Д. Культурология тенгрианского искусства 2019-11-26 at the Wayback Machine// Учебное пособие. – Павлодар: Павлодарский государственный педагогический институт. 2012
     • Акишев А.А., Инсебаев Т.А., Азербаев А.Д., Дауенов Е.Н., Сметова А.Т. Очерки колонизации Павлодарского Прииртышья царской Россией. Учебно-методическое пособие. – Павлодарский государственный университет им. С. Торайгырова. Павлодар: КЕРЕКУ, 2008.
     • Арын Р.С., Иренов Г.Н. Этнополитология: учебное пособие^{[ölü keçid]}. // Павлодарский государственный университет им. С. Торайгырова. ─ Павлодар: ЭКО, 2008. :900.88
     • М.Б. Касымбеков, С.Ж. Пралиев, К.К.Жампеисова и др. Мәнгілік Ел. Учебник для вузов. – Алматы: Ұлағат, 2015 – 336 с. – [20] 2020-03-31 at the Wayback Machine
     • Тулешов В. Азиатский путь: история XXI века. — Алматы. 2010
118. * Фортунатов В. В. Отечественная история: Учебное пособие для гуманитарных вузов. – СПб.: Питер, 2009. С. 58
     • Фортунатов В. В. Отечественная история: Учебное пособие для технических вузов . – СПб.: Питер, 2006. С. 70
     • Федько Р. А. Отечественная история: учебно-методический комплекс для всех специальностей 2016-03-04 at the Wayback Machine. 2-е изд., перераб. и доп.// – Башкирская Академия государственной службы и управления при Президенте республики Башкортостан – Уфа: БАГСУ, 2008
     • Учебно-методический комплекс по дисциплине "История Средних веков" 2023-07-29 at the Wayback Machine // Уральский государственный педагогический университет. Екатеринбург, 2010
     • Абдуллаев Н.А. , Нурышев Г.Ж. , Ерниязов Д.К., Кожакметова Г.К., Есеналина Ж., Шинтемирова А. Учебно-методический комплекс "История Казахстана" 2020-02-05 at the Wayback Machine // Актюбинский государственный педагогический институт. – Актобе. 2005
     • Учебно-методический комплекс дисциплины "Культурология" 2023-07-29 at the Wayback Machine — Астана: Высшая школа экономики, бизнеса и социальных наук. Казахский гуманитарно-юридический университет. 2011
     • Раздыкова Г. М. Методические рекомендации по изучению дисциплины "Сравнительная культурология" 2023-07-29 at the Wayback Machine// Павлодарский государственный университет им. С. Торайгырова
     • Учебно-методический комплекс дисциплины "История Казахстана" 2012-09-17 at the Wayback Machine Кафедра истории Казахстана // Карагандинский государственный технический университет
     • Уразова С. А. История мировых религий. Методические указания к спецкурсу^{[ölü keçid]} // Пензенский государственный университет
     • Аллабердина Г. И. История России: Учебно-методический комплекс. // Для студентов специальности "История". — Сибай, 2010. 67 с. Сибайский институт (филиал Башкирского государственного университета)
     • Шубин Е.А., Закиров И.М., Абдрашитов Ю.Ф. Отечественная история. Учебно-методический комплекс для студентов юридического факультета // Академия труда и социальных отношений. Башкирский институт социальных технологий. – Уфа, 2007.
     • Программа дисциплины "История Татарстана"^{[ölü keçid]}. Направление подготовки "История". Квалификация выпускника – бакалавр // Казанский (Приволжский) федеральный университет – Казань. 2012
     • Учебно-методический курс "Политическая мысль Казахстана" для студентов 2 курса специальности 050502 — "Политология" 2015-01-09 at the Wayback Machine// Учебно-методические материалы в Казахстане
     • Программа дисциплины "Мифология города: казус Казани"^{[ölü keçid]}. Направление подготовки "История". Профиль подготовки: История России: социокультурные и этнополитические исследования. Квалификация выпускника – магистр. //Казанский (Приволжский) федеральный университет – Казань. 2012
     • Заболотный В. М. [https://web.archive.org/web/20180827195612/http://elibrary.bsu.az/books_200/N_77.pdf Arxivləşdirilib 2018-08-27 at the Wayback Machine Древние языки и культуры. Учебно-методический комплекс] // Московский государственный университет экономики, статистики, информатики. Кафедра лингвистики и межкультурной коммуникации
     • Кадыров А. М., Коровина С. В., Кропачев А. И., Феклина О. Б., Шаяхметова А. М., Ширяев Л. А. Методические указания по курсам "Культурология и русский язык", "Культурология" 2023-07-29 at the Wayback Machine/ План семинара 9 // Уфимский государственный авиационный технический университет. Кафедра истории Отечества и культурологи
     • Джагфаров Н.Р., Утегалиева А.Ж., Кабдушев Б.Ж. Методические указания к семинарским занятиям для студентов 1 курса очной формы обучения всех специальностей. История Казахстана 2020-02-25 at the Wayback Machine // Алматинский университет энергетики и связи – Алматы. 2012
     • Типовая учебная программа "История" 2020-01-14 at the Wayback Machine // Министерство образования и науки Республики Казахстан – Алматы, 2016
     • Мамедов Ф.Т. Культура управления. Опыт зарубежных стран 2019-12-06 at the Wayback Machine // Учебное пособие – Баку: Апостроф. 2013
119. Мурад Аджи 2019-02-14 at the Wayback Machine // Türkologiya. 2018, №2. С. 136
120. Фёдорова Л. В. Третья Международная научно-практическая конференция "Тэнгрианство и эпическое наследие народов Евразии: истоки и современность" 2016-08-06 at the Wayback Machine // Новые исследования Тувы. 2011, №2 – 3
121. Аджиев А. М. Ай ванна най, дэсэм. Фольклор в трудах Мурада Аджи. 2019-01-10 at the Wayback Machine — Вестник тюркского мира. 2017, №1.
122. Ерохина Е. А. Коллективная память в этническом самосознании горноалтайской молодёжи // Социология образования. 2010, № 1
123. * Асанова З. Р. Основные источники исследований по этнопедагогике крымских татар//Педагогiчний дискурс. Вып. 15. 2013
     • Борликов Г. М. [https://web.archive.org/web/20181116120123/http://rudocs.exdat.com/docs/index-179688.html Arxivləşdirilib 2018-11-16 at the Wayback Machine Степная культура как феномен самобытной цивилизации]// Мир образования – образование в мире. 2004, №3.
     • Ултургашева Н. Т. Национально-культурные традиции коренных народов Кузбасса – основа этнокультурного образования и воспитания 2023-07-29 at the Wayback Machine // Ученые записки Научно-исследовательского института прикладной культурологии. Т. 2. – Кемерово: Кемеровский государственный университет культуры и искусств. 2006. С.86
     • Хайруддинов М. А., Асанова З. Р. [ http://www.mspu.by/files/conference/etnopedagogika.pdf 2020-03-31 at the Wayback Machine История становления и развития этнопедагогики крымскотатарского народа]//Этнопедагогика: история и современность. Материалы Международной научно-практической конференции. Мозырь, 17–18 октября 2013 г. – Мозырь: МГПУ им. И. П. Шамякина. 2013
124. Рафибейли Р. Идеи высокой педагогики: В трех книгах в 7 тт. 2023-07-29 at the Wayback Machine Книга 3. Т.II – Баку, 2014
125. Калиев С., Аюбай К. [https://web.archive.org/web/20230729152326/https://adebiportal.kz/upload/iblock/0c6/0c64cb0afba73c7408520b84bdf861af.pdf Arxivləşdirilib 2023-07-29 at the Wayback Machine Антология педагогической мысли Казахстана ( II том). – Алматы, 2014
126. Сапарова Ю. А. Между Европой и Азией 2020-03-26 at the Wayback Machine // Вестник Московского государственного университета культуры и искусств. 2014, № 2 (58)
127. Меметов А. М. Участие киммерийцев и скифов в этногенезе крымских татар^{[ölü keçid]} // Ученые записки Таврического национального университета им В.И. Вернадского. 2014. Т. 27, №3. С. 3 – 4
128. Елисеев Г. А. Выдумки, ложь. Великая Степь 2020-06-14 at the Wayback Machine // Русское Средневековье.— М.: Восток, 1999
129. Бисенбаев А. К. Центральноазиатский феномен фольк-хистори 2018-03-30 at the Wayback Machine // Другая Центральная Азия.— Алматы: Аркасс, 2003
130. Петров В. Б. История о квазиистории 2020-06-13 at the Wayback Machine // Найдыш В. М., Наука и квазинаучные формы культуры.— М.: МПУ Сигналъ, 1999
131. * Володихин Д. Феномен Фольк-Хистори 2020-08-09 at the Wayback Machine // Скепсис. 1999, № 5.
     • Володихин Д. "Новая хронология" как авангард фольк-хистори 2020-01-09 at the Wayback Machine // Новая и новейшая история. 2000, №3
     • Юрченко И. Ю. Проблема этноидентификации северокавказского казачества в интерпретации новейшего неопантюркизма в произведениях Мурада Аджи (Аджиева М. Э.) 2020-08-06 at the Wayback Machine // Наше Отечество. Страницы истории. Сборник научных трудов. Выпуск 5. — М., 2009.
     • Юрченко И. Ю. Казачество как феномен в жанре "фолк-хистори" постсоветской псевдоисториографии // Сборники конференций НИЦ "Социосфера", 2012.— № 15.
     • Петров В. Б. История о квазиистории 2020-06-13 at the Wayback Machine // Найдыш В. М., Наука и квазинаучные формы культуры.— М.: МПУ Сигналъ, 1999
     • Петров А. Перевернутая история. Лженаучные модели прошлого 2020-01-09 at the Wayback Machine// Новая и новейшая история. 2004, №3
     • Олейников Д. Книга – Полынь 2020-08-10 at the Wayback Machine// Володихин Д., Елисеева О., Олейников Д. История России в мелкий горошек. – М.: ЗАО "Мануфактура", ООО "Издательство "Единство"". 1998
     • Гаджиев М. С., Кузнецов В. А., Чеченов И. М. Мифы о "великих предках" // История в зеркале паранауки: Критика современной этноцентристской историографии Северного Кавказа. – М.: Ин-т этнологии и антропологии РАН им. Н. Н. Миклухо-Маклая. 2006
132. Перевалов С. М. Восстание дилетантов: российская историография на рубеже веков 2021-12-27 at the Wayback Machine // Вестник Владикавказского научного центра, 2002. Т. 2. № 4
133. [http:// mir-azerbaydjana.az /ggg-gggg-g-ggg-gggggg_d1052.html Мурад Аджи о своих сокровищах]//Мир Азербайджана, 2017, октябрь
134. Бейненсон И. Талисман слова 2019-01-10 at the Wayback Machine. — Вестник тюркского мира. 2017, №1. С. 75
135. Миножетдинов Х. К. Духовный манифест свободного человека 2019-01-10 at the Wayback Machine. — Вестник тюркского мира. 2017, №1.
136. Олейников Д. Книга – Полынь 2020-08-10 at the Wayback Machine (Глава "Зоологический национализм")// Володихин Д., Елисеева О., Олейников Д. История России в мелкий горошек. – М.: ЗАО "Мануфактура", ООО "Издательство "Единство"". 1998
137. Тагиров Э. Р. Янтарное руно в тюркском мире. Слово о Мураде Аджи 2020-01-10 at the Wayback Machine// Литературная Россия, 26.12.19, №48
138. Гусейнов А. А. В "координатах добра" 2019-01-10 at the Wayback Machine — Вестник тюркского мира. 2017, №1

Xarici keçidlər

• Dünya Birliyinin Türk Dünyasına olan ehtiyacının konsepsiyası. Murad ACI 2015-02-05 at the Wayback Machine
• Məşhur türk yazıçısı və tarixçisi Murad Aci ilə müsahibə 2015-02-06 at the Wayback Machine
• Türk dünyasına 20 illik xidmət